Þjóðviljinn - 17.03.1977, Page 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 17. mars 1977
Fimmtudagur 17. mars 1977 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9
Afgreiðslur
Búnaðar-
þings
1 siðustu viku voru lögð fram
á Búnaðarþingi tvö ný mál, sem
þvi voru send frá Alþingi:
athugun á sölu graskögglaverk-
smiðjunnar i Flatey á Mýrum
og um lausaskuldir bænda. Þá
hefur þingið afgreitt eftirgreind
mál með svofelldum ályktun-
um:
Eftirlit með öryggis-
búnaði véla.
Búnaöarþing telur, að með si-
aukinni vélvæðingu á sviði land-
búnaðar beri brýna nauðsyn til
að auka eftirlit meö öryggisbún-
aðivéla og tækja, sem notuð eru
við bústörf.
Þingið telur eölilegt að þetta
verkefni falli undir Oryggis-
eftirlit rikisins, og lögum um
öryggisráðstafanir á vinnustöð-
um (nr. 23 1952) verði breytt
þannig, að þau taki til almenns
búreksturs.
Jafnframt felur þingið stjórn
Búnaöarfél. Islands aö hlutast
til um framgang þessa máls.
Vinnuaðstoð i sveitum.
Frumvarp milliþinganefndar
Búnaöarþings um vinnuaðstoð i
sveitum var afgreitt með smá-
vægilegum breytingum frá bú-
fjárræktarnefnd. Gert er ráð
fyrir i frumvarpinu, að bún-
aðarsamböndum sé heimilt að
setjaá stofn vinnuaðstoð hvert á
sinu sambandssvæði. Tilgangur
vinnuaðstoðar er, að bændur
geti fengið aðstoðarfólk, þegar
veikindi, slys eða önnur forföll
ber að höndum. Kostnaöur af
störfum aöstoðarmanna greið-
ist að 2/3 úr rikissjóði og 1/3 úr
. sveitarsjóðum. Áætlað er að
einn aðstoðarmaður sé ráöinn
fyrir hverja 150 bændur.
I ályktun búfjárræktarnefnd-
ar var minnt á samþykkt
Alþingis frá 1973, þar sem rikis-
stjórninni var falið að kanna á
hvern hátt megi veita öllum
konum i landinu fæöingarorlof
og tryggja tekjustofna i þvi
skyni.
Skyldutryggingar á
útihúsum.
Búnaðarþing telur nauösyn,
að teknar séu upp skyldutrygg-
ingar á útihúsum i sveitum.
Þvileggurþingið til, að lögum
nr. 59, 12 apr. 1954 um bruna-
tryggingar utan Reykjavikur
verði breytt og 2. gr. laganna
orðist svo:
„Skylt er að tryggja gegn
eldsvoða hjá þeim, sem bruna-
tryggingar annast samkvæmt 1.
gr. ailar húseignir utan Reykja-
vikur, þar með talin öll gripa-
hús, hlöður, verkfærahús, verk-
stæöi, geymsluhús og aðrar þær
byggingar, sem til eru. Einnig
skal tryggja hús i smiðum i
samræmi við áfallinn
byggingarkostnað”.
Þá felurstjórn Búnaðarfélags
Islands að athuga á hvern hátt
megi ná sem hagkvæmustum
samningum við tryggingarfé-
lögin varöandi þessar trygging-
ar. —mhg.
Straumrof
kemur út
Straumrof Halldórs Laxness
kemur út á bók hjá Helgafelli nú
um leið og ieikritiö er frumsýnt
hjá Leikfélaginu. En þetta var
oröin sjaldgæf bók, kom út I litlu
upplagi 1934 þegar leikritið fór á
fjalir i fyrsta sinn, og er eitt fárra
verka Halldórs sem hefur ekki
veriö endurútgefið til þessa.
Eins og fram hefur komiö á
blaðamannafundum þótti leikrit
þetta djarft á sinum tima og jafn-
vel hættulegt góðu siðferði. 1
kynningu á bókarkápu segir:
„Vafalaust er að leikritið var á
undan sinum tima hérlendis. Nú,
meira en 40 árum siöar, er hrein-
skilni leiksins og þróttmikill still i
fullu gildi, og ljóst er að verkið er
ekki timabundiö....”
Bókin er 138 bls.
Hermóður Guðmundsson
1915-1977
Hann gekk hér um maðurinn
meö ljáinn. I þetta sinn var reitt
hátt til höggs enda var sá hlynur
er hitta skyldi traustari og þó
framar öllu þrunginn meiri lifs-
orku og starfsmætti en algengt er.
Hermóður i Arnesi er hniginn
aö velli. Þar hefur orðið héraðs-
brestur.
