Þjóðviljinn - 10.02.1973, Blaðsíða 7

Laugardagur 10. febrúar 1973 ÞJÓÐVILJINN — StÐA 7

Timarit um bókmenntir og
menningarmál eru ekki mörg né
stór á tslandi, og þau hafa sett sér
i reynd allstrangar skoröur um
efnisval. Hvorki myndlist , tón-
list né heldur leiklist eiga sér
fastan vettvang i islenzkum tima-
ritvm. Umræða og úttekt á bók-
menntum, fornum og nýjumtfer
fram i ársriti HIB, Skirni, og
TimaritnMals og menningar — af
gömlum ritum eins og Eim-
reiðinni og Andvara fara fáar
sögur og daufar, Birtingur og
Helgafell eru úr sögunni, svo og
Félagsbréf AB. Nýr skáldskapur
tekur nokkuð — ekki mikið — af
plássi Timarits MM og Sam-
vinnunnar. Siðastnefnt rit kemur
mjög oft inn á menningarpólitisk
efni, en hefur þá sérstöðu að ekki
er hyggilegt að blanda þvi mjög
saman við önnur rit — hvert hefti
skulu þær að minnsta kosti
nefndar.
Grein Sveins Skorra Höskulds-
sonar i Skirni um kvenfólk i sög-
um Halldórs Laxness er um
margt hið ánægjulegasta fram-
lag. Hún er að visu ágripskennd,
„ókerfisbundið könnunarflug”
yfir efnið, eins og greinar-
höfundur segir sjálfur. En þarna
er á ferð of sjaldséð viðleitni til
samantektar, yfirlits yfir vitt svið
i nútimabókmenntum. Við höfum
lesið eða frétt um úttektir á kven-
lýsingum i tslendingasögum, en
það liggur við að okkur stanzi
þegar farið er höndum um sagna-
konur okkar tima. Og þvi ekki að
skoða nútimaskáldið sem sagna-
persónu, eða þá kapitalistann,
Bogesenættina fjölmennu, ellegar
erfiðsmann bæjanna, sem yfir-
leitt kemst ekki i námunda við
BLAÐAÐ í TÍMARITUM
Athugasemdir eftir lestur Tímarits Máls og menningar og Skírnis
er byggt fyrst og fremst utan um
eitt þjóðfélagslegt fyrirbæri —
bókaútgáfu jafnt sem samvinnu-
félög eða iðnvæðingu.
Bókadreifing
Hér verða aðeins bornar fram
nokkrar hugleiðingar sem til
verða eftir að flett er Skirni sl .
árs og TMM, hefti 1-2 frá sama
ári — og er það góða rit sýnu aftar
á merinni en velsæmi leyfir.
Áður en lengra verður haldið er
rétt að minna á það, að i Skirni
eru birtar niðurstöður af könnun
á dreifingu bóka á tslandi og i
Sviþjóð,sem Þorbjörn Broddason
gerir grein fyrir. Arið 1968 voru
settar spurningaskrár inn i eintök
af ljóðabókinni Innlönd eftir
Hannes Pétursson, skáldsögu
eftir Magneu frá Kleifum og önnu
Guðbergs Bergssonar. Niður-
stöður félagsfræðilegra athugana
hafa oftar en ekki þann leiðinlega
galla, að þær koma ekki á óvart,
eru harla svipaðar þvi sem við
mátti búast. Þar fyrir er ekki að
efast um nauðsyn þeirra. Alla-
vega höfum við nú ákveðnar
heimildir um það, að bókaneyzla
á Islandi er háðari stéttar-
skiptingu, efnahag, skólagöngu,
en við vildum með góðu móti við
kannast. Vonandi er þetta mjór
mikils visir, þvi vist er um það, að
óteljandi eru þau verkefni sem
Drottinn hefur búið til handa
félagsfræðingunum sinum.
Færast nær
samtimanum
Timaritsheftin bæði minna
rækilega á það, að athuganir á
islenzkum samtimabókmenntum
hafa mjög eflzt á siðari árum.
Það ástand fjarlægist hratt, að
erlendir fræðimenn liti ekki við
yngri izlenzkum bókmenntum en
frá þvi um 1400 og islenzkir
komist næst aftur i nitjándu öld.
Hið akademiska lið hefur yngzt
og hresstst og er ekki nálægt þvi
eins feimið við áhrifavald stór-
meistaranna og áður.
Samtals birta timaritin sex
meiriháttar greinar um bók-
menntir okkar tima (ritdómar
eru ekki með taldir) og
minningarræða Rögnvalds
Finnbogasonar um Jóhannes úr
Kötlum i TMM er að sjálfsögðu
sér á parti. Þessi fjöldi er bæði i
tengslum við þá stefnubreytingu
sem varð á Skirni fyrir nokkrum
árum með nýjum ritstjóra og svo
sjötugsafmæli Halldórs Laxness,
en fjórar af þessum greinum
fjalla einmitt um hann — auk
bókfræðilegrar greinargerðar i
Skirni.
