Þjóðviljinn - 13.10.1974, Qupperneq 7

Sunnudagur. 13. oktdber. 1974. ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 7
VÍSNA-
ÞÁTTUR
ÞORSTEINN
FRÁ
HAMRI
TÓK
SAMAN
Arni Jónsson
Eyjafjaröarskáld
Það hefur verið ákveðið, að
undirritaðuii um tíma að
minnsta kosti, annist um sér-
stakan visnaþátt i sunnudags-
blaði Þjóðviljans. Það er okk-
ar álit að þrátt fyrir bitlaöld
og atómskáldskap, leynist enn
meö flestum islendingum
sama ást og sami áhugi á vel-
gerðri visu, gamallri og nýrri,
og fyrr og þvi falli það i góðan
jarðveg hjá lesendum að bjóða
uppá visnaþátt i sunnudags-
blaðinu, þegar við klæðum
okkur sparifötunum og reyn-
um að gera okkar besta fyrir
lesendur.
Reynt verður að hafa efni
visnaþáttarins eins fjölbreytt
og frekast er kostur og kunn-
átta leyfir. Vil ég biðja lesend-
ur að senda blaðinu nýjar, eða
áöur óprentaðar visur sem
þeir kunna að eiga i fórum sin-
um, slikt væri mjög vel þegið.
Eins er það meiningin að
birta i hverju blaði fyrri part
og biðja hagyrðinga um að
botna og senda okkur merkt —
Visnaþáttur Þjóðviljans,
Skólavörðustig 19. Rvik.
Þegar taka á saman visna-
þátt er hægt að velja margar
leiðir. Það er hægt að kynna
einn ákveðinn hagyrðing, það
er hægt að taka fyrir ákveðinn
flokk, svo sem ástar-, hesta-
eða afmorsvisur eða þá eitt-
hvað annað. 1 þessum fyrsta
vísnaþætti ætla ég að birta
nokkrar visur eftir hinn af-
burðasnjalla hagyrðing, Arna
Jónsson, sem nefndur var
Eyjafjarðarskáld og uppi var
seint á 18. öld og fram á þá 19.
Ég hef rekist nokkuð viða á
visur eftir Arna, og þótt eitt-
hvaö eftir hann hafi birst á
prenti finnst mér visur hans
ekki eins kunnar og þær eiga
skilið, miðað við gæði þeirra.
Árni Jónsson var fæddur
1760, að Rifkelsstöðum i Eyja-
firöi, en mun vera þingeyskr-
ar ættar. Hann lést á miðju ári
1816.
Arni mun alla tið hafa verið
mjög fátækur, búmaður litill,
en hvers manns hugljúfi og
skemmtinn svo af bar, og þvi
urðu margir til að rétta honum
hjálparhönd I baslinu, enda
var hann einstaklega vinsæll,
að þvi er sagnir herma.
En það var ekki meiningin
að birta hér ævisögu Arna,
heldur kynna nokkrar visur
hans, og skulum við þá lita á
eina, sem sagt er að lýsi hon-
um nokkuð vel.
Arni trúlofaðist stúlku, þegar
hann var um tvitugt, og eign-
aðistmeðhennison. Sagt er að
unnustan hafi sagt honum upp
vegna þess hve litið búmanns-
efni hann þótti, en eftir að
hafa slitið trúlofuninni bauð
hún Arna að borða, þá kvað
hann:
Ætlarðu ekki elskan min
eg muni sorgir bera?
Meira er að missa þín
en niatarins án að vera.
Það eru engin stóryrði né
reiði i þessari visu, þótt nokk-
uð sárt sviði.
Það átti samt fyrir Árna að
liggja að eignast konu, þótt
fyrsta áslin færi svona. Sagt
er að Arni hafi eitt sinn sagt
við kunningja sinn sem sagður
var margvis — Segðu mér nú
hvert konuefni mitt er. — Við
næstu messugjörð benti vinur-
inn á unga stúlku og sagði
hana vera myndi konuefni
Arna; þá kvað hann:
Fyrir mér liggja forlög grimm
fleira er gainan en drekka vin
ef að þessi Ingibjörg
á að verða konan min.
