Þjóðviljinn - 21.06.1972, Page 8

8. SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Miövikudagur 21. júni 1972.
Það er ef til vill auðveldara að skýra í hverju lífshamingja
er ekki fólgin; og hún hefur örugglega ekki aukizt í
markaðsþjóðfélagi hins stöðuga hagvaxtar.
HAG-
VEXTI
ERU
TAK-
MÖRK
SETT
Hvert stefnir i velferðarmál-
um? er sú spurning sem Samband
islenzkra sveitarfélaga hefur
beðið mig að bollaleggja um. bar
er um að ræða ákaflega viðtækt
viðfangsefni, margbreytilegra og
flóknara em svo að þvi verði gerð
nokkur fullnægjandi skil i stuttu
erindi. Þessi spurning er rædd af
vaxandi áhuga og áhyggjum viða
um heim i ljósi nýrra staðreynda
sem nú blasa við mannkyninu,
einn þáttur hennar var til að
mynda meginkjarninn i þeirri
miklu umhverfismálaráðstefnu
sem staðið hefur yfir i Stokkhólmi
að undanförnu. Þau sjónarmið
eru yfirleitt rikjandi að gera verði
mjög róttækar ráðstafanir til þess
að tryggja velferð og raunar til-
veru mannkynsins á félagslegum
forsendum, þær ráðstafanir sem
við teljum velferðarstefnu um
þessar mundir séu eitt saman kák
i samanburði við þau tröllauknu
vandamál sem leysa verði þegar
á næstu árum og áratugum.
Raunar má einnig heyra and-
stæðar kenningar. Þannig hefur
eitt af islenzku dagblöðunum flutt
þann boðskap að undanförnu að
allt of langt sé gengið i velferðar-
málum, afskipti rikis og sveitar-
félaga af málefnum þegnanna séu
orðin til muna of mikil, verið sé
að búa til „staðlað mannlif” i stað
þess að nú þurfi að auka hið svo-
kallaða framtak einstaklingsins
og frelsi fyrirtækja. Telur blaðið
að sérstaklega Sviar séu komnir
út i miklar öfgar með velferðar-
þjóðfélag sitt, þar sé að finna vit-
in sem beri að varast. Slikar
raddir eru hins vegar svo sjald-
gæfar og forneskjulegar i hinum
alþjóðlegu umræðum að naumast
er ástæða til þess að fjajla um þær
sérstaklega.
Aölögunaraðgerðir velferð-
arþjóöfélagsins.
Hin svokölluðu velferðarþjóð-
félög okkar tima hafa að forsendu
samfelldan hagvöxt og sivaxandi
iðnvæðingu. Þjóðarframleiðslan
á að aukast með hverju ári og
einkanlega framleiðsla á hvers
kyns iðnaðarvarningi til neyzlu.
Þetta eru forsendur sem menn
hefur naumast greint á um, þær
hafa verið boðaðar sem algildur
sannleiki jafnt i auðvaldsrikjum
vesturlanda sem i þeim rikjum er
kenna sig sósialisma. Þegar
kalda striðið stóð sem hæst og
Bandarikjamenn og Rússar stóðu
andspænis hvorir öðrum og þótt-
ust vera persónugervingar and-
stæðra lifsskoðana, var hagvöxt-
urinn sú aðferð sem báðir ætluðu
að beita til þess að sigra; ágrein-
ingurinn var um það hvort kerfið
væri betur til þess fallið að auka
framleiðsluna. Hagvöxturinn átti
að tryggja sivaxandi framboð af
lifsgæðum, þar til komið væri að
þvi útópiska þjóðfélagi ailsnægt-
anna, þar sem menn fengju öllum
þörfum sinum fullnægt en legðu
fram þá vinnu eina sem þeir ósk-
uðu eftir. I þessu þjóðfélagi hag-
vaxtar og iðnvæðingar áttu verk-
efni velferðarmála að vera þau að
koma i veg fyrir að þjóðfélags-
hópar yrðu allt of afskiptir.
Menntamál og heilbrigðismál
hafa viöa verið skipulögö á
félagslegum forsendum til þess
að tryggja sem mest jafnrétti;
Það líf, sem lifað er í steinsteyptum og malbikuðum risa-
borgum, undir reykspúandi verksmiðjum, milli
endalausra raða af einkabílum, í ærandi hávaða,er æði
fjarlægt því fagra mannlífi sem hagvöxturinn átti að tryggja.