Hermóöur Guömundsson i
Amesi var fæddur á Sandi I Aðal-
dal 3. mal 1915 og var þvi á 62.
aldursári er hann lést að kvöldi 8.
þessa mánaðar að heimili sinu
eftir nokkurra mánaða erfiöa
sjúkdómslegu.
Hermóður var sonur
Guðmundar bónda og skálds á
Sandi en Guðmundur var einn
þessara undramanna sem hvergi
heföi getað fæðst né þroskast til
þess sem hann varð nema á
tslandi. Sem afsprengi hinna
merku Sandshjóna var þess sist
aö vænta að Hermóður hyrfi i hóp
meðalmennskunnar enda gerði
hann það sannarlega ekki.
Hermóður stundaði nám I tvo
vetur I Héraðsskólanum á
Laugum, sat og i bændaskólanum
á Hólum og útskrifaðist þaðan
sem búfræöingur. Svo sem titt er
um skynsama menn mun skóla-
ganga þessi fyrst og fremst hafa
orðið honum undirstaða til sjálfs-
náms á ýmsum sviðum.
Snemma hygg ég að hugur
Hermóös hafi hneigst til
búskapar enda var honum i blóð
borin sú starfsorka og starfsvilji i
rikum mæli og að auki óbilandi
trú á landsins gæði sem hverjum
góðum bónda er lifsnauðsyn.
Aðaldalur er búsældarsveit og
hans landskostir hlutu að heilla
ungan mann sem þar var borinn
og barnfæddur og búinn þeim
kostum sem fyrr er getið.
Svo var lika bóndadóttir I
dalnum. Sú hét Jóhanna
Alfheiöur Steingrimsdóttir I Nesi.
Hún er fædd 20. ágúst 1920 og þvi
rúmum fimm árum yngri en
Hermóður. Þau Hermóður og
Jóhanna gengu i hjónaband 4.
mai 1940 og hófu búskap I Nesi
sama ár. Þetta fóstbræðralag var
reist á traustum grunni og entist
svo sem best eru dæmi um i
Islandssögunni. Þar bar aldrei
skugga á.
A árunum 1944 og 1945 byggðu
þau hjón upp sjálfstætt nýbýli á
hálfu Nesi og nefndu Arnes. Er
ekki að orðlengja aö þar reis upp
á fáum árum eitt allra
myndarlegasta býli héraösins
enda fór saman stórhugur, kapp
og forsjá þessara ungu hjóna.
Þeim Arneshjónum varö fjög-
urra barna auðið. Elstur er
Völundur Þorsteinn, fæddur 1940,
búfræðikandidat aö mennt, giftur
Höllu Lovisu Loftsdóttur. Þau
reistu sér hús i Arneslandi er
heitir Alftanes. Næst er Sigriöur
Ragney Hildur, fædd 1942,
sjúkraliði að mennt, gift Stefáni
Vigni Skaftasyni land-
búnaðarráðunaut. Þau hafa
einnig byggt i Arneslandi og
heitir býli þeirra Straumnes.
Þriðja barn þeirra er Hildur,
fædd 1947, kennari i Reykjavik,
gift Jafet Siguröi Olafssyni
viöskiptafræðinema. Yngstur er
Hilmar, fæddur 1953, giftur As-
laugu Onnu Jónsdóttur. Hilmar er
bóndi i Arnesi.
Hermóöur Guömundsson var
maöur félagslyndur og manna
djarfastur að beita sér fyrir
hverju þvi máli sem hann hafði
áhuga á og sem hann taldi að
horfði til betri vegar.
Það lætur að likum aö marg-
visleg félagsstörf hlóðust á
þennan mann bæði I sveit og
héraöi auk þess sem varöaði
landið I heild. Ekki skal hér gerð
tilraun til að tina þaö allt til en
geta skal þess að 1 stjórn
Búnaöarsambands s-þingeyinga
var hann frá 1947 til dauöadags
eða 30 ár, þar af formaður frá
1949, átti sæti á stéttarþingum
bænda um árabil, formaður
Landsambands veiðifélaga frá
1973 og til dauöadags.
Þá er ótalið það sem trúlega
mun halda nafni hans lengst á
loftioggerðihann ööru fremur að
þjóðkunnum manni i einni svipan.
Hér er átt viö forystu hans I
varnarbaráttu bændafólksins við
Laxá og Mývatn og sem nefnd
hefur verið Laxárdeila.
Hermóður var frumkvöðull aö
stof nun Landeigendafélags Laxár
og Mývatns og formaöur þess frá
upphafi til sins dánardægurs.