Það kom svo i ljós að vinur
Arna hafði rétt fyrir sér, Arni
giftist Ingibjörgu Gunnsteins-
dóttur. Ekki virðist hann þó
vera m jög hrifinn og það strax
i tilhugalifinu er hann segir:
Árni stertur og Imba taus
ætla saman að taka
hann er flón og hún vitlaus
hér með endar staka.
og um hjónabandið kveður
Árni:
Nú eru glötuð gleðistig
scin gerði ég fyrr við una,
séra Magnus setti á mig.
svörtu hnapphelduna.
Eins og áður segir var Árni
litill búmaður og þvi alltaf
m jög fátækur og basl hans var
mikiö. Sagt er að á manntals-
þingi hafi hann kveðið:
Kýr er ein og kapaldróg
kúgildið og fjórar ær.
Ekki þætti öllum nóg
eigur við að bjargast þær.
Og i kaupstaðarferð kveður
hann:
Þá er ég klár I þetta sinn
þó er skeppa lánuð
hressist við það hugur minn
hef ég frið i mánuð.
Einhverju sinni fór Arni
ásamt öðrum eyfirðingum til
Grimseyjar eftir matföngum.
Á heimleið hrepptu þeir for-
áttuveður og urðu þeir að
kasta öllu fyrir borð til að
bjarga bátnum. Þá kvað Arni:
N
Lifi ég enn með láni stóru
iiggur það i ættinni,
ýsurnar hans Arna fóru
eftir fiskavættinni.
Hér hafa einungis verið birt-
ar tækifærisvisur Arna, en
hann orti oft dýrara og eru
sumar þær visur hrein snilld,
eins og til að mynda þessar
sem teknar eru úr ljóðabréfi:
Tiðin spillist, tiðin villist
tiðin illa nálgar sig
tið vill hrekja, tiðum seka
tiðin vekja ætti mig.
Ég er hrelldur, sorgum seldur
særing veldur eitthvað hart
angursleginn, þó ég þegi
þankann beygir heldur margt.
Sagt er að einu sinni hafi
Arni heilsað svo i bæjardyr-
um:
Ilér cr ég með höndum loppn-
um
hrumum kroppnum,
sitjandi á kvartelskoppnum
kjafti opnum.
Sagt er að Arni hafi eitt sinn
komið aö Bægisá og gert boð
fyrir prestinn og þjóðskáldið
Jón Þorláksson og er prestur
kom úl kvað Arni:
Hér er kominn á höltuin klár
halur úr Eyjafirði
ótiginn og efnasmár
ekki mikils virði.
Sagt er að prestur hafi þá
kannast við manninn og sagt:
— A ertu það, vertu velkominn
Ekki skánar leiðum lund,
lengi gránar senna:
yfir blánuð auðnusund
urðarmánar renna.
Stefán Hörður Grimsson
III fylgja — Fróöárundur
Jón Árnason skrifar i greinargerð sinni fyrir
fylgjum af ýmsu tagi:
„Siðan það fór að tiðkast að brenna barns-
fylgjuna fylgir þeim mönnum ljós eða stjarna,
logi eða glampi, og þykja það allt góðar fylgjur
nema urðarmáninn.”
Frekari grein gerir Jón ekki fyrir fyrir-
brigðinu urðarmána. Eyrbyggjasaga hefur að
geyma elstu sögn hérlenda af þessu kynjaljósi.
Hún er upphafið að hinum nafnkunnu Fróðár-
undrum nálægt árinu 1000:
,,Að Fróðá var eldaskáli sem þá var siður:
utar af eldaskálanum voru klefar tveir, á sina
hönd hvor: var hlaðið skreið i annan, en mjöli i
annan. Þar voru gervir máleldar hvert kveld I
eldaskála, sem siður var til, sátu menn löngum
við eldana, áður en menn gengu til matar.
húsinu. Sé ég nú að við svo búið mátti eigi standa
og hleyp inn i húsið og legg staf minum fram
undan mér og segi: ,,Ef hér er nokkur inni, þá
segi hann nú til sin i tima, eða ábyrgist það að ég
vinni eigi slys á honum!” En þar var steinhljóð.