Miðvikudagur 21. júnl 1972. ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 9.
komið hefur veriö upp almanna-
tryggingum og lifeyrissjóðum til
þess að sjá öllum fyrir þurftar-
launum; reynt hefur verið að
skipuleggja borgir og samgöngur
á félagslegum forsendum o.s.frv.
En allt hafa þetta verið að-
lögunaraðgerðir, það sem máli
skiptir og bar framtiðina i sér átti
að vera hagvöxtur og sivaxandi
vöruframleiðsla. Félagslegar
ráðstafanir velferðarþjóðfélags-
ins voru fyrst og fremst jaðar-
vandamál sem áttu að snerta
minnihlutahópa i þjóðfélaginu.
Hagvöxturinn og uppreisn-
artilburðir ungs fólks.
Allt fram undir siðustu ár hafa
menn litið á kenninguna um
gagnsemi hins endalausa hag-
vaxtar sem óumdeildanleg sann-
indi. Þó hafa sumir um skeið
dregið i efa að hin háþróuðu iðn-
aðarsamfélög okkar tima væru að
þróast i átt til vaxandi fullkomn-
unar frá mannlegu sjónarmiði
séð. Kenningin um gagnsemihins
stöðuga hagvaxtar hefur haft
ákaflega viðtæk áhrif innan þess-
ara þjóðfélaga, einnig á lifsvið-
horf og gildismat manna. Á sama
hátt og þjóðarframleiðslan átti
stöðugt að aukast þurfti hvert
fyrirtæki að auka framleiðslu
sina ár frá ári. Og á sömu for-
sendum gerðu þegnarnir kröfu til
þess að einkatekjur þeirra héldu
áfram af vaxa, þegar einni teg-
und þarfa hafði verið fullnægt
bættust aðrar nýjar við og ekki
stóð á framleiðendum að innræta
mönnum endalausar gerviþarfir.
Enginn vildi verða minni en
nágranninn, allir þurftu að geta
hampað stöðutáknum sinum.
Afleiðingin hefur orðið æ
ómennskari andrúmsloft, enda-
laus samkeppni og streita, lifs-
þægindagræðgi og eftirsókn eftir
verðmætum sem við fullnægingu
reynast vindur einn. Þessi kalda
miskunnarlausa þróun markaðs-
þjóðfélaganna hefur á siðustu ár-
um vakið sivaxandi andst.,ekki
sizt hjá ungu fólki, sem gripið
hefur til margsk. úrræða til þess
að hafna lifsviðhorfum feðra
sinna og mæðra. Þessir upp-
reisnartilburðir ungs fólks hafa
verið fálmandi og tilviljana-
kenndir, stundum kenndir við
nýja fatatizku, poppmúsik og
hass, stundum við Ché Guevara
eða Jesúm Krist, og oftast hafnað
i hinum háþróaða og arðsama af-
þreyingariðnaði okkar tima, en
engu að siður eru þessi viðbrögð
til marks um það að neyzluþjóð-
félögin veita ungu fólki ekki lifs-
gleði og fullnægju. Það lif sem lif-
að er i steinsteyptum og malbik-
uöum risaborgum, undir reyk-
spúandi verksmiðjum, milli
endalausra raða af einkabilum, i
ærandi hávaða, er æði fjarlægt
þvi fagra mannlifi sem hagvöxt-
urinn átti að tryggja.
Aö drukkna í sínu eigin
sorpi.
Annað háskamerki sem mann-
kynið hefur veitt sivaxandi at-
hygli á undanförnum árum er
mengunin. Iðnvæðing og
sivaxandi vöruframleiðsla
fullnægja ekki aðeins þörfum og
gerviþörfum, heldur hefur afleið-
ingin orðið sivaxandi náttúru-
spjöll, mengun lofts og láðs og
lagar. Um mengun hefur verið
rætt og ritað svo mikið að undan
förnu að ég tel ástæðulaust að
fjalla um þann vanda i löngu
máli. Mig langar aðeins að vitna i
bandariskar skýrslur um þá
mengun sem fylgir venjum
manna i neyzluþjóöfélagi. Hver
Bandarikjamaður kastar að
meðaltali á ævi sinni 10.000 flösk-
um sem ekki verða notaðar aftur,
17.500 dósum, 27.000 flöskulokum,
2.3 bilum, 35 gúmmidekkjum og
126 tonnum af sorpi, og af hans
völdum berast 9.8 tonn af
úrgangsefnum út i andrúmsloftið.
