Þjóðviljinn - 19.12.1976, Qupperneq 6

Þjóðviljinn - 19.12.1976, Qupperneq 6
6 SÍÐA — ÞJÖÐVILJINN Sunnudagur 19. desember 1976 KJARTAN ÓLAFSSON Aðtjaldabaki fyrir30árum 1 stjórnmálum gerist jafnan margt að tjaldabaki, ekki sist i samskiptum ráðamanna smá- rikja við fulltrúa stórvelda, er sækjast eftir áhrifum og aðstöðu innan smárikisins. Sumt kemur aldrei fram i dags- ins ljós, annað veröur máske kunnugt löngu siöar en atburöir gerast. Hulu svipt af leyniskjölum í ýmsum rfkjum gildir sú regla, að margvisleg sköl eru varöveitt sem rikisleyndarmál i ákveðinn árafjölda og sagnfræöingum eða öðrum rannsakendum er neitað um aðgang, en svo rennur leyndartiminn út, og þá gefst á að lita. Þannig er þetta t.d. vestur i Bandarikjunum, og þvi er það, aö fyrst nú á siðustu árum hefur reynst mögulegt að kanna i skjalasöfnum vestra gögn um samskipti tslands og Bandarikj- anna á áratugnum 1940-1950, þessum fyrsta áratug banda- riskrar ásælni á landi hér. Ungur sagnfræöingur, Þór Whitehead að nafni, hefur að undanförnu unnið aö þessum rannsóknum og notiö til þess styrks frá Visindasjóði íslands. Hann hefur birt tvær ritgeröir i Skirni, timariti Hins Islenska bókmenntafélags, um niöur- stöður sinar, þá fyrri fyrir þremur árum, en þá siöari i Skirni 1976, sem kom út fyrir fáum dögum. Það sem mesta athygli vakti, þegar fyrri ritgerðin kom út, var, hversu blygðunarlaust var lagt á ráðin i bandariska utanrikisráöu- neytinu árið 1944 um aö nota Iýðveldisstofnunina hér á landi það ár, til aö koma sér I mjúkinn hjá islenskum stjórnvöldum, ein- göngu i þvi skyni að tryggja Bandarikjunum herstöövar á Islandi til frambúðar að heims- styrjöldinni lokinni Við birtingu skjala, sem þarna komu fram, varð ljóst, svo að ekki varð lengur um villst, að hátiðleg loforð Bandarikjamanna um brottflutning herliös sins frá Islandi aö styrjaldarlokum voru aldrei annaö en argasta fals. Það var flagö undir fögru skinni, sem islendingar voru komnir i kast við. Island átti aö verða „Ameríkulýðveldi" Hér verður rætt litillega um siðari Skirnisgrein Þórs White- head, þá, sem nú birtist fyrir fáumdögum,en sú ritgerðer fyrst og fremst byggö á bréfavið- skiptum bandariska sendiherrans i Heykjavik og bandariska utan- rikisráöuneytisins á árunum 1945 og 1946 auk annarra gagna. Við skulum fyrst fletta upp á bls. 128 i Skirni þar sem greint er frá bandariskum áformum frá árinu 1943 um aö breyta tslandi i „tuttugasta og annaö Ameriku- lýöveldiö”. Þar segir: „1 árslok 1943 höföu Roosevelt, yfirherráðið og valdamiklir þing- menn ákveðið, að Bandarlkin þyrftu að hafa herstöövar á Islandi eftir striö. 1 bandariska utanrikisráðuneytinu var talið æskilegast, að Bandarikin tækju að sér varnir Islands ,,aö eilifu”. Varnarsamningurinn skyldi grundvallaöur á Monroe-kenn- ingunni (kenningin er um fullt forræöi Bandarikjanna hvar sem er i Ameriku, — innsk. Þjv.) og með honum gerðist Island „tutt- ugasta og annað Amerlku- lýðveldiö”. Stefnudrög ráöu- neytisins breyttust I timans rás, en kjarninn reyndist langær: Island skyldi i framtiðinni teljast á bandarisku hagsmunasvæði.” — En kjarninn reyndist langær, rétt er það hjá sagnfræð- ingnum. Sagði forseti það leynilegan tilgang fararinnar Það sem næst vekur athygli i ritgerðinni i Skirni er frásögnin af þeim tilmælum, sem Vilhjálmur Þór, þáverandi utanrikisráðherra i utanþingsstjórninni setur fram við Bandarfkjastjorn strax að lokinni lýðveldisstofnuninni 1944 um að Bandarlkjastjórn byði Sveini Björnssyni forseta i opin- bera heimsókn. Orðrétt segir: „Sagði forseti það leynilegan til- gang fararinnar að hefja viöræður um framtiöarviðskipti og flugmál. Þótt Roosevelt væri störfum hlaöinn lét hann til leið- ast að bjóða Sveini heim. Töldu bandariska utanrikisráðuneytið og yfirherráöið brýnt að hefja herstöðvasamninga. Staðan kynni að versna eftir væntanlegar alþingiskosningar og brotthvarf Vilhjálms og Sveins úr embætt- um.” Þór Whitehead minnir siðan á, aö I Reykjavik hafi fyrirhuguð forsetaför vakiö tortryggni og alþingismenn hafi tilkynnt utan- rikisráðherranum, Vilhjálmi Þór, að hann hefði ekkert umboð til herstöðvasamninga. Varð þvi ekki af samningum aö sinni, þótt þeir Vilhjálmur og Sveinn færu vestur. Að selja sjálfstæðið fyrir skran — Sem kunnugt er var það svo haustiö 1945, sem Bandarikja- stjórn bar fram formlega beiðni um herstöðvar á tslandi til 99 ára I Keflavik, Reykjavik og i Hval- firði. Þá hafði nýsköpunar- stjórnin setið að völdum i um það bil eitt ár undir forsæti ólafs Thors, en með þátttöku sósialista. 1 Skirnisritgeröinni eru ýtarlega rakin samskipti Bandarikjanna við Ólaf Thors á þessum tima, en Ólafur var sem milli tveggja elda, þar sem annars vegar var hollustan við Bandarikin, og hins vegar löngunin til að halda áfram stjórnarsamvinnu við Islenska sósialista, sem að sjálfsögðu beittu sér frá upphafi af fyllstu hörku gegn bandariskri ásælni. Flettum upp á bls. 132 i Skirni: „Bandariskir embættismenn lögðust undir feld og Igrunduðu hvernig freista mætti islendinga til samninga um leigu herstöðva. Gjafatilboö á fjölbreyttu saman- safni stríösframleiöslu og setu- liöseigna var talið vænlegt til árangurs. Louis G. Dreyfus sendiherra i Reykjavik reyndist þó vantrúaður á áhrifamátt sliks tilboðs, enda kynni það að vekja raddir um að „sjálfstæöiö væri selt fyrir skran”. Ráðlegra væri að beina sjónum að ótraustum fiskmarkaöi og þverrandi dollar- eign Islands.” Og á næstu blaösiöu segir: „Nú skaut þeirri hugmynd upp i Washington aö bera herstöðva- beiðnina fram i nafni Vesturálfu- rikja og með skirskotun til gagn- kvæms öryggissáttmála þeirra. Yrði islendingum boöin aðild að sáttmálanum, sem var nokkurs konar viöauki viö Monroe- kenninguna... Meö herstöðva- samningnum stæði Islandi þar með til boða að gerast Amerfkulýöveldi og njóta ávaxt- anna af samstarfi þeirra.”