Nú væri það óðs manns æði að
fjalla um allar þessar greinar svo
nokkru nemi á þessum stað. Samt
þungamiðju islenzkrar nútima-
skáldsögu, hvað sem allri rót-
tækni liður? Straumar frá bók-
menntafélagsfræði sýnast um
þessar mundir liklegir til frisk-
legra áhrifa.
EFTIR
ÁRNA
BERGMANN
Tryggvi Gislason skoðar i sama
riti „Paradis i Paradisarheimt”
þar sem hann vill fara út fyrir
þann þrönga skilning, að sú bók
sé fyrst og siðast uppgjör
höfundar við fortið sina, kaþólsku
og kommúnisma. Ólafur Jónsson,
ritstjórinn, kemur viða við i
greininni „1 heimi sagnamanns”
þar sem hann rekur, ber saman
og andmælir stundum ritsmiðum
um Halldór Laxness sem til verða
i ýmsum þjóðlöndum. t Timariti
MM er grein um Innansveitar-
kroniku eftir Preben
Meulengracht-Sörensen, áður
danskan lektor i Reykjavik. Þar
er ágætlega gerð grein fyrir þvi
hvernig sú saga segir af „þvi sem
endist, af þeim samkennum sem
ekki breytast hvernig sem allt
veltist”. Tákn þess er kirkjan á
Mosfelli, sem er felld og reist
aftur og þeir munir sem henni
fylgja. Og trúnaður manna við
þessa eilifðarkirkju er, eins og
greinarhöfundur bendir á, ekki
tengdur við skynsemi eða hags-
muni, né heldur trúarbrögð. Hér
skal ekki rekja hugleiðingar
greinarhöfundar frá þessum
púnkti. En i þessari andrá mætti
skjóta þvi að hvort þessi
„trúnaður við sjálfan sig”,sem er
svo algengt einkenni á persónum
Halldórs og er vissulega mjög
langt frá hversdagslegri skyn-
semi og hagsmunaþanka, sé ekki
fyrst og fremst tengdur þörf á
mótvægi gegn efasemdum. Efa-
semdum um tilveru og framtið
bæði skálds og litillar þjóðar i
heimi, sem með hryssingslegri
nytsemdarhyggju litur smáum
augum á „óskynsamlega” við-
leitni þeirra til að „vera þau
sjálf”.
Erlendir og
innlendir
I Skirni kynnumst við hluta af
ýtarlegri könnun sem tékkneskur
bókmenntafræðingur, Helena
Kadecková, hefur gert á upphafi
islenzks módernisma — sá þáttur
fjallar um „Hel”,þýðingu þess
verks fyrir bókmennntalega
framvindu og fyrir feril Sigurðar
Nordals sjálfs. Og i Timariti MM
fjallar Peter Hallberg um „Fljótt
fljótt sagði fuglinn” eftir Thor
Vilhjálmsson; það er einnig hin
vandaðasta úttekt og um leið
skemmtileg áminning um nauð-
syn þess að fleiri islenzk nútima-
verk fái ýtarlega meðferð en þau,
sem Halldór Laxness hefur
skrifað.
Það er sjálfsagt rangt að draga
beinar niðurstöður af þessum
þrem islenzku og þrem erlendu
greinum. En ég get ekki varizt
þeim heildaráhrifum að þær
erlendu séu fyllri, rækilegri og
betur byggð úttekt en þær
islenzku. Kannski eru þær fyrst af
öllu ávöxtir meiri tima og
ihugunar — og þar með vitnis-
burðar um ólikar starfsaðstæður
bókmenntafræðinga hér og
annarsstaðar. Við skulum vona
það. Allavega minna þær ræki-
lega á nytsamlegt starf þeirra
erlendra bókmenntamanna sem
þekkja okkur bezt. Má vera að
hæfileg fjarlægð frá vettvangi
hafi örvandi áhrif á skilning á
heildarmynd, samhengi. Hinu
skal heldur ekki gleymt, að
erlendir fúskarar eru hálfu verri
en islenzkir, þegar þeir rubba upp
flatneskjulegum og skematiskum
ritsmiðum sér til titla, hálf-
partinn i von um, að enginn sé
nálægur sem viti betur.
Þróunarvandamál
Að minu viti hefur endurnýjun
Skirnis, sem nú hefur staðið i
hálfan áratug, tekizt takk bæri-
lega. Allavega hlýtur ritið að
skirskota til fleiri en áður, það
hefur fjarlægzt það að vera
einkabréfasafn norrænufræðinga
— án þess þó að sá þráður hafi
verið slitinn. Og það hefur losnað
við ýmislegt skrýtilegt og til-
viljunarkennt efni.