Bandariska heilbrigöisráöuneytið
hefur skýrt frá þvi að árlega sé
kastað i Bandarikjunum 3.500
miljónum tonna af föstum úr-
gangsefnum, en þar er m.a. um
að ræða 7 miljónir bila, 20 rhiljón-
ir tonna af pappir, 48 miljón dósir,
26.000 miljón flöskur og krukkur,
3.000 miljón tonn af steinefnum og
málmum og 142 miljón tonn af
reyk og eiturefnum — og daglega
mengar hver Bandarikjamaður
300 litra af vatni. Það er sannar-
lega ekki að furða þótt menn
spyrji hvort mannkynið sé ekki á
góöri leið með að drukkna i sinu
eigin sorpi.
Hin hliðin á þessari sóun og
mengun er neyzlan. Hver
Bandarikjamaður notar á ævi
sinni að jafnaði 120 miljón litra af
vatni, 28 tonn af járni og stáli,
1.200 tunnuraf steinoliu, 6.000 kiló
af pappir og 50 tonn af matvælum.
Fyrir hvern einasta mann i
Bandarikjunum eru árlega grafin
úr jörðu 3.5 tonn af steinum, sandi
og möl; notkunin á mann á ári eru
um 250 tonn af sementi, um 200
kiló af leir og um 100 kiló af salti.
Arlega verður að grafa um 20
tonn af hráefnum úr jörðu og
vinna úr þeim til þess að
fullnægja þörfum og svokölluðum
þörfum hvers einstaklings i
Bandarikjunum.
Hagvextinum og iðnvæð-
ingunni eru takmörk sett.
Og þá erum við komnir að
þeirri staðreynd sem hvað mest
er rætt um i heiminum um þessar
mundir af visindamönnum og
stjórnmálamönnum. Hagvextin-
um og iðnvæðingunni eru tak-
mörk sett, og við erum að nálgast
þau takmörk. Hnötturinn sem við
lifum á er endanleg stærð, þar á
meðal þær auðlindir sem nýtan-
legar eru til mannlegra þarfa og
ekki endurnýjast, einnig hafið,
vatnið og loftið. Enda þótt við Is-
lendingar til dæmis njótum þeirra
ómetanlegu forréttinda að búa fá-
ir i stóru og tiltölulega ósnortnu
landi og höfun rétt aðeins hafið
iðnvæðingu, þekkjum við þessa
staðreynd af eigin raun, hún
brennur nú þegar á okkur. A
undanförnum árum hafa stórir
fiskiflotar með fullkomnum
leitar- og aflatækjum elt fiski-
göngurnar á Norður-Atlanzhafi
austanverðu og vestanverðu,
leitað hverju sinni uppi þann stofn
sem bezt vegnaði og klófest
hámarksafla, stundum að heita
má urið upp fisktegundir eins og
sildina sem nú má heita horfin.
Nýjustu skýrslur sem okkur hafa
borizt frá fiskifræðingum sýna að
allir fiskistofnar i Norður-Atlanz-
hafi eru annaðhvort fullnýttir eða
ofnýttir. A næstu árum getur þvi
ekki orðið um neina framleiðslu-
aukningu i fiskveiðum að ræða i
Norður-Atlanzhafi, engan hag-
vöxt á þessu sviði. Verði reynt að
sækjast eftir framleiðsluaukn-
ingu með þvi að bæta við fiski-
skipum, eins og vissulega er hald-
ið áfram að gera, og auka tækni
þeirra, verður afleiðingin sú ein
að fiskistofnana þrýtur, og skipin,
hin glæsilegu tákn mannlegrar
tækni, hampa afkastagetu sinni
yfir dauðu hafi. Þetta er ástæöan
fyrir þvi að við Islendingar leggj-
um það ofurkapp sem allir þekkja
á stækkun fiskveiðilögsögunnar.
Við viljum leggja fram okkar
skerf til þess að tryggja auðlindir
hafsins, þvi að án þeirra verður
ekki lifvænlegt á tslandi.
Niöurstööur tölvunnar í
Massachusetts um þróun á
hnettinum til ársins 2100.
Þessi vandi brennur á okkur, og
hliðstæð vandamál blasa við
öðrum þjóðum, öllu mannkyni.
