Þjóðviljinn - 30.07.1975, Síða 6

6 SiÐA — ÞJÓÐVILJINN Miövikudagur 30. júll 1975.
Viötal viö Helgu Kress, sem fengiö hefur vísindasjóðsstyrk til aö rannsaka stööu
kvenna í fornbókmenntum, um hugmyndir sem fram koma i bókum fyrr og nú
,, Það sem ég hef f yrst og
fremst áhuga á að kanna,
eru þau viðhorf og hug-
myndir sem koma fram
um konur í fornbókmennt-
um. Fornbókmenntirnár
eru mjög mismunandi
hvað þetta snertir, en þó
held ég að engar þeirra
gætu verið skrifaðar af
konum, nema þá kannski
helst Fóstbræðrasaga, en
þar segja konur frá höfuð-
sjónarmiðum sögunnar og
skopast er að hetjum,"
sagði Helga þegar við
ræddum við hana, er hún
var nýkomin til landsins.
Helga er sendikennari í ís-
lensku í Bergen og hún hef-
ur nýlega fengið vísinda-
sjóðsstyrk til þess að rann-
saka stöðu kvenna í íslend-
ingasögum.
„Kynskiptingin i Islendinga-
sögunum er mjög skörp en Njála
er kannski dæmigerðust fyrir það
karlveldi sem þá kemur fram.
Þar kemur ljóslega fram sú hug-
myndafræði að konum beri að
vera mönnum sinum undirgefnar
og þær eru séðar i afstöðu við þá.
Það má t.d. bera þær Bergþóru og
Hallgerði saman, en það er Hall-
gerður sem er óhiýðin manni sin-
um og fordæmd, en Bergþóra er
hafin upp til skýjanna og látin
ganga meðhonum i dauðann, sbr.
hin frægu orð, ,,Eg var ung gefin
Njáli...: Þannig sjást þessar kon-
ur alltaf i afstöðu við eiginmenn-
ina. 1 Laxdælu ræður einnig sama
sjónarmið. Draumar Guðrúnar
ósvifursdóttur, sem eiga að á-
kvarða allt lif hennar eru auðvit-
að draumarnir um eiginmennina
fjóra, stiklurnar f lifi Guðrúnar.”
„Hefur þú ekki lika rannsakað
stöðu konunnar i nútimabók-
menntum?”
„Rannsóknir á stöðu kvenna i
bókmenntum eru nú orðnar að
sérstakri fræðigrein innan bók-
mennta i háskólum á Norðurlönd-
um, i Bandarikjunum og viðar.
Hér á tslandi hefur litið borið á
þessu. Slikar rannsóknir fjalla að
sjálfsögðu bæði um stöðu
kvenna i fornbókmenntum og
nútimabókmenntum. Ég hef
reynt að kynna mér hvernig staða
konunnar er skilgreind i islensk-
um nútimabókmenntum og það er
ekki hægt að segja að hún sé neitt
sérstakl. hagstæð. Það eru vit-
anlega til kvenrithöfundar, sem
skrifa mjög meðvitað um stöðu
konunnar, en ákaflega margir
nútimarithöfundar af karlkyninu
fjalla um kvenfólk með slikum
fordómum, að væri verið að tala
um t.d. negra eða einhverja sér-
staka þjóðflokka þætti þetta ófyr-
irgefanlegt.
Indriði G. Þorsteinsson
segir t.d. blákalt i einhverju viö-
tali: „Konur hafa ekki garfað i
mér svoleiöis að ég þurfi að skrifa
um þær bækur.” Þetta segir hann
rithöfundurinn sjálfur, um helm-
ing mannkynsins. Og siðan bætir
hann við: ,, En það er hins vegar
gott að nota þær i bókum.”
„Þá má lika nefna tvö dæmi til
viðbótar, en það eru bækurnar
sem við islendingar sendum i
Norðurlandaráðssamkeppnina i
fyrra. Annað er leikritið Dóminó,
með sinum óraunverulegu og
tengslalausu kvenpersónum og
hitt er Gunnar og Kjartan, sem er
litið betra, þótt það sé skrifað út
frá sósialistiskri hugmyndafræði.