!! Islensk þrjóska og // ankannaleg sjálfstæðisþráhyggja" Þá skulum við lita á orðrétt ummæli úr bréfi bandariska sendiherrans i Reykjavik til utan- rikisráðherra Bandarikjanna dagsett 28. sept. 1945, þremur dögum áöur en fram var lögð formleg beiðni um herstöðvar á Islandi til 99 ára. Sendiherrann segir: „Tilmælin koma af staö miklum æsingum, hvenær sem þau verða fram borin... Forsætis- ráöherra (Olafur Thors) er tæki- færissinni, sem lætur einskis ófreistaö til þess að hanga við völd og stjórna eftir þvi sem kaupin gerast á eyrinni. Einnig er liklegt aö erfiöleikar spretti af meöfæddri islenskri þrjósku og þessari ankannalegu sjálfstæöis- þráhyggju, sem nú er rikjandi eftir frelsun landsins undan alda- langri stjórn dana, svo og óbeit á allri samningsgerð, sem likleg þætti til að stofna sjálfstæöinu i voða.” Meö hliðsjón af þvi, hversu ákaft Ólafur Thors og allir aörir þingmenn aðrir en Jónas frá Hriflu sóru af sér ráða- geröir um varanlega bandariska hersetu i alþingiskosningunum 1946, þá er einkar athyglisvert að sjá nú 30 árum siðar skjalfest hvað þáverandi sendiherra Bandarikjanna hér hefur eftir ólafi Thors og fleiri stjórnmála- mönnum um raunverulega afstöðu þeirra til málsins. Ekkert fer á milli mála um vilja Ólafs til aö greiða götu bandarikja manna en hann reynir mjög til aö fá þá til að fresta beiðni sinni fram yfir kosningarnar 1946. Þór Whitehead byrjar á bréfum sendiherrans og segir: „1 samtalinu við Dreyfus (sendiherrann) I apríl 1945 lýsti Ólafur þvi yfir að vegna hernaö- armikilvægis Islands væri óhjá- kvæmilegt aö þar yröu herstööv- ar i framtiöinni.” Skammtíma réttindi/ sem yrðu sjálfkrafa langdræg Og I bréfum bandariska sendi- herrans frá 10. og 12. nóvember 1945 til utanrikisráðherra Banda- rikjanna kemur fram, að Ólafur treysti sér ekki til aö fallast á herstöðvarbeiðnina til 99 ára, en.... „Hins vegar væri það verj- andi fyrir islenska stjórnmála- menn aö veita herstöðvaréttindi til skamms tima, sem yröu sjálf- krafa langdræg eftir þvl sem fram liðu stundir. Stjórnmálalíf iö væri spennu þrungiö og kosn- ingar framundan. Væri þvi æski- legast aö fresta öllum samninga- viðræðum. 1 fyllingu timans yröi „þaö heppilegast aö islendingar færu fram á hana (hervernd til skamms tima) sem varúðarráð- stöfun”. Ekki yrði komist hjá stjórnarskiptum þegar til samn- inga yrði gengið.” Ofanskráð orð er að finna á blaösfðu 145 I Skirni og eru þau sem áöur segir byggö á bréfi sendiherrans 10. nóv. 1945, en Ólafur Thors hafði að sögn sendi- herrans lýst þessum hugmyndum sinum fyrir starfsmanni banda- riska sendiráðsins I Reykjavik, Valdimar Björnssyni. Ekki fer milli mála að þarna er Keflavikursamningurinn al- ræmdi sem gerður var tæpu ári siðar haustið 1946 að taka á sig mynd. Svo ættu menn að fletta upp i kosningaræðum og frægum svar- dögum Ólafs Thors og annarra Oft er flagð undir fögru skinni Upphaf bandarískrar ásælni á íslandi BÆKURNAR ÚR LJÓÐHÚSUM Ölíkar persónur eftir Þórberg Þórðarson Verð: kr. 3000 + sölusk. Sigur í Víetnam eftir Richard West Verð: kr. 1600 + sölusk. LJÓÐHÚS Laufásvegi 22 Reykjavik Pósthólf 629 Simi 17095, 35724.

x

Þjóðviljinn

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.