Þá steig ég upp i garðahöfuðið og fór leitandi inn
garðann, þar til ég átti faðm eftir inn að kumls-
dyrum á innra hússtafni. Þá sé ég undarlega
sýn. Innst I öðru húshorninu, til hliðar mér, uppi
við þekjuna, er svo sem hnefastór eldhnöttur,
sem á svipstundu sundrast og fellur sem einyrja
niður að gólfi. En i sama bili kom þar fram sem
hnötturinn var, hálft tungl eða máni. Hann var
þar kyrr fá augnablik en hvarf svo skyndilega.
En jafnsnart sá ég opnast dyr á hliðveggnum, og
sá ég hvitan snjóinn úti fyrir. Þá var farið að
siga i mig, en þó var ég stilltur að mestu og
óhræddur álveg. Nú vil ég prófa dyr þessar og
legg stafnum i þær af alefli. En hann glumdi i
grjótveggnum, og um leið hurfu dyrnar. Nú sá
ég einungis myrkrið. Sný ég þá til hinna réttu
dyra og mætir þá féð mér i þeim og nær þvi ruddi
mér um koll. Ég komst þó út og lokaði húsinu og
fór heim, athugandi á leiðinni fyrirburð þennan.
Þegar ég kom i baðstofu að Osi, segir gömul
kona þar: ,,Ég sé það á þér, Bjössi, að þú ert
annaðhvort lasinn, eða þú hefur verið hræddur.”
URÐARMÁNI
Það kveld er likmenn komu heim, þá er menn
sátu við málelda að Fróðá, þá sáu menn á vegg-
þili hússins að komið var tungl hálft, það máttu
allir menn sjá, þeir er i húsinu voru, það gekk
öfugt um húsið og andsælis. Það hvarf eigi á
brott, meðan menn sátu við elda.
Þóroddur spurði Þóri viðlegg, hvað þetta
myndi boða. Þórir kvað það vera urðarmána: —
„mun hér eftir koma manndauður,” segir hann.
Þessi tiðindi bar þar við viku alla, að
urðarmáni kom inn hvert kveld sem annað.”
Heimsundur — og merkir
það glæpyrði þín
í Þorsteins sögu Siðu-Hallssonar er frá þvi
sagt er Hliðar-Steinn ræður drauma Þórhadds:
„Sá var annar draumur minn”, segir Þór-
haddur, „að ég sá tungl tvö, og fór annað að
venju, en annað var i fjalli að húsbaki, og
þóttumst ég taka það og eta, og þóttumst ég
leifa af litinn mána, og hirti ég þann i pússi
minum.” Steinn mælti: „Undarlegur er
draumur þinn, en sjá þykjumst ég, hvað hann er.
Þar hefur þú etið heimsundur, og merkir það
glæpyrði þin, þau er fram fara af munni þinum,
og munu enn eigi öll mælt, þau sem þú hirðir i
hjartanu, er þú hirtir sumt af tunglinu.”
Draumtúngl Þórhadds sver sig i ætt við urðar-
mána. Sigfús Sigfússon frá Eyvindará geri svo
fellda grein fyrir uröarmána sem fylgju: „Ljós
hefur þótt góð mannsfylgja, en aftur hefur tungl
og máni þótt versta fylgja. Máni kallast jafnan
urðarmáni, og er sagt það komi til af þvi, að
barnsfylgjunni hefur verið kastað i urö.”
Urðarmáni í beitarhúsum
Sigfús hefur eftirfarandi „orðrétta sögn
sjáanda” eftir Birni Jónssyni, skrásetta i
Snotrunesi 1912:
„Ariö 1873 var ég vinnupiltur og beitar-
hússmali að Unaósi i Hjaltastaðaþinghá 16 ára
gamall. Um veturinn á jólaföstu var tiðarfar
mjög hart um tima og sauðfé þvi komið á gjöf,
en þar var þó beitt hverdagslega. Ég hafði þá
þann sið að fara heim úr yfirstöðunni i kvöld-
rökkrinu og gefa á garðann, áður en ég hýsti féð.