Konurnar i Dóminó hafa engin
tengsl við samfélagsveruleikann
og i Gunnari og Kjartani eru kon-
urnar einnig fyrir utan bæði spill-
inguna og umbæturnar.”
„Finnst þér þá ekki siður aö
fjallað sé um konur með hefð-
bundna kynjaskiptingu i huga i
sósialistiskum bókmenntum?”
„Mér finnst hægt að gera meiri
kröfur til þeirra en annarra og ef
menn eru sósialistar i raun og
veru verða þeir að láta hann ná til
kvenna. Annars finnst mér þá rit-
höfunda sem þannig lýsa konum,
yfirleitt skorta eitthvað fleira
sem rithöfunda. Ég á auðvitað
ekki við að menn eigi endilega að
skrifa um kvenfrelsismál, heldur
aðeins að þeir reyni að lýsa kon-
um á raunsæjan hátt i tengslum
við samfélagsveruleikann. Það á
aö reyna að lýsa þeim sem mann-
eskjum, en ekki sem einangruð-
um fyrirbrigðum Við getum tekið
Laxness sem dæmi um rithöfund,
sem alltaf fjallar um konur með
meðvitund um stöðu þeirra, eins
og allar aðrar persónur, jafnvel
þótt konurnar komi oft fram sem
kynverur fyrst og fremst. A hinn
bóginn er svo hægt að vitna i
Davið Stefánsson, sem litur á
mannkynið sem karlmenn eina,
erhann t.d. segir: „Hver dáð sem
maðurinn drýgir, er draumur um
konuást.”
„Þú talaðir áðan um leikrit.
Finnst þér islenskir leikritahöf-
undar almennt fjalla um konur á
ihaldssaman og ómeðvitaðan
hátt?”
,,Af þvi sem ég hef séð af nýjum
islenskum verkum virðast mér
karlmenn langoftast vera i meiri
hluta, aðalpersónan er karlmaður
og kvenfólkið eru þessar hefð-
bundu kynferðisverur. Það virð-
ist oft ekki gert ráð fyrir konum
sem leikhúsgestum, að þær vilji
geta samsamað sig persónunum
og lært eitthvað um sitt eigið lif af
þeim. Hvernig eiga nútimakonur
að lifa sig inn i þessar..skýjahór-
ur” sem sifellt eru a6’ birtast i
leikritum islenskra höfunda? Oft
er eins og það sé ekki ætlast til
þess að konur komi i leikhús,
nema þá sem fylgikonur karl-
manna á frumsýningum og þá til
þess að horfa á vandamál þeirra
færð upp á svið. Það er nákvæm-
lega sama og að flestar bækur eru
skrifaðar fyrir karlmenn ein-
göngu.”
„Finnst þér munur á bók-
menntum sem konur skrifa hvað
þetta varðar?”
„A.m.k. nútimarithöfunda. Má
þar nefna Svövu Jakobsdóttur og
Jakobinu Sigurðardóttur, sem
beinlinis taka fyrir stöðu kvenna i
verkum sinum. Einnig var Asta
Sigurðardóttir athyglisverður rit-
höfundur, sem ekki hefur verið
metin að verðleikum, en hún seg-
ir oftast frá út frá sjónarhorni
kvenna og minnir þannig oft á að-
ferð Svövu. Svo eru margir kven-
rithöfundar, sem skrifa reyfara
og ganga hvað lengst i að stað-
festa hefðbundna kynjaskiptingu
og fordóma.”
„Nú varst þú á ráðstefnu i vor
um rannsóknir á stöðu kvenna i
hugvisindum. Geturðu sagt okkur
eitthvað frá ráðstefnunni?”
„Það var einkum fjallað um
stöðu kvenna i sagnfræði, félags-
fræði og bókm. Þarna voru
100 þátttakendur, flestir frá Norð-
urlöndum, þar af 99 konur. Ráð-
stefnan var haldin núna i júni i
Hollandi og var aöallega rætt um
aðferðarfræði við slikar rann-
sóknir. Rætt var um hvort stuðla
Helga Kress
rp
■ ■
VAR
UNG
GEFIN
NJÁLI...”
ætti að sérstakri fræðigr. við há-
skóla, „feminologi”, en horfið frá
þvi, þar sem hætta var talin á að
þá myndi þessi grein einangrast
og öllu sem varðaði konur visað
þangað. Það myndi draga úr slik-
um rannsóknum innan annarra
visindagreina. Var samþykkt að
vinna að eflingu á rannsóknum á
þessu sviði innan hverrar grein-
ar. I Noregi hefur t.d. verið á-
kveðið að i mannkynssögu sem nú
er i undirbúningi verði jafn mikið
sagt frá konum og körlum, þótt
hlutfallslega sé miklu minni
heimildir til um konur frá fyrri
timum og hlutföllin yrðu að þvi
leyti röng. Sömuleiðis hefur verið
lagt til i Bergen, að þegar kona og
karlmaður sækja um stöðu og
ekki reynist unnt að gera upp á
milli þeirra hvað hæfni snertir, þá
skuli konan fá stöðuna. Þetta
kann að virðast óréttlátt, en ein-
hvers staðar verður að byrja. Það
er ekki hægt aÖ biða endalaust
eftir þróuninni, það verður að ýta
henni af stað.”
„En er ekki mjög mismunandi
hversu mikla áherslu menn vilja
leggja á stöðu konunnar sem sér-
stakt fyrirbrigði? Nú er mikið um
það rætt, að stéttarskiptingin sé
grundvöllur þess misréttis sem
konur eru beittar — hvað finnst
þér um það?”
„Þetta virðist vera mjög um-
deilt i hinum nýju kvenfrelsis-
hreyfingum. Mér finnst að þetta
tvennt verði ekki aðskilið og bar-
áttan fyrir afnámi stéttarskipt-
ingar hljóti að verða samhliða
baráttu fyrir jafnrétti kynjanna.
Ég held að þetta verði ekki að-
greint, en kvenfrelsismál eru ekki
bara hagfræðilegs eðlis heldur
ekki siður hugmyndafræðilegs*
þótt konur hafi iögleg réttindi á
við karla er ekki þar með sagt að
þær standi jafnfætis þeim. Konur
fylgja jafnan stétt mannsins. Þær
skortir þvi oftast stéttarvitund,
og standa ekki saman sem stétt.
Það sem vantar er vitundar-
vakning og hún hlýtur að koma
fyrst hjá konunum sjálfum. Við
getum tekiö óteljandi dæmi um á-
standið eins og það er i dag. 1
blaði las ég nýlega þennan texta
undir mynd af stúlkum á bikini:
Eftirlætisviðfangsefni ljósmynd-
aranna. Þessi texti gefur til
kynna að aðeins karlmenn séu
ljósmyndarar og einnig að les-
endur séu eingöngu karlmenn.
Sömuleiðis hjálpar tungumálið til
þess að viðhalda ástandinu. T.d.
orð eins og alþingismaður og
sýslumaður, eða hjúkrunarkona
og þvottakona. Svo er eitthvað
sem heitir húsbóndaherbergi og
vinnuherbergi húsmóður. Þetta
sér maður i opinberum plöggum,
en auðvitað er þessum aöilum
ætlað sæti á ákveðnum stöðum á
heimilinu með ákveðin verk fyrir
augum.
„Telur þú þá að bókmenntir og
rannsóknir á þeim geti haft veru-
leg áhrif?”
„Rannsóknir á fornbókmennt-
um eru fyrst og fremst áhuga-
verðar útfrá sögulegu sjónarmiði,
— hvernig litið var á konur og
hlutverk þeirra áður. Og auðvitaö
geta þær sagt mikið um þann
grundvöll sem hugmyndir sarh-
timans hvila á. Við lestur nútima-
bókmennta tel ég mjög mikilvægt
að lesendur, og þá einkum konur,
geri sér grein fyrir að lýsingar á
þeim i bókum, sem jafnvel eru
taldar raunsæjar og hljóta mikla
viðurkenningu, þurfa ekki alltaf
að koma heim við veruleikann.
Og þó að þær finni ekki sjálfa sig i
bókum er ekki þar með sagt að
þær séu algerlega misheppnaö-
ar,” sagði Helga að lokum.