Ég sem þessar linur rita
kynntist ekki Hermóði I Amesi aö
neinu ráöi fyrr en leiðir okkar
lágu saman I Laxárstriði. Eg var
einn af þeim sem átti þvi láni aö
fagna að verða náinn samstarfs-
maöur hans innan Landeigenda-
félagsins. Þegar ég lit til baka er
mér ljóst að sú sameiginlega
barátta undir öruggri og sköru -
legri forystu Hermóös I Arnesi
var dýmæt lifsreynsla, þarflegur
skóli.
Laxármálum verða ekki gerð
nein skil hér I stuttri minningar
grein. Til þess eru þau of
viðamikil. Það eitt er vist að þau
ollu svo miklum timamótum i
samskiptum þjóðarinnar viö sitt
land, gögn þess og gæöi, að seint
veröur fullmetið. Það mun sagan
gera á sinum tima. I þvi striði
náttúruverndar og mannréttinda
gnæfir eitt nafn ofar ööru. Þaö er
nafn Hermóðs bónda i Árnesi.
Ég skal nú að lokum lýsa
manninum þeim i sem fæstum
oröum eins og ég kynntist honum
i áralöngu samstarfi, samstarfi
sem einnig leiddi til einlægrar
vináttu og trausts okkar á milli.
Fyrst er þess að geta að
dugnaður hans og elja var með
fádæmum. Hann hafði mjög
næma tilfinningu fyrir réttu og
röngu og var boöinn og búinn til
sóknar og varnar fyrir þá
meðbræöur sina er órétti voru
beittir. Hann var blessunarlega
laus viö smásmugulega sér-
hyggju. Hann vildi lyfta bændum
og búaliði til vegs og virðingar,
snúa vörn i sókn þegar að þeim
var sótt úr ýmsum áttum. Hann
efaðist aldrei um sigur góðs mál-
staðarog sóttialdrei hraðar fram
enþegar brekkan var hvaö brött-
ust i fangið. Hann var höfðingja-
djarfur i besta lagi og sagði höfö-
ingjum valdsins ótæpt til synd-
anna ef tilefni gafst til en það
gerðist oft. Ég held þeir hafi borið
óttablandna Viröingu fyrir þess-
um skörul. bændaforinga. Hann
var rökfastur og lét málefnin
ráða afstöðu sinni, drengilegur
bardagamaður i sókn og vörn. Ég
er hér ekki að draga upp neina
glasmynd af þessum horfna
félaga okkar, aðeins að bregöa
upp I fám dráttum þeim mann-
kostum hans er leiddu til þess að
hann var sjálfsagður foringi sem
vann sér slikt traust óbreyttra
liðsmanna að sigur hlaut að
vinnast i hverri orustu.
En nú er hann skyndilega horf-
inn af sjónarsviðinu, löngu fyrir
aldur fram og er hart þeim dómi
aö hlýta. Nú munu bændur og
búalið i þessu héraöi og vitt um
þetta land á næstu mánuðum og
árum sannreyna það forna spak-
mæli aö enginn veit hvað átt hefur
fyrr en misst hefur.
Ég sendi vinafólki okkar I
Arnesi, þeirri stó'ru fjölskyldu
Hermóðs bónda, innilegustu
samúöarkveöjur okkar hjónanna.
Deyr fé,
deyja frændur,
deyr sjálfur it sama.
En orðstir
deyr aldregi
hveim sér góðan getur.
Starrií Garði
Að þvi fór nú sem til horfði þeg-
ar á haustnóttum að Hermóður
Guðmundsson i Árnesi myndi
senn gegna kallinu stranga fyrir
aldur fram. Það kom þvi litt á
óvart sem nú er orðiö. Þó hefur
hér bæst við enn ein spurningin,
margrödduð og hvöss, til þess
sem nefnir menn úr liði þessarar
vesalings þjóðar.
Ég frétti það fyrst til Hermóðs
fyrir þrjátiu árum, að þar væri
norður i Aöaldal sonur Guðmund-
ar skálds Friðjónssonar á Sandi,
þritugur bóndi og tengdasonur
Steingrims i Nesi, vigreifastur
baráttumaöur gegn erlendri her-
setu á Islandi. Persónuleg kynni
okkar hófust tólf ár um siöar. Þá
fékk ég bréf frá Hermóði, fyrstu
ritgeröina sem ég las um það
málefni sem nú kallast „vistpóli-
tik,” og fjallaöi um hættuna sem
landi og lýð stafar af lifsgæða-
frekju hjartakalinna tækniglópa.
Var það lögeggjan aö ganga nú
með i baráttuna gegn ásælni er-
lends auðmagns i islensk lands-
gæði i afsiðunarkjölfari erlendrar
hersetu. Þaðan I frá varð ég að-
njótandi þeirrar gleði að fylgjast
með pólitiskri hugsun og baráttu
Hermóös I Arnesi. Hann var
gæddur þvl fágæta hugrekki sem
þarf til að trúa þvi sem maöur
veit sjálfur vera rétt og þvi heita
hjarta og logandi skapi sem þarf
til þess að framfylgja réttum
málstaö i trássi við álit viöur-
kenndra sérfræðinga og liösmun
harðskeyttra andstæðinga.
Sem aö likum lætur hóf hann
baráttu hinnar nýju lifssýnar
sjálfur hiö næsta ár.Hér verður
ekki rakin saga Laxárdeilunnar,
fyrstu uppreisnar stoltra Islend-
inga gegn köldu miskunnarleysi
reiknistokksins við land og lif. En
siðan spurðu bændur.um land allt,
er ráða skyldi stórráðum: Hvað
segir Hermóður i Arnesi?
Ég hef leyft mér að setja fram
þá tilgátu i þingræöum er Laxár-
málin hefur borið á góma að ekki
muni þykja minna vert er frá lið-
ur um frumkvæði þingeyskra
bænda að umhverfisvernd en um
forystuhlutverk þeirra á vett-
vangi samvinnumála. Sjálfum
var Hermóði ljóst að þar hafði þó
aðeins unnist áfangasigur, þvi hin
sömu öfl sem bændur við Laxá og
Mývatn sigruðust á undir forustu
hans i fyrstu lotu myndu nú leita á
garðinn annars staðar þar sem
þeim virtist hann nú lægri. Okkur
hinum er það einnig ljóst aö hefði
sá sigur ekki unnist þá ættum viö
ekki þá vigstöðu sem viö höfum
nú I baráttunni sem framundan
er.
Þvi ætla ég að ýmsum hafi sést
yfir félagshyggjuna I fari Her-
móös aö hann var gæddur fágæt-
um hæfileika til þess aö gera ljós-
an mun á málstaö litilmagnans,
sem hann bar fyrir brjósti, og lit-
ilmennskunni, sem hann fyrirleit.
Hann var með fádæmum vandur
að virðingu sinni og gerði býsna
strangar kröfur til sæmdar félaga
sinna, sennilega torskilin persóna
öðrum en þeim, sem lesiö hafa
skilgreiningu Siguröar Nordal á
heiðnum drengskap.
Stundum hefur það borið við
þau þrjú ár, sem ég hef setið á Al-
þingi aö ég hef undrast það sér-
staklega hvl bændastéttin skuli
ekki eiga þar — né hafa átt — slik-
an fulltrúa, gæddan þess konar
vaskleika við hæfi annars at-
gerfis. Svarið hefur viljað mótast
á þá lund að ég hef veigraö mér
viö þvi aö færa þaö i letur. Eitt-
hvaö er það fólgiö i markmiðun-
um sem veldur þvi að annars kon-
ar menn eru valdir til forystu.
Undir þá sök eru þó fleiri stétir
seldar en bændur einir, og kann
sá timi að vera skemmra undan
en ýmsa grunar, aö islendingar
verði til knúöir að gera strangari
kröfur til höfðingja sinna en gilt
hafa um skeiö.
Þaö var með slikum likindum,
— eins og fleira á lifsferli Her-
moðs — að hann skyldi eignast
Jóhönnu Steingrlmsdóttur að lifs-
förunaut, að ég mun ætið sjá þau
fyrir mér bæði tvö saman. 1 þetta
sinn kýs ég mér af þeim mynd úr
mónum á Laxárbakka við Kirkju-
hólmakvisl. Þaö var ágústkvöld
og blómskrýdd heiðin speglaðist i
bláskyggðum og sólgylltum fleti
árinnar. Við sátum þarna lengi án
þess að segja neitt, — ég gat það
ekki, þau sjálfsagt vitað aö það
var ekki hægt. Þangaö til Her-
móður, sem alltaf varð að gera
eitthvað I hverju máli spratt
skyndilega á fætur og benti aust-
ur yfir ána I upphafinni, orðlausri
hreifingu.
Ekki veit ég til þess aö hann
hafi ort visu. Ég heyrði hann
heldur aldrei vitna I ljóö. Slikt er
fátitt um þingeyinga, kynni jafn
vel að nálgast einsdæmi i þeirri
ætt. Nordal Grieg skipaði mönn-
um i tvo hópa i ritgerö sinni um
breska skáldið Rupert Brook: þá
sem yrkja ljóð og þá sem lifa
þau. Nú hvarflar að að mér hvort
Guömundur á Sandi hafi ekki ort
sitt sannasta og mesta hetjuljóð
um islenska bóndann I Hermóði
syni sinum, — og Steingrimur i
Nesi þá samið lagið sem að þvi
ljóöi féll, i mynd Jóhönnu.