Hagvextinum og framleiðslunni
eru takmörk sett. A siðustu árum
hafa visindamenn reynt að gera
sér grein fyrir þvi hvar þau tak-
mörk væri aö finna og hvenær
komið væri aö leiðarenda. Fyrr á
Rœða
Magnúsar
Kjartanssonar
um þróun
velferðarmála
er hunn
flutti í
gœr á
norrœnu
sveitarstjórn-
arþingi að
Laugarvatni
þessu ári kom út i Bandarikjun-
um skýrsla um þetta efni, The
Limits to Growth, takmörk vaxt-
arins, unnin á vegum bandariska
háskólans i Massachusetts
Institute of Technology. Skýrsla
þessi er árangur af margra ára
starfi hinna færustu visinda-
manna i Evrópu og Bandarikjun-
um, og þeir beittu að lokum tölvu-
tækni til þess að komast að niður-
stöðu. Tölvunni var látin i té vit-
neskja um fimm meginþætti sem
ráða sameiginlega úrslitum um
þróun framleiðslu og mannlifs á
jörðinni. Þessir fimm meginþætt-
ir eru mannfjöldi, matvælafram-
leiðsla, iðnaðarframleiðsla,
hráefni sem ekki endurnýjast og
mengun. Með þessu móti var
reynt að gera spá um þróunina á
hnettinum fram til ársins 2100.
Af þeirri vitneskju sem tölvunni
var gert aö taka tillit til má nefna
matvælaframleiðsluna. Gert er
ráð fyrir að ræktanleg landsvæði
á hnettinum séu um 3.2 miljaröar
hektara og að um helmingur
þessa svæðis sé nú i rækt. Einnig
var gert ráö fyrir þvi aö 0.4
hektara þyrfti til þess að tryggja
hverjum einstaklingi næringu, en
það er sama meöaltal og nú, þótt
þess megi geta aö i Bandarikjun-
um þarf 0.9 hektara á mann til
þess að fullnægja þeim neyzlu-
venjum sem þar tiðkast. I sam-
ræmi við þessar forsendur hættir
matvælaframleiðslan að
fullnægja þörfum mannkynsins
árið 2000. Tækist að fjórfalda af-
raksturinn af einingu yrði þessu
marki náð árið 2075.
Er þarna gert ráð fyrir þvi, að
árið 2000 verði ibúar hnattarins 7
miljarðar, en árið 2075 30 miljarð-
ar, ef menn geta hugsað þá hugs-
un til enda. Til dæmis um það
hversu erfitt það er að auka
framleiðni i matvælaframleiðslu
má nefna að á árabilinu
1951—1966 jókst matvælafram-
leiðslan i heiminum um 34%, en
til þess aö ná þvi marki varð aö
fjölga dráttarvélum um 65%,
framleiðslu á tilbúnum áburði um
14% og framleiðslu skordýraeit-
urs um 300%. Það er umhugsun-
arefni að til þess að auka fram-
leiðslu i matvælaframleiðslu
verður hluti iðnaðarins i sifellu
stærri, og þaö er m.a. undirstaða
þeirrar svokölluðu grænu bylting-
ar sem fátækar þjóðir hafa bund-
ið miklar vonir við að undan-
förnu. Komist iðnaðarframleiðsl-
an úr tengslum við eðlileg skilyröi
mannkynsins og náttúrunnar og
fari úr skorðum mun það einnig
bitna á matvælaframleiðslunni.
Auk staðreynda af þessu tagi
um matvælaframleiðslu og fólks-
fjölgun i samræmi við þann
vaxtarhraða sem nú tiðkast, voru
tölvunni eins og áður er sagt
látnar i té hliðstæðar staðreyndir
um iönaðarframleiðslu, hráefni,
sem ekki endurnýjast og um
mengun. Og siðan var tölvan
spurð, hvað gerast myndi sam-
kvæmt þessum forsendum.
Hvaö gerist ef núverandi
þróun heldur áfram.
Svör tölvunnar voru þau að ef
núverandi þróun héldi áfram
mundi mannkyninu halda áfram
að fjölga fram að árinu 2050, en
þá mundi taka við snögg
mannfækkun af völdum hallæris.
Matvælaframleiðslan mundi
halda áfram að aukast fram að
árinu 2000 en fara siðan minnk-
andi og vera árið 2050 komin nið-
ur i helming þess sem hún er nú.
Iðnaöarframleiðslan mundi
tvöfaldast frá þvi sem nú er fram
til ársins 2010, en vera árið 2100
komin niður fyrir þaö sem hún
var árið 1900. Mengunin mundi
áttfaldast fram til ársins 2050 en
fara siðan mjög minnkandi þar
sem iðnaðarframleiösla væri orð-
in sáralitil. Óendurnýjanleg hrá-
efni yrðu um það bil þrotin árið
2100.