Timarit Máls og menningar
hefur aftur á móti verið lengur i
svipuðum skoröum. Að nokkru
leyti eru þau Skirnir mjög skyld
— ég á þá við greinar um eldri og
yngri islenzkar bókmenntir
(sömu höfundar skrifa einatt i
Frh. á bls. 15
HVÍTT OG SVART
Sigurður Róbertsson: Arfleifð
frum skógarins. Skáldsaga.
Prentsmiðja Jóns Helgasonar,
1972.
Skáldsaga Sigurðar Róberts-
sonar er metnaðarmikil bók.
Strax i kápukynningu segir á þá
leið, að hún fjalli ,,um nútima-
manninn i viðleitni hans til að
fylgjast með hamskiptum
timans”. t reynd er rakinn ferill
manns er Eilifur nefnist Eilifs,
enda er hann skáld. Hann er laun-
sonur finnar ættar á niðurleið og
elst upp hjá frænku sem er ekkert
annað en ihaldssemi og ættar-
hroki. A heimili æskuvinar sins
kynnist hann byltingunni og hrifst
með baráttu verkafólks á kreppu-
árum. Hann tekur að y rkja róttæk
kvæði, tekur þátt i götuátökum
timans og er rekinn úr skóla.
Hann kemst samt til Frakklands,
en sú dvöl verður honum til litils
þroska. Þegar heim kemur stend-
ur hann uppi slyppur og snauður,
og æskuvinurinn Haraldur hefur
horfið frá róttækinni og i bisness.
Þá tekur Albert nokkur, stórút-
gefandi og fasisti,hann upp á
arma sina. Aftur liggja leiðir út i
lönd — aðeins til áframhaldandi
hnignunar. Eilifur gerist meira
að segja sögusmetta fyrir Gesta-
pó. Heim kemst hann úr ringul-
reið nýs friðar með ljóðahandrit
dularfulls krypplings á tslandi, og
þau skapa honum skáldanafn.
Hann heldur áfram að yrkja
undir merkjum einhverrar óút-
skýrðar alvizku, sem Albert
veðjar á i viðleitni til að svæfa
álþýðu velmegunarsvefni. Næsta
skrefið á sömu braut á að vera
dýrkun annars óutskýrðs guðs,
„tannhjólaguðsins”, en þá dregur
Eilifur sig i hlé. Sögunni lýkur á
hressingarhæli uppi i fjöllum.
Auðn og tóm og spilling grúfa yfir
skáldinu i samfélagi við æsku-
vininn Harald og aðra aumlega
ihaldskarla- og kerlingar. Smá-
gustur heyrist úr fjarska frá ung-
lingauppreisn siðustu ára. Siðan
er myrkur og þögn.
Sigurður Róbertsson vill
bersýnilega segja þá sögu,
hvernig svik manna við það, sem
bezt var i þeim, draga til andlegs
dauða, tortima persónuleikanum.
Hafa margir i minna ráðizt. Hitt
er svo annað mál, að það eru
margir stórir gallar á meðferð
þessa efnis hjá höfundi. Bezt
kemur reynsla hans em höfundar
fram i ýmsum myndum frá upp-
vaxtarárum Eilifs, svo og i
ýmsum samtölum — enda þótt
þau séu alltof oft mjög bókleg og
véfréttarleg úr hófi fram.
Reyndar minnir þessi saga að
ýmsu leyti á leikrit i mörgum at-
riðum — hún gerist mikið til i
samtölum tveggja persóna og er
Eilifur alltaf önnur þeirra. Þau
eru einatt mjög ýtarleg, en i frá-
sagnarþáttunum er oftast farið
mjög fljótt yfir sögu.
Það sem mest kemur i veg
fyrir, að úr þessu efni verði veru-
leiki, sem lesandinn tekur gildan,
er það, að höfundur notar varla
aðra liti en svart og hvitt. Mest þó
svart — að undanskildum hinum
„hvitu” atriðum sem varða
æskuheimili Haraldar og kynni
Eilifs af þvi. Vesælmennska og
Sigurður Róbertsson
illmennska sitt hvorum megin við
hið glæpsamiega er i stórum
dráttum fylgifiskur stórra og
smárra persóna bókarinnar. Höf-
undur hefur svo rækilega hugann
við kenningu sina um að „öll
skuld verður greidd á jörðu”, að
hann rýrir persónurnar viðmóts-
þreki, einfaldar málstað þeirra
langt úr hófi fram, herðir sem
fastast að málfrelsi þeirra. Háði
vill höfundur stundum beita gegn
andstæðingum sinum, en það er
mjög i skötuliki —hvort sem rætt
er um hneykslun burgeisa á verk-
föllum (bls, 54) eða likt eftir
skáldlegri hátiðarræðu góð-
borgarafrúar (bls. 262-263). Enn-
fremur eru ýmsir atburðir og
hugmyndir sem teflt er fram i
mjög lausu lofti svifandi. Þetta
gildir jafnt um viðskipti Eilifs við
Gestapóagentinn Fritz og svo
boðskap Alvizku og Róbots, sem
Albert er að láta Elif færa i
skáldlegan búning.
A.B.