Þjóðviljinn - 11.10.1977, Qupperneq 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Þriðjudagur 11. október 1977.
HEIMIR PÁLSSON:
HEIMILI OG SKÓLI
Hér á eftir fer erindi
sem Heimir Pálsson flutti í
útvarp um miðjan septem-
ber og góða athygli hefur
vakið. Sleppt er inngangi
um endurskoðun skóla-
kerfis þar sem m.a. er um
það fjallað hve varbúin
kennarastétt var til að
mæta þeim erfiðleikum,
sem upp komu/ ekki síst
vegna þess hve kennara-
menntun hefur verið látin
sitja á hakanum.
Allir þekkja þá algengu skoðun
að kennarastarfiö sé forréttinda-
starf. Kennarar njóta jú ævi-
ráöningar, og auk þess eiga þeir
margra mánaða sumarleyfi á ári
hverju. Ég ætla ekki að fara
mörgum orðum um þann vafa-
sama heiður, æviráðninguna.
Fyrir hana hafa opinberir starfs-
menn selt verkfallsrétt sinn og
þar með raunverulega réttinn til
þess að gera nokkrar kröfur til
launa — auk þess sem dæmin eru
alltof mörg um óhæfa starfsmenn
sem i skjóli æviráðningar sitja
allt of lengi i störfum. Sumarleyf-
ið er hins vegar annar handlegg-
ur. Raunverulega er það ekkert
leyfi. Hluta þess er kennurum
skylt að nota til þess að undirbúa
starf næsta vetrar, og hluti þess
er þannig til kominn að óeðlilega
miklu starfi er hlaðið á vetrar-
mánuðina. Um það hafa kennarar
ekki beðið. Það helgast af þeirri
staðreynd að án sumarvinnu gæti
aðeins efnaðasti hluti nemenda
stundað verulegtnám, eða réttara
sagt börn efnuðustu foreldranna.
Þetta hafa kennarar skilið, og
þeir hafa vikist vel undir að vinna
meira en eðlilegt getur talist —
jafnvel hérlendis — i átta til niu
mánuði, en una þvi siðan aö
vinnustað þeirra sé lokað hluta
ársins. Er það raunar sannast
mála, að kennarar hafa styttra
sumarfri en flestir aðrir, þegar
búið er að reikna með eðlilegri
undirbúningsvinnu að hverri
kennslustund.
Annað atriði, þessu tengt, iýsir
virðingarleysinu fyrir kennara-
starfinu enn betur. Það eru
launamál kennara. Séu kjara-
samningar athugaðir, verður
nefnilega ekki annað séð en
vinnukaupendur þeirra, sam-
félagið, liti svo á að starfið sé
harla ómerkilegt — a.m.k. miðað
við önnur störf. Til þess ég verði
ekki sakaður um rakalausar
dvlgjur, skal ég aðeins benda á
það að cand. mag. menntun i is-
iensku frá Háskóla íslands er i
samningum metin lægra ef unnið
er að kennslu en ef starfað er á
rannsóknarstofnun. Ég skal
sannarlega ekki gera litiö úr
störfum að rannsóknum á is-
lenskum bókmenntum og máli.
En hvort skyldi nú þjóðinni vera
nauðsynlegra að fá til góða
starfsmenn að annast móður-
málskennslu eða gefa út miðalda-
rimur? Þvi hefur veriö svarað i
samningum.
Enn má i þessu sambandi
minna á kannanir sem kennara-
samtök hafa gertá stöðu kennara
i launum miöað við aðra mennta-
menn. Allt ber það að sama
brunni. Og þó er alvarlegasta at -
riðiö eftir, er sýnir best virð-
ingarleysið fyrir kennarastarf-
inu.
Ar eftir ár horfa menn upp á
það aö til kennarastarfa eru ráðn-
ir menn sem enga menntun hafa
nlotið til þeirra. Og þeir eru ekki
aðeins ráönir eitt ár, heldur aftur
og aftur, þangað til svo er komið
að þeir fá skipun i stöðuna og
hljóta þannig sömu réttindi og
hinir, sem i einhverjum barna-
skap fóru að mennta sig til starfs-
ins. Sú hviksaga er meira að
segja á reiki að gert sé ráð fyrir
þessari skipan mála sem hugsan-
legri leið i væntanlegu frum-
varpi um réttindi og skyldur
kennara. Hana sel ég ekki dýrar
en ég keypti.
En er úr vegi að spyrja: Hvern-
ig litist læknum á það, ef læknis-
lausu héraði væri ráðinn snudd-
greindur nýbakaður kennari,
með þeim einföldu rökum að hann
hefði séð það rétt að hún Sigga á
Hóli var með botnlangabólgu i
fyrra, þegar það vafðist fyrir
þeim lærðu, og svo er hann bráð-
laginn að draga flisar úr börnum.
Ætli þetta þætti ekki lýsa virðingu
fyrir læknastéttinni?
