Þjóðviljinn - 19.04.1975, Blaðsíða 8

8 SÍÐA — ÞJOÐVILJINN Laugardagur 19. aprfl 1975.
ORNOLFUR ARNASON SKRIFAR UM
jMif:#

f - * "* ** -Æ
, w; -4* ' &JrL ‘11 * æHR — fk jám **■* *’“'i jHh ■« -' wht „ijlj T -* Jm mmu £ «
f ‘ú * / j 1 'ir i
Þessi mynd var tekin fyrir fáeinum dögum af öllu starfsfólki Þjóöleikhússins á tröppunum fyrir framan bygginguna. (Ljósm. Þjóðleikhússins Óli Páll).
Betra er
gamalt frumvarp
en eldgamalt
Til eru þeir hlutir sem lagast
við geymslu. Nægir að nefna t.d.
koniak og svartadauða. Aðrir
hlutir annaðhvort skemmast við
geymslu eða standa i stað. Laga-
frumvörp batna ekkert við
geymslu, og þvi kom frumvarp til
laga um Þjóðleikhús i ósköp
svipuðu ástandi undari rassi
þeim, sem ofan á þvi hefur hvilt
undanfarin fjögur ár. óhætt er að
fullyröa að þau vinnubrögð
menntamálaráðuneytisins komu
flestum á óvart að gripa frum-
varpið undan rassinum allt i einu
og fleygja þvi inná Alþingi svo til
óbreyttu, án þess að ráðgast að
nýju við listamenn og aðra, sem
frumvarpið varðar mest. Það er
gott og blessað að vilja hraða
frumvarpinu, en hvers vegna
skyldi þessi fjörkippur allt i einu
hafa hlaupið i landsfeðurna nú
eftir páskana? Hvers vegna hafði
þetta engan aðdraganda? Var
ekki hægt að sjá svosem mánuði
fyrr hvað verða vildi og hafa
samband við a.m.k. þá sem áður
hafði verið leitað álits hjá, og
spyrja þá t.d. hvort þeir hefðu
skipt um skoðun á þessum mál-
um.
f nefndinni sem samdi fyrra
frumvarpið áttu sæti: Birgir
Thorlacius, ráðuneytisstjóri i
menntamálaráðuneytinu, for-
maður, Baldvin Tryggvason,
framkvæmdastjóri Almenna
bókafélagsins, og Þórður Eyjólfs-
son, fyrrverandi hæstaréttar-
dómari semsé enginn fulltrúi
listamanna. Nefndin ráðgaðist
við ýmsa aðila og hefur kannski
farið eftir einhverju sem lista-
menn lögðu þá til málanna, en
fyrstog fremst er þetta frumvarp
embættis- og stjórnmálamanna,
sem selur listamenn og aðra sér-
fræðinga leikhússins undir hið
pólitiska vald hvers tima þannig
að menntamálaráðherra og þjóð-
leikhúsráð geta í rauninni ráðið
hverju sem það fólk vill ráða i
sambandi við rekstur leikhússins.
Breytingarnar sem orðið hafa á
frumvarpinu frá upphaflegri
mynd og þar til það er lagt fram
nú 4 árum síðar'eru mjög smá-
vægilegar. Það er vafalaust
menntamálaráðuneytið sem gert
hefur þær breytingar uppá eigin
spýtur, án þess að leita ráða hjá
nokkrum sem til þekkir I leikhúsi,
hvort eitthvað kynni að horfa
öðru vísi við nú en áður. Ýmsar
breytingartillögur komu fram á
Alþingi við umræður um frum-
varpið 1971 og sem sjálfstæðar
þingsályktunartillögur sfðar, en
ekkert af þessu hefur haft áhrif á
frumvarpið, fremur en athuga-
semdir listamanna bæði fyrir og
eftir 1971.
17 manna
leikhúsráð
Samkvæmt fyrra frumvarpinu
var ekki ljóst hversu margir ættu
að eiga sæti i þjóðleikhúsráði. 1
nýja frumvarpinu er gert ráð fyr-
ir 10 fulltrúum stjórnmálavalds-
ins og 7 fulltrúum listamanna. Al-
þingi skal kjósa 9 fulltrúa hlut-
fallskosningu og menntamála-
ráðherra tilnefna einn. Þannig er
það tryggt að starfsáætlun sú sem
leikhússtjóri verður að leggja
fyrir ráðið fær ekki samþykki
þess, nema hún sé þóknanleg
stjórnspekin gunum okkar.
Stjórnsýsla er yfirleitt sérgrein
þessa fólks, a.m.k. alls ekki leik-
list, og að mfnum dómi er það
hótfyndni að fela mönnum þess-
um æðsta vald um leikhúsrekst-
ur, eins ömurlega og þeir hafa
staðið sig i sérgrein sinni, rekstri
þjóðarbúsins.
Sautján manna ólaunuð nefnd,
sem kemur saman tvisvar á ári,
verður aldrei innangarðs I Þjóð-
leikhúsinu. Gaman væri að vita
hvernig i ósköpunum laga-
smiðirnir hafa fengið út þessa fá-
dæmaháu tölu. Þetta er meira en
fjörðungur af þingmannatölu
Islensku þjóðarinnar. Það verður
erfitt verk fyrir starfsfólk Þjóð-
leikhússins að veita nefndar-
mönnum þessum fullnægjandi
fræðslu um málefni leikhússins.
tvisvar sinnum á ári, svo að
nefndarmenn geti sest eitt augna-
blok I dómarasæti yfir þessu
sama starfsfólki og málefnum
þess og haft úrslitaáhrif á það
hvernig starfi þess verði háttað
næsta árið. Er þetta gáfuleg ráð-
stöfun? Er hún hagkvæm?
Stjórnmálamenn
stýra —
listamenn róa
Allir þeir listamenn sem nefnd-
in átti viðræður við áður en eldra
frumvarpið var samið, hafa sjálf-
sagt óskað eftir meiri þátttöku i
stjórn leikhússins. Og þarna hafa
lagasmiðirnir reynst mjög
snjallir. Þeir fundu upp nýtt ráð,
sem heitir framkvæmdaráð. Það
skal koma saman hálfsmánaðar-
lega, einsog núverandi þjóðleik-
húsráð hefur að jafnaði gert, og
kemur áreiðanlega til með að
vinna öll verk þjóðleikhúsráðs,
nema að fara með hið raunveru-
lega lögbundna vald ráðsins, þ.e.
I sambandi við starfsáætlun leik-
hússinsog stöðuveitingar. 1 fram-
kvæmdaráði eiga sæti inn-
angarðsmenn a.m.k. að meiri-
hluta til og er það sannarlega
fagnaðarefni. Þeir eru:
1. Formaður þjóðleikhúsráðs,
sem jafnframt er formaður
framkvæmdaráðs,
2. Þjóðleikhússtjóri.
3. Fjármálafulltrúi Þjóðleikhúss-
ins.
4. Sá af fulltrúum Félags
íslenskra leikara i þjóðleikhús-
ráði, sem félagið ákveður.
5. Fulltrúi Leikarafélags Þjóð-
leikhússins i þjóðleikhúsráði.
Það er bersýnilegt að þetta ráð
hefur alla möguleika til að verða
fullt með þekkingu og frumkvæði.
Starfssvið þess og raunverulegt
vald samkvæmt frumvarpinu er
þó afskaplega óljóst. Sagt er að
ráðið skuli „fjalla um” mál sem
leikhúsið varði, en hvergi til-
greint að það hafi t.d. neitunar-
vald. Hins vegar er það jafnvel
gefið i skyn með málsgreininni:
,,Ef þjóðleikhússtjóri vill ekki
sætta sig við ákvörðun meirihluta
framkvæmdaráðs, getur hann
skotið málinu til þjóðleikhús-
ráðs”.
Að minum dómi hefði átt að
láta framkvæmdaráðið duga og
fela þvi að gegna öllu hlutverki
þjóðleikhúsráðs, þ.e. láta það
bæði vinna verkin og taka
ákvarðanir. Er vel hægt að hugsa
sér það skipað á sama hátt og
frumvarpið leggur til, en ennþá
betra væri að i þvi ættu sæti:
■ Þjóðleikhússtjóri.
■ Fjármálafulltrúi leikhússins.
■ Bókmennta- og leiklistar-
fulltrúi (dramaturg) Þjóðleik-
hússins.
■ Fulltrúi menntamálaráðherra
■ Tveir fulltrúar Leikarafélags
Þjóðleikhússins
■ Fulltrúi Starfsmannafélags
Þjóðleikhússins (þ.e. utan hóps
leikara).
Þetta væri afar starfhæft ráð.
Það mundi veita þjóðleikhús-
stjóra bæði aðstoð og aðhald, auk
þess sem liklegt er að litið yrði
um miskliðarefni innan hússins
eftirá um þau málefni sem ráðið
heföi afgreitt.
Hvort nýskipan frumvarpsins I
„ráðamálum” Þjóðleikhússins
leiðir til aukins lýðræðis, þ.e.
aukinnar þátttöku starfsfólksins i
stjórnun leikhússins, er undir
ýmsu komið. Þó er hægt að hugsa
sér að svo verði i reynd, ef þjóð-
leikhússtjóri virkjar fram-
kvæmdaráðið og skapar þvi
starfs- og valdsvið sem frum-
varpið lætur að mestu óskilgreint.
Þetta er einnig undir þvi komið
hvort þjóðleikhúsráðið risavaxna
beitir sér eitthvað. Það fer auð-
vitað bara eftir þvi hverjir eiga
sæti i því ráði.
Laugardagur 19. apríl 1975. ÞJÓÐVILJINN — StÐA 9
Óraunsæi
og ókunnugleiki
1 eldra frumvarpinu gætti mjög
óraunsæis, sem eflaust er sprottið
af ókunugleika lagasmiðanna.
Þetta stendur óbreytt einsog flest
annað, þegar frumvarpið er lagt
fram að nýju. 13. grein frum-
varpsins hljóðar svo:
Við Þjóðleikhúsið skulu starfa
bókmennta- og leiklistarráðu-
nautur (dramaturg), tónlistar-
ráðunautur og listdansstjóri
(balletmeistari). Ræður þjóðleik-
hússtjóri þá til jafnlangs tima og
hann er sjálfur ráðinn.
Það er mikið hagsmunamál
fyrir leikhúsið að fá til starfa
„dramaturg”, fastan starfsmann
með menntun i leikhúsfræðum,
sem geti verið ráðunautur leik-
hússtjóra um verkefnaval og list-
ræna stjórnun leikhússins og auk
þess e.t.v. verið ráðgefandi milli-
liður milli höfunda, leikhússtjóra,
leikstjóra og leikara hússins.
Fyrir slikan starfskraft eru
fjöldamörg verkefni, sem áður
hefur verið sinnt af hinum og öðr-
um, svo sem varsla bókasafnsins
og ritstjórn leikskrár, ef þetta er
þá ekki of viðamikið starf fyrir
einn mann.
Um listdansstjóra er það að
segja að þeir hafa verið starfandi
við Þjóðleikhúsið um langt skeið,
en gott er að fá það starf lögfest.
öðru máli gegnir um tónlistar-
ráðunaut. Þeir sem slengt hafa
skipun hans inni frumvarpið
hljóta að vera gerókunnugir
rekstri Þjóðleikhússins. Jafnvel
þótt gert sé ráð fyrir því i frum-
varpinu að flutt sé a.m.k. ein
óperá og ein listdanssýning ár-
lega, getur það varla verið heilt
starf að gefa Þjóðleikhússtjóra
ráö um val slikra verkefna og
mannráðningar i sambandi við
flutning þeirra. Auðvitað er tón-
list mikið notuð viö flutning
ýmissa leikrita, enhún er yfirleitt
valin af höfundi og leikstjóra, þar
sem hlutverk hennar er oftast
nær það að falla I hrynjandi leik-
verksins en ekki að vera sjálf-
stæður þáttur. Það er þvi álit
flestra sem ég hef talað við, að
gagnlegt væri að hafa tónlistar-
ráðunaut að leita til stöku sinn-
um, en fráleitt að ætla þvi em-
bætti full laun.
Hins vegar vantar Þjóðleikhús-
ið ýmsa starfsmenn sem ekki er
gert ráð fyrir i frumvarpinu. Það
vantar blaða- og auglýsingafull-
trúa, sem ekkert leikhús, stórt
eða litið getur verið án. Þetta er
vinna sem aðrir starfsmenn leik-
hússins geta ekki sinnt i hjáverk-
um, einsog tiðkast hefur hingað
til. Varla er hægt að hugsa sér
meiri skammsýni i leikhúsrekstri
en að spara á þessu sviði, en það
hefur viðgengist frá upphafi og
framá þennan dag.
Mér verður tiðræddara um nei-
kvæðar en jákvæðar hliðar frum-
varpsins, en hér vil ég geta þess
að það er mjög skynsamlega ráð-
ið skv. niðurlagi 13. greinar, að
leikhússtjórinn skuli sjálfur ráða
sér listræna aðstoðarmenn. , Ef
verulegur listrænn ágreiningur
rikti milli þessara stjórnenda,
kynni leikhúsið að vera meira eða
minna óstarfhæft.
Orðagjálfur
1 2. grein frumvarpsins segir
m.a. svo: Það (leikhúsið) skal
kosta kapps um að efla fslenska
leikritun.
Þvi hefur margoft verið hreyft
að ekki væri úr vegi að ráða is-
lenska leikritahöfunda i fast
starf, t.d. um hálfs eða eins árs
skeið I senn —- þ.e. kippa þeim
innúr kuldanum. tslenskir leik-
ritahöfundar hafa til þessa verið
utangarðsmenn i leikhúsinu og
auk þess oft ekki verið fjárhags-
legir hálfdrættingar á við leikara
I smáhlutverki við uppfærslu
verka þeirra í atvinnuleikhúsun-
um. Frumvarpið gerir ekki ráð
fyrir neinni ráðningu höfunda við
Þjóðleikhúsið. Lagasmiðirnir
leggja þess i stað kapp á að fá inn
tónlistarráðunaut. Það er
óþarftaðtaka fram I frumvarpinu
Framhald á 15. siöu.
JlSsewft

1 bókinni „Hin fornu tún” er mikill fjöldi ágætra ljósmynda og teikninga úr sögu Reykjavfkur. Hér er Lindal höfundur bókarinnar
ein myndanna I bókinni. Hún var tekin 10. mal 1940, sama dag og ísland var hernumið, og sýnir hún bif- Hin fornu tún
hjólasveit breska hersins.
BJÖRN ÞORSTEINSSON SKRIFAR UM
HINFORNUTÚN
Páll Lindal: Hin fornu tún.
Reykjavlk I ellefu aldir. Land
og saga. Bókagerðin Askur.
Þetta er fremur litil en mjög
snotur bók, sem kom út ásamt
ýmsum öðrum rétt fyrir jól. Höf-
undurinn, Páll Lindal, segir I for-
mála að hún sé„tilraun til að gera
nokkuð alhliða grein fyrir
Reykjavik I fortið og nútið. Hún
er tilraun til að gera grein fyrir
mannlifinu hér i Reykjavik og
þeim skilyrðum, sem þvi hafa
verið búin” (bls. 7).
Tilraun Páls hefur tekist vel,
jafnvel farið fram úr áætlun. Eins
og sakir standa bætir bók hans
mjög úr brýnni þörf á aðgengi-
legu yfirlitsriti yfir hamskiftin
miklu, sem hér urðu við tilkomu
kaupstaða og innlendrar höfuð-
borgar.
Bókin er falleg, vel unnin og all-
markviss I byggingu frá fyrstu
opnu til siðustu málsgreinar.
Hún er knöpp og skýr i fram-
setningu, telur 215 bls. i fremur
smáu broti og er prýdd allt að þvi
jafnmörgum einstökum myndum
og blaðsiður hennar eru margar.
Þetta er stutt handbók i sam-
felldu máli, sem hefur að geyma
furðumikið efni miðað við lengd
um alla höfuðþætti reykvisks
mannlifs og stjórnsyslu. Þar er að
finna greinagóð söguleg yfirlit
um stjórn bæjarmála, vatnsveitu
og annarra veitna, lagna og
gerða, atvinnumála, kirkju- og
félagsmála að reykviskum bók-
menntum ógleymdum. Hér er
miklu og merkilegu efni saman
komið i frásögn, meira að segja
oft og tiðum lifandi frásögn af
mönnum og atburðum. 1 þessari
sögu Reykjavikur er auðvitað
ekki að finna neinar málalenging-
ar, og oft mun hygginn lesandi
vilja fá meira að heyra, en góð
bók á það sameiginlegt með góðu
eintaki af hinu kyninu að vekja
áhuga, þrá eftir nánari kynnum.