Þessar meginniðurstöður
visindamannanna hafa verið
ræddar af vaxandi áhuga og
þunga siðan þær voru birtar, og
margir hafa orðið til þess að bera
fram gagnrýni af margvislegu
tagi. Menn hafa bent á að þótt
tölvunni væri látin i té marghátt-
uð vitneskja, hafi hún aðeins ver-
ið svo sem einn hundraðshluti af
þeim staðreyndum sem taka
þurfi tillit til við spád. af þessu
tagi, og það úrtak sé of litið.
Menn hafa bent á aö orkuvanda-
mál mannkynsins kunni að leys-
ast með óþrotlegum hætti ef tekst
að beizla vetnisorkuna. Menn
hafa sagt að leiðir kunni að finn-
ast til þess að auka matvæla-
framleiðslu, til að mynda með þvi
að hagnýta skipulega þá mögu-
leika sem tengdir eru sjávar-
gróðri. Vafalaust eru margar
þessar aðfinnslur réttar, og á
ókomnum árum og áratugum
kunna að koma fram staðreyndir
sem mönnum eru ekki ljósar nú.
En samt fær ekkert haggað þeirri
meginniðurstöðu, þeirri grund-
vallarstaðreynd, aö vextinum eru
takmörk sett, að mannkyninu má
ekki fjölga nema upp að ákveð-
inni • tölu, að vöruframleiðslan
getur ekki vaxið nema að vissu
marki, ef þróun mannlifs á jörð-
inni á ekki að fara úr reipunum og
eyðileggingaröfl taka við. Kenn-
ingin um stöðugan hagvöxt sem
lausn allra mannlegra vanda-
mála fær ekki staðizt.
Frelsi er viðurkenning á
nauðsyn.
Blaðamenn hafa mjög hent á
lofti niöurstööur tölvunnar frá
Massachusetts og tengt þær við
forna spádóma um heimsendi,
dómsdag og ragnarök, sem þegar
blasi við sem óhjákvæmileg örlög
i tiö barnabarna okkar. Slik van-
stillingarviöbrögð eru þó ástæöu-
laus meö öllu. Það sem nú er að
gerast er það eitt að okkar er látin
i té aukin vitneskja um efnahags-
leg, félagsleg og vistfræðileg lög-
mál. Þessi lögmál eru i eöli sinu
af sama tagi og sjálf náttúrulög-
málin. Framþróun mannkynsins
hefur verið bundin vaxandi þekk-
ingu á náttúrulögmálum. Menn
hafa ekki reynt að berjast gegn
lögmálunum, heldur viðurkennt
þau, beygt sig fyrir þeim og reynt
að hagnýta þau i sina þágu. Þekk-
ing á náttúrulögmálum og viður-
kenning á þeim er forsenda allra
visinda og þess aukna frelsis,
þeirra nýju valkosta, sem þau
hafa fært mannkyninu. Frelsi er
ekki fólgiö i þvi að berjast gegn
staðreyndum, heldur i hinu að
hagnýta þær. Frelsi er viður-
kenning á nauðsyn. Þetta á við
um náttúrulögmálin, og þetta á á
sama hátt við um lögmál
efnahagsmála, félagsmála og
vistfræði. Við þurfum ekki að
standa andspænis þessum ný-
fundnu lögmálum, gagnteknir af
skelfingu, eins og frummenn
gagnvart náttúrufyrirbærum,
heldur ber okkur að viðurkenna
þau, afla okkur sem gleggstrar
vitneskju um þau, og láta siðan
einmitt þessi lögmál þjóna hags-
mununum og framtið mannkyns-
ins.
Að tryggja varanlegt jafn-
vægi í mannheimi.
Visindamennirnir i Massachus-
etts breyttu forsendum sinum á
margvislegan hátt til þess að
kanna hvað gera þurfti til þess að
tryggja varanlegt jafnvægi i
mannheimi. Nokkrar niðurstöður
þeirra um forsendur sliks jafn-
vægis voru þessar:
1. Fjölgun mannkynsins þyrfti að
ná núll-marki frá og með árinu
1975, þ.e. fæðingar og dauðsföll
yrðu sama talan. Iðnaðarfram-
leiðslan getur vaxið fram til
ársins 1990, en verður siðan að
haldast stöðug.
2. Hráefniseyðslan á neyzluein-
ingu verður að lækka ofan i
fjórðung þess sem nú tiðkast.
»>