Hann var engum öörum likur
sem ég hef kynnst, dæmigeröur
um gildi einstaklings i baráttu
þjóðar. „Menn koma og fara,”
segja þeir stundum geöglaparnir
þótt hvorugt geri neinir tveir meö
sama hætti. Hvað Hermóö áhrær-
ir, þá er það sérkenni sllkra
manna og ljóður á ráöi þeirra,
hve miklu sjaldnar þeir koma en
aörir menn. En þeir bæta lika um
fyrir sér með þeim hætti að þeir
fara eiginlega ekki. Þetta má
vera okkur, ýmsum hverjum,
huggun. Oðrum kann aö verða
það ihugunarefni.
Stefán Jónsson.
Minnst Hermóðs frænda míns
Þjóöviljinn hefur óskað þess að
ég minntist Hermóös frænda
mins i Árnesi á þessum degi, þeg-
ar hann erborinn yfir landamerki
lifs og dauða. Mér er það ljúft að
þvileyti, aöég hef siðustu ár met-
iö hann mest lifandi frænda
minna. Mér er það heldur ekki
eins viðkvæmt og annars hefði
verið vegna þess, aö ég er gamall
maöur og fögnuðurinn végna
þess, hvað hann var, er sam-
ferða söknuöinum vegna þess, að
hann er látinn.
En mér dylst það ekki, að von-
litiö er, að ég geti gert ykkur það
skiljanlegt, sem mér er rikast I
hug um þennan frænda minn.
Ykkurvar hann maður i fjarlægri
sveit, bar svip sinn af henni og
var henni svo tengdur, að
hann gat ekki átt annars staðar
heima. Svo var hann af annarri
kynslóð en þiö flest og mjög bund-
inn enn fjarlægari tima en aldur
hans sagði til. Hann horfði einnig
lengra fram en flestum ykkar er
eölilegt og tamt, enda er óvist,
hvort sá timi kemur nokkurn
tima. Þess vegna grip ég til þess
ráðs er ég reyni aö gera ykkur
þennan frænda minn ykkur
skiljanlegan að segja fyrst
frá fáeinum atburðum fyrri
daga og siðast frá þeim vonum, er
hann batt við komandi tima.
Þetta eru raunverulega aöeins
litil tilbrigöi frá þeirri venju, er
flestir hafa, er þeir minnast lát-
inna vina og samherja: aö byrja
með ættartölu þeirra og enda með
þvi aö segja frá þvi, er þeir hafa
vænst.
Ég segi fyrst frá smámunum
sem gerðust á Sandi i Aðaldal 22
árum áöur en Hermóöur frændi
minn fæddist. Þá urðu tveir ungir
bræöur, er þar áttu heima,
skyndilega þjóökunnir menn fyrir
óþægð, en þeir sýndu ráðandi
samfélagi sinu. Annar þeirra
hafnaöi þvi, aö sóknarprestur
hans skiröi fyrsta barn hans.
Hann vildi ekki, aö þessu barni
væri, meöan það væri ómálga og
gæti enga grein gert fyrir vilja
sinum og skoðunum, skipað i
þann hugsunarlausa múg meðal
þjóöarinnar sem kallaður var
lútherskur söfnuður kristinnar
siðabótar. Þetta var uppreisn
gegn islenskri prestastétt vegna
þeirrar þjónustu sem hún hafði
veitt erlendu valdi i 350 ár til þess
að ræna islenska þjóð þvlllkum
lifsgæðum, aö hér á landi haföi
eigi getað lifað nema 2/3 þess
mannfjölda, sem hér hafði áður
verið, og til þess aö neyða þjóðina
til auðsveipni við þetta vald, hafði
henni verið kennd hræðsla við
djöful og drauga og sú auðsveipni
verið kölluö guöhræðsla.
Hinn bróöirinn hafði siðar á
þessu sama ári haldið fyrsta
opinbera fyrirlesturinn, sem
haldinn vará Akureyritil að deila
á og svara höfuöpresti eyfirð-
inga, Arnljóti á Bægisá, fyrir
hans málafylgju á vegum kirkju
sinnar. Þann fyrirlestur kallaði
fyrirlesarinn Skák, og hugöist
með honum skáka öllum tafl.-
mönnum prestsins út af taflborði
hans. Þetta geröi hann af þvilikri
mælsku sannfæringar sinnar, að
prestinum á Akureyri, þjóöskáld-
inu Matthiasi Jochumssyni varð
þessi viðurkenning að orði I hrifn-
ingu sinni:
Aldrei svona I ellinni
átti ég von á málsnilli
Friðjónssonar flug-andi
finnst mér konungs gersemi. \)
Sá sem fyrirlesturinn flutti
varð siðar faöir Hermóös I Ar-
nesi.
Arið 1900 hugöist ungur bóndi i
Aðaldal, Baldvin Þorgrimsson i
1) Sá misskilningur hefur orðið
furöu almennur að Matthias hafi
ort um þetta aöra visu þannig:
Fellur Dóná freyðandi
úr Friðjónssonar stálkjafti,
hendist oni Helviti.
Hann er konungs gersemi.
Sú visa var skopstæling á visu
Matthiasar gerö af þessari múg-
mennsku er nú hefur gert sjálf-
stæðismál þjóðarinnar aö slikri
skopstælingu aö kalla stjórn-
málaflokk sinn Sjálfstæðisflokk.
Nesi flytja til Ameriku. Þá ritaði
Guömundur faðir Hermóðs hon-
um bréf i bundnu máli. Þaö varð
frægast allra bréfa Guömundar
og endaði með þessu erindi:
Hér ég enda hróðrarskrafiö.
En hver á að signa þina móður,
þegar hennar son og sjóður
sokkinn er I þjóðahafið?
Hver á að gæta að grafarrónni,
grafa svörð á blásnu leiði,
þegar sólin suður i heiði
sendir geisla moldarþrónni?
Baldvin var kominn til Húsa-
vikur og beið þar skips er hann
fékk bréfiö. Hann sneri þegar
heim að Nesi. Hann varö afi,
föðurfaðir, Jóhönnu Alfheiöar,
konu Hermóðs.
Tveimur eða þremur árum sið-
ar en Baldvin i Nesi kom heim
aftur frá Húsavikurför sinni að
fengnu þessu bréfi, kom ég, sem
rita þessar frásagnir, I fyrsta
sinn á almenna samkomu.
Hún var haldin á Ytra-Fjalli i
Aðaldal. Þá léku Framanvötn,
vorleysingavötn sunnan af heið-
um, um túnið þar á alla vegu. En
það var mér minnisstæöast, er
Indriði Þorkelsson, bóndinn á
Ytra-Fjalli, las kvæði sitt, þvilikt
kvæði fannst mér ég aldrei hafa
heyrt áður, Mér finnst enn ég
heyra hljóminn i fyrstu visunum:
Með raunir og baráttu, rústir
og flög,
með rangsnúin afguðs og
menningarlög,
með handvlsar nætur og svipula
sól
þú sveit ert mér kær eins og
barninu jól.
Og allt það sem mest hefur glatt
mig
og grætt
og grafiö mig, hafiö mig,
skemmt mig og bætt,
ég naut þess, ég þoldi það,
þáöi það hér,
og þvi ertu dalur svo hjart-
fólginn mér.
Og svo þegar hann nefndi Laxá
siðar i þessu kvæði sinu fannst
mér rödd hans verða jafnvel heit-
ari og hlýrri en sumarþeyrinn, er
færöi mér Framanvötnin:
Og þegar svo Laxáin, gull-
áin glæst
i giitskrúöi sumars og
Isviðjum læst
með strengjanna kliði til
f jarðarins fer
ég finn hve sá hljómur er
náskyldur mér.
Og æ mun hún veröa sem
æskunnar fjör
með ástgjafir sinar i þrot-
lausriför,
á vixl mun hún kynslóöir kveða
iblund
og kalla til verka, uns lokast
öll sund.
Indriði á Ytra-Fjalli og faöir
Hermóðs voru systkinasynir.
Þegar Hermóöi var gefið nafn,
fólst í þvi nafni sú krafa, aö hann
yröi þrekmikill maður I þeirri
baráttu sem fræknustu ættingjar
hans höfðu háð fyrir þjóö sina
ýmist i uppreisn þeirra gegn þeim
öflum, er voru henni til tafar eða
miska eða til fylgis þvi, er lyfti
henni og bar hana fram til frelsis
og hamingju. En umfram allt
skyldi hann vera fulltrúi sveitar
sinar og þrekmaður I þeirri bar-
áttu.
Þegar ég minnist þess, sem ég
hef þegar sagt og margs fleira,
sem ég læt ósagt, finnst mér aö lif
og barátta Hermóös og konu
hans, Jóhönnu Alfheiðar haf i ver-
ið ráðin, er þau voru borin i þenn-
an heim.