Einn af höfuðkostum bókarinn-
ar eru myndirnar. Þær eru veru-
legur hluti ef texta hennar. Páli
hefur tekist öllum öðrum betur
hingað til að setja saman mvnd-
auðuga frásögn af þvi, hvernig
alls vesalt sjávarþorp varð stolt
nýtýtísku borg. Byggingarsaga
borgarinnar er m.a. rakin i sam-
vil l
I
■ .**! m l:
Efri mynd: hlaðið steinhús á
Vesturgötu 8. Neðri mynd: Hluti
af steinbæ (áður vcstast á Fálka-
götunni) sem nú er I Arbæjar-
safni.
timamyndum frá 18., 19.og auðv.
einnig frá 20. öld. Þó sakna ég
nokkúrra drátta i þessa mynda-
sögu, þar á meðal tildurstils eftir-
striðsáranna. Mér þykja eins og
Páli mörg timburhús norska
timabilsins i byggingarsögu
borgarinnar eða skútualdarinnar
vera augnayndi, enda er ekki gert
jafnmikið stáss i bókinni að neinu
húsi og Grettisgötu 11 (bls. 117),
og viðar gægist þar fram skútu-
aldarrómantik. Ég sakna þar
mynda frá Ægissiðunni og
myndin af einibýlishúsinu á
Laugarásnum (bls. 186) er ekki
mjög sanngjörn. Ég er örlitið
móðgaður fyrir hönd þeirra, sem
byggðu „Snobb-Hill” en viður-
kenni jafnframt, að ógjörlegt
munaðkomastnær því en Páll að
skrifa Reykjavikursögu og
þóknast jafnvel þeim, sem voru á
námskeiði hjá meistara Þorbergi j
þvi að lesa hús. 1 riti sem þessu
mun aldrei hægt að gera öllum til
hæfis.

/U.

7iíT
Yfirsýn og þekking á efninu,
sem um er fjallað, einkennir bók
Páls Lindals. Þar segir auðvitað
ekki aðallega frá húsum, þótt þau
séu hið ytra form borga, heldur er
þar einkum fjallað i myndum og
máli um fólk að starfi, vatns- og
kolaburði, i daglegri önn, stjórn-
sýslu, kröfugöngum, námi og
margs konar leik. Höfundur er
svo góður reykvikingur, að hann
telur jafnvel reykvikst veðurfar
eftirsóknarvert. 1 Reykjavik
bjuggu eitt sinn fáir, fátækir og
smáir. Árið 1807 dó að vfsu enginn
úr hor, en ,,þá gengur fjöldi fólks
hér um hvitt, bleikt og holdlaust
eins og vofur” að sögn biskups
Geirs Vidalins. Sex árum siðar
segir bæjarfógeti i skýrslu, „að
neyðin gangi nú svo nálægt Reyk-
vikingum, að stórsjái á 2/3
Ibúanna”, (bls. 179). Þetta var á
dögum hins volaða, hrafnfundna
lands, en smám saman tók að
rofa til hjá reykvikingum og þar
með islenskri þjóð. Bók Páls
Lindals lýkur á tilvitnun i grein
eftir Stein Steinarr frá 1958:
„Það eru fleiri en strákafifl
eins og ég, ásamt öllum vinnu-
konum heillar kynslóðar, sem
hún hefur seitt til sín og skilar
aldrei aftur. Hún hefur dregið svo
átakanlega á tálar gamla héraðs-
höfðingja og dannebrogsmenn út
um byggðir landsins, að þeir hafa
rifið sig upp frá búum sinum, selt
aleigu sína fyrir slikk til þess eins
að verða götusóparar, rukkarar
eða stefnuvottar i Reykjavik.
Slikt er ægivald þessarar borgar
yfir hjörtum mannanna” (bls.
200.)
A siðasta ári komu út um sögu
Reykjavikur tvær bækur, sem
styðja hvor aðra. Fornu túnin
hans Páls Líndals er yfirlitsrit,
handbók I sögu borgarinnar, en
Reykjavík i 1100 ár, sem Sögufé-
lagið gaf út, er ritgerðasafn, þar
sem I5fremstu fræðimenn okkar
i ýmsum greinum skýra frá rann-
sóknum sinum á mikilvægum
þáttum reykviskrar sögu. Fram-
lag þessara bóka til sögurann-
sókna er m.a. fólgið i þvi að þær
draga það fram skýrt og skorin-
ort, að upphaf nýrrar aldar á
tslandi hófst 1752" með stofnun
innréttinganna eða nýsköpunar-
fyrirtækjanna hans Skúla
Magnússonar, en ekki um 1830.
Skúli Magnússon, faðir Reykja-
vikur, mun sá maður I fortiðinni,
sem núlifandi kynslóðir Islenskar
eiga mest að þakka.
Björn Þorsteinsson