Urðu þá harðar sviptingar á milli skepnanna i
húsdyrunum, þegar þær fundu heylyktina. Eitt
kvöld hafði ég gefið á garðann og var kominn
heim með féð til að hýsa það. Atti ég nú von á
þvi, að hver kindin ryddist á aðra inn úr ill-
viðrinu, sem vant var. En nú bar svo óliklega til,
að engin kind gengur inn. „Það er liklega
einhver hrekkjalimur i húsinu að hræða mig,”
hugsaði ég og hleyp inn i dyrnar og spyr, hvort
nokkur sé þar, en fæ ekkert svar. Fer ég þá út og
arga fénu að dyrunum með hundinum. En féð
hrökk jafnharðan frá i fang mér og enn lengra
frá dyrunum, eins og það sæi sjálfan djöfulinn i
Sagði ég henni þá hvers ég varð var. Hún gat
þess þá, að fleiri hefðu orðið þarna fyrir sliku, og
gaf i skyn að ég hefði séð urðarmána, sem væri
versta fylgja, og mundi fylgja húsinu. Eftir
þetta gætti ég þar fjárins og varð hvorki
hræddur né neins var”.
Sigfús Sigfússon telur nafn urðarmána dregið
af barnsfylgju, sem kastað hafi verið i urð. Hitt
mun þó e.t.v. sönnu nær að hér komi fyrir nornin
Urður, sem ásamt Verðandi og Skuld skapar
mönnum aldur. Þórir viðleggur segir um urðar-
mánann i Eyrbyggju: „Mun hér eftir koma
manndauður” — og reyndist sannspár um það.
Brynjólfur frá Minnanúpi segir sögu af ljósfyrir-
brigði sem að visu er ekki nefnt urðarmáni, en
birtist i svipuðum erindagerðum , og
urðarmáninn á Fróðá forðum daga: hér boðar'
hann búfénaði feigð.
Pestarljósið
„Ólafur Thorlacius, sem siðast bjó i
Dufansdal, merkur maður og menntaður vel, lá
á sjúkrahúsinu i Reykjavik vorið 1870, og þá var
ég þar lika. Við urðum málkunnugir, og þá sagði
hann mér frá þvi er nú skal greina... Það var um
vetrarkvöld, að Ólafur kom út undir vökulokin.
Úti var koldimmt. Hvort Ólafur var þá á Bildu-
dal eða i Dufansdal, man ég ekki. En á móts við
bæ hans voru hinum megin fjarðarins tveir bæir
og spölur á milli. Vissi ólafur vel, hvar fjárhús
þeirra bæja voru, hvors um sig. Það vissi hann
lika að á öðrum þessara bæja var komin upp
bráðapest i sauðfénu, svo að á hverjum morgni
var fleira eða færra dautt i fjárhúsunum. Hafði
þessu gengið um hrið. Engin pest var á hinum
bænum. Þá er Ólafur kom út, sem getið var, bar
fyrir hann ljós mikið hinum megin fjaröarins.
Það hélt sig fyrst kyrrt niðri við jörð, og var
eftir stefnu aö dæma eins og það logaði upp úr
fjárhúsunum, þar sem pestin var i fénu. Brátt
tók það að liða i loft upp, hægt og hægt. En þvi
hærra sem það kom, þvi meira varð það
ummáls, en birta þess þvi daufari. Þá er það
var komið upp i hvolf himinsins, var það ekki
orðið annað en breiður, daufur bjarmi. En þá tók
það þegar að dragast saman aftur, lækka á lofti
og verða bjartara, uns það nam staðar niður við
jörð. Þá var þaðorðið eins að sjá og það var áöur
en það leið upp i loftið. En það kom ekki niður á
sama stað. Eftir afstöðu að dæma var nú sem
það logaði upp úr fjárhúsum nágrannabæjarins,
og þar hélt það kyrru fyrir meðan ólafur horfði á'
það. Litlu siðar var ferð yfir fjörðinn. Þá fréttist
að pestin væri hætt á þeim bænum sem hún kom
fyrst upp, en þá jafnóðum tekið til á nágranna-
bænum. Hafði hún flutt sig á sömu nóttu sem
Ólafur sá ljósið um kvöldið. — Ekki sagðist
Ólafur geta skýrt þetta atvik á neinn veg. Hann
vissi aðeins aðþetta bar fyrir hann, og að pestin
skipti um bæina sömu nóttina."
(Þjóðsögur Jóns Arnasonar, Eyrbvggjasaga,
Þorsteins saga Siðu-Hallssonar, Þjóösögur
Sigfúsar Sigfússonar, Dulrænar smásögur
Brynjólfs frá Minnanúpi).