Hermóður var næstyngstur 9
sona foreldra sinna, Guðmundar
Friðjónssonar og Guðrúnar Odds-
dóttur, þeirra er náöu fulloröins-
aldri, en tvær dætur áttu þau
hjónin yngri en hann. Foreldrar
Hermóðs voru afreksmenn til
verka. Þó aö Guömundur faöir
hans væri orkulitill maður til
likamlegra verka og aldrei
heilsuhraustur eftir að hann náöi
fullorðinsaldri var áhugi hans
slikurað hann skilaöi verkum við
búskap sinn I góðu meöallagi og
jafnframt þvi geysilega miklu
bókmenntastarfi. Guörún móöir
Hermóðs var bæði útsjónarsöm
og mikilvirk við heimilisstjórn
sina. Bújörð þeirra var erfið og
skilaöi ekki i neinu miklum úr-
kostum, en hún bjó yfir talsvert
fjölbreyttum hlunnindum, og þó
ekkert þeirra hlunninda skilaði
miklu, fylgdi þeim sá kostur, að
þau veittu barnmörgu heimili
margvisleg verkefni og borguðu
að nokkru fyrir hvert verkefni,
sem vel var af hendi leyst, þó að
ekkert þeirra væri meö miklu
greitt. Þaö varð þvi starfssamur
barnahópur, sem þar ólst upp, þó
að enginn úr hópnum færi þaðan
meö fjárhagslegan auð. Ég sem
segi frá þessu þekkti ekki allan
þennan hóp frændsystkina minna
náið, þvi aö ég flutti með foreldr-
um minum frá Sandi 13ára gam-
all, og þá voru aðeins fjórir
bræöranna fæddir og einn þeirra I
vöggu. En siðar urðu fjórir
bræðranna nemendurminir, tveir
tvo vetur og tveir einn vetur, og
voru þeir allir mjög sjálfstæöir
menn i námi sinu, skoöunum og
lifi. Af Hermóöi, næstyngsta
bróðurnum hafði ég mikil kynni
eftir aö hann var orðinn bóndi og
forystumaður i sveit sinni.
Þær fréttir fékk ég af Hermóði
ungum, að ekki þóttihann nema 1
meðallagi til utanbókarnáms, en
heföi veriö kappsamur aö færa
allt, er hann lærði til skilnings
sjálfs sin og tengja þaö þvi, er
hann ætlaöist fyrir. Hann var
snemma til þess fullráöinn aö
verða bóndi i sveit sinni. Ég
minnist hans fyrst sem bónda við
jarðarför Indriða Þórkelssonar á
Ytra-Fjalli, frænda okkar, þess
manns sem hrifiö haföi mig ung-
an viö Framanvötn vorleysing-
anna með kvæðinu um sveit sina
og Laxá. En frá þeim degi minn-
ist ég Hermóðs fyrir það eitt, sem
ég heyrði frá honum sagt, aö hann
væri með best stæðu bændum
sveitarinnar. Ég lét I ljós undrun
mina yfir þvi vegna þess, að ég
Hermóður Guðmundsson.
vissi, að hann hafði fyrir fáum ár-
um hafið búskap sinn á hálfri
jörö, sem tengdafaðir hans haföi
fengiö honum i hendur húsalausri
og hann haföi byggt hana upp frá
grunni. Þeim, er sagði mér frá
þessu, þótti þaö ekkert undrunar-
efni, þvi að Hermóður hefði byrj-
aö ungur aö vinna fyrir miklu
kaupi, gætt þess að eyöa þvi
aldrei i neinn óþarfa og þvi átt
töluvert þegar hann byrjaði bú-
skap sinn með þvi að byggja upp
jörðina. Mér varð það þegar ljóst
af þessari umræöu og varð ljós-
ara af hverju ári, er ég kynntist
Hermóöi siöar, hve likur hann var
fööur sinum. Báðir voru skáld.
Hermóöur orti jörð sina jafn-
framtvenjulegum búskap, en það
sem faðir hans orti heyrði bók-
menntunum. Báöir voru þeir
feðgar afreksmenn vegna þess,
sem þeir ortu i „hjáverkunum”
með búskap sinum.
Siðar þetta sama ár var ég full-
trúi á aðalfundi Búnaöarsam-
bands suöur-þingeyinga. Þar
vakti það athygli, að Hermóöur
mætti ekki, þótt hann væri for-
maður búnaðarfélags sveitar
sinnar. Það var vegna ágreinings
þegar hann vildi fara aöra leið en
meiri hluti félaga hans. Þetta
varð til þess aö samtök uröu um
þaö að kjósa hann i stjórn sam-
bandsins. Siðan var hann i stjórn
búnaðarsamtaka héraðs sins og
formaöur þeirra meöan hann lifði
(nema e.t.v. fyrsta áriö, sem ég
man ekki hvernig stjórn sam-
bandsins skipti með sér verk-
um). Alla þann tima var Ames,
hálflendan þar sem hann hóf bú-
skap sinn á húsalausri jörö, sem
eigi hafði verið áöur byggð, stór-
myndarlegt höfuðból bændahöfö-
ingja suður-þingeyinga.
Hermóður varð þó þá fyrst
þjóðfrægur maður, er hann gerð-
ist foringi þeirra manna, er tóku
upp vörn gegn þvi aö fegurstidal-
ur Suður-Þingeyjarsýslu væri
gerður að vatnsbotni til þess aö
þar yröu géymdar minningarnar
um mest félagsmálaafrek þing-
eyinga, stofnun og reisn Kaup-
félags suöur-þingeyinga. I þeim
dal haföi stofnundur kaupfélags-
ins verið haldinn, þar hafði stofn-
andi þess búiö, Jakob Halfdánar-
son, og spámaöur þess, Benedikt
Jónsson, þar höfðu forystumenn
sveitar Hermóðs, hins mikla
Helgastaðahrepps, búið, meðan
sá hreppur var óskiptur. Þá bar-
áttu háði Hermóöur þó eigí aö-
eins fyrir metnað héraös sins,
heldur lika fyrir Laxá, auð
hennar og fegurö, þvi aö fyrir
hans sjönum var Laxá ekki að-
eins „fegust áa”, heldur var hún
einnig mestur auöur héraðs hans
á liðnum tima og mundi veröa
það um alla framtið. Þessa bar-
áttu háöi hann til siöustu stundar
sinnar, þvi að hann leit á hana
sem baráttu sem aldrei lyki. I
stað þess að gera Laxárdal að
vatnsbotni þar sem geymdar
yröu minningar um afreksverk
fyrirrennara hans skyldi þangaö
gerður greiður vegur fyrir dýr-
mætasta og fegursta fisk landsins
upp i Mývatn, dýrlegasta vatn
héraðs hans og alls landsins. Það
var harmur hans á dauöastund,
að hafa ekki notiö þess, að sá
vegur opnaöist.
A siöustu árum ollu honum
fleiri efni harmi og kviða. Meðan
hann var heill og hraustur,
dreymdi hann mikla drauma um
vöxt, sjálfstæöi og menningu
þjóðar sinnar. Draumar hans um
menningu þjóöarinnar stefndu
fyrst og fremst aö þvi, aö henni
yxi fyrst og fremst sjálfstæði,
skilningur og styrkur gegn hvers
konar múgmennsku. En er viö
frændur hittumst siöast, fannst
mér að honum heföi aukist kviði
vegna þess, aö múgmennska væri
aö ná vaxandi tökum á þjóðinni
okkar, einkum vegna aukins
fldcksræðis, sem þróaöist við
flokksbundna blaðamennsku.
Honum fannst menn vera aö
hætta þvi að hugsa og skilja sjálf-
ir. Hann nefndi það sem óskap-
legastan vitnisburö um þetta, er
„Sjálfstæðisflokkur” okkar hefði
i þjónustu sinni viö bandarikja-
menn Ameriku, sem þá börðust
fyrir „lýöræði” Watergatesmáls-
ins, fengið nær helming
þjóöar okkar til þess I hugsunar-
lausri múgmennsku hennar að
undirrita og senda þvilikri lýö-
ræðisstjóm sem þá réði Banda-
rikjunum bænarskrá um herstöð
hennar, sem hér hefði alla sina
aðdrætti um fjölmennustu byggð
landsins, I nafni þess að það væri
til verndar landinu og þjóöinni, en
augljóst væri, að þessi herstöð
væri af bandaríkjamönnum
hugsuö til þess eins, aö ef tn
þeirrar stórstyrjaldar kæmi, er
menn óttuöust, yröi slik herstöö
og umhverfi og aðdráttarleiðir
hennar fyrir fyrsta kjarnorku-
skotinu svo að stórborgum
Bandarikja yröi til viðvörunar aö
verjast ööru skotinu. Ég sendi
frænda minum ofurlitið striðnis-
skot gegn þessum kviöa hans,
fannst það vera meinlitið á þeirri
stundinni: Einu sinni varst þú
fréttaritari Morgunblaðsins og
varstu þá ekki Sjálfstæöismaður?
,,Ég man þaö ekki”, sagði hann i
rólegri alvöru. „Ég trúði þá fööur
mlnum, eins og ég geri enn. Þá
skildi ég ekki, hvað hann var
veikur fyrir fallegum Islenskum
nöfnum án þess að glöggva sig á
þvi, að þau geta breytt um merk-
ingu. En það veit ég og skil nú.”
Svo endurtek ég þetta, sem ég
hef minnst á um Hermóð minn:
Hann var næst-yngstur 9 bræöra I
11 barna systkina hópi, varö af-
reksmaður til verka sinna I is-
lenskri sveit, sverö hennar og
skjöldur sem alþýöumaður og
höfðingi i senn.
Arnór Sigurjónsson