Enn má bæta við þessa upp-
talningu nýlegu dæmi. Nú liggja
fyrir drög að frumvarpi um fram-
haldsskólana. Fáfróðum kennara
kann að sýnast eðlilegt að við
undirbúning slikra frumvarpa sé
sem allra mest leitað til kennara-
stéttarinnar, þar sem hún hafi þó
óneitanlega nokkra reynslu af
störfum i skólum. En ónei, frum-
varpið kemur alskapað aö ofan,
samið af virðulegum ráðuneytis-
mönnum, og gerir enda ekki ráö
fyrir þvi aö kennarar hafi i fram-
tiðinni nokkur umtalsverð áhrif á
gang mála i framhaldsskólunum.
Hér væri að visu rangt að kenna
yfirvöldum um allt, eða þeim sem
i daglegu tali eru nefndir hinu
merkilega og merkingarþrungna
fornafni ,,þeir”. Kennarar á Is-
landi hafa um langan aldur staðið
sundraðir, klofnir upp i mörg
félög, samvinna milli skólastiga
verið i molum o.s.frv. Þeir bera
þvi sjálfir hluta sakar og mega
ekki skjóta sér undan þvi.
Nú skyldí maður halda aö það
lægi öllum hugsandi mönnum i
augum uppi, að samhengi er milli
bágborinna kjara kennara og lé-
legrar starfsaðstöðu þeirra ann-
ars vegar.og hins vegar þeirrar
staðreyndar hve fáir fullmennt-
aðir menn fást til kennslu. Fyrir
fáum dögum var greint frá þvi aö
enn vantaði eina 100 kennara svo
að grunnskólar gætu tekið til
starfa i haust. Um þessar mundir
hefur sá vandi væntanlega verið
leystur meö stúdentum og gagn-
fræöingum. En um leið kom fram
að svosem helmingur þeirra
kennara sem útskrifast heföu á
undanförnum árum, leitaði sér
vinnu viö annað en kennslu.
Hvers vegna? Svari þeir sem
skilninginn hafa!
Nú gætu að visu þjóðrembu-
menn komið til og sagt sem svo:
tslenska þjóðin er hvort tveggja
vel greind og fróðleiksfús. Hún
hefur lengi getað bjargast við fá-
brotinn menntunarkost. Að lesa
og skrifa var að visu listin góö, en
ekki nauðsynleg nema höfðingj-
um, eftir þvi sem skáldið kvað, og
auk þess reyndist vel unnt að
miðla þesskonar fróðleik frá kyn-
slóð til kynslóðar, án þess að til
væru kvaddir sérmenntaðir
menn. Og i þessu er sannleiks-
kjarni. Meðan ekki var litið öðru-
visi á málin en svo, að hlutverk
barnafræðslu væri að útrýma
ólæsi og innræta mönnum góðar
dyggðir samkvæmt kverinu, var
litil þörf á sérmenntuðum kenn-
urum. Ekki hafði honum afa min-
um verið iþyngt með langri skóla-
göngu, og var hann þó eini
lestrarkennari sem ég hafði af að
segja. Arangurinn varð góður á
þann mælikvarða sem skólarnir
brúkuðu.
En við búum ekki i samfélaginu
hans afa mins. Og við erum von-
andi hætt aö lita svo á að engir
nema embættismenn þurfi á
skólagöngu að halda eða mennt-
un. tslenska þjóðin hefur á þess-
ari öld snúið baki við þvl sam-
félagskerfi sem hún hafði unað
viö um aldir. Hún hefur I staðinn
tekið upp siöu og háttu borgarsam
félaga þeirra sem aðrar Evrópu-
þjóðir höfðu verið að móta sér um
Ianga hrið. Það er alkunna hver
áhrif þessi breyting hefur haft á
atvinnuhætti þjóðarinnar. Hitt er
lika alþekkt, þótt sjaldnar sé um
það talað, hver gerbreyting hefur
orðið á uppeldismálum. Fyrir
svosem tveim mannsöldrum ólust
flestöll islensk börn upp i svo nán-
um tengslum við atvinnulifið i
landinu, aö þau voru um ferm-
ingaraldur fullnuma i einföldum
atvinnugreinum samfélagsins.
Og þau höfðu — flest hver — feng-
ið býsna góöa andlega uppfóstrun
— miðað við þær kröfur sem þá
voru geröar. Stórfjölskyldan meö
þrem til fjórum kynslóðum ann-
aðistuppeldið. Heimilið var giska
fjölbreyttur vinnustaður, þar sem
tengslin milli framleið'slu og ann-
arrar tilveru voru ekki rofin. Við
þessar aðstæður óx verulegur
hluti þjóöarinnar úr grasi. Hinu
hættirokkur aö visu til aö gleyma
að þéttings margir voru þegar frá
upphafi dæmdir til aö veröa und-
ir i baráttunni. Þeir sjást ekki á
rómantisku baðstofumyndinni.
En skrefið frá stórfjölskyldu
aldamótanna til kjarnafjölskyldu
okkar daga er býsna langt. Alda-
mótaheimilið var hvort tveggja i
senn heimili og vinnustaður. Þaö
varö skóli kynslóöanna. Kjarna-
heimilið er sveínstaður fullorð-
inna, oftast þannig i sveit sett að
tengslin við atvinnulifið eru ger-
samlega rofin — og raunar tengsl
milli kynslóðanna lika. Ég þekkti
tveggja ára borgarbarn sem
barst i óstöðvandi grát þegar það
sá gamalmenni i fyrsta sinn.
1 hinu óða samkeppnisþjóð-
félagi, þar sem báðir foreldrar
verða aö vera fyrirvinnur —'
fjarri heimili, hefur einn aðili
málsins gleymst: Börnin. Uppeld-
ið hefur flust frá heimilinu út á
götuna. Ekki á dagvistunar-
stofnanir þar sem þar til menntað
fólk fengist við alhliða uppeldi.
Dagvistunarplássum fækkaði i
Reykjavik á siðasta ári. Og svo
eru menn hissa á að afbrotum
unglinga fjölgar. Svo undrast
menn drykkjuskap æskunnar,
signa sig yfir eiturlyfjaneyslu
hennar. En er nokkur ástæða til
aö undrast? Samfélagið hefur
breyst. Heimilin — jafnvel þótt
þar sitji ein móðir heima með
börnum sinum, lokuð inni i svefn-
hverfum breiöholtanna og garða-
bæjanna — þessi heimili eru öld-
ungis ófær um að ala börn upp til
virkrar og jákvæðrar þátttöku i
mannlifinu. Og skólarnir, þær
stofnanir sem þó gætu tekiö við
hlutverki heimilanna að verulegu
leyti, eru gerðir ónothæfir, að
þeim ráðið ómenntaö og litils-
megnugt starfslið, sem siðan er
gert enn ófærara um að gegna
hlutverki sinu með vinnuþrælkun.
A hverju megum við eiga von við
þær aðstæöur?
Ég skal aðeins nefna eitt dæmi
til stuðnings þvi stóra orði
vinnuþrælkun. Móöurmálskenn-
ari við islenskan menntaskóla á
að undirbúa og kenna samtals
tuttuguogsjö kennslustundir á
viku hverri. Fyrir þaö starf fær
hann laun sem engan veginn geta
framfleytt fjölskyldu. Látum þau
þó liggja utan dæmisins. En
starfsbróöir hans við danskan
menntaskóla, þ.e.a.s. móður-
málskennari á sama stigi i Dan-
mörku,hefur að formlegri vinnu-
skyldu einar tuttuguogtvær eða
fjórar stundir á viku. En vegna
þess aö hann er móðurmálskenn-
ari, á að kenna lifandi mál, gera
nemendur læsa á umhverfi sitt, er
honum ætlaður timi til undirbún-
ings, og útkoman verður sú aö
hann kennir eina þrettán tima á
viku. Fyrir það hlýtur hann
tvöföld laun eða svo á við hinn is-
lenska. Ég endurtek: islenskur
móðurmálskennari á að kenna
tuttugu og sjö stundir á móti
hverjum þrettán sem til er ætlast
af dönskum móðurmálskennara.
Svipað er ástatt um aðrar náms-
greinar. Og ég bið menn taka eftir
að hér var rætt um menntaskóla-
stig. A grunnskólastigi er vinnu-
þrælkunin enn fráleitari — og hún
versnar eftirþvi sem neðar dreg-
ur i aldri nemenda, auk þess sem
kennaralaunin lækka. Af þvi má
draga þá einföldu ályktun að við
teljum skólauppeldi baran okkar
skipta þvi minna máli sem þau
eru yngri. Skilji þeir sem skilning
hafa.
Vandinn er einfaldur en tor-
leystur. Við verðum að horfast i
augu við að breytt samfélagsform
hefur skapað breyttar uppeldis-
aðstæður. Enn sem komið er hef-
ur skólunum á engan hátt verið
gefinn kostur á að sinna þvi verk-
efni sem þar skapaðist. Verði
ekki ráðin bót á þvi fyrr en síðar,
getur islenskt þjóðfélag senn
hætt að telja sig i hópi menn-
ingarlegra velferðarþjóðfélaga.
Varla hefur fariö framhjá
nokkrum landsmanni að yfir hef-
ur staðið voldug vörusýning i
Laugardalshöll, húsinu sem gár-
ungarnir nefndu Auðkúlu hér á
árunum. Þessi sýning bar heitið
HEIMILIÐ, greinilega valið til
þess að höfða til tilfinninga okkar
fremur en kaldhamraðra vits-
muna.
Ég gekk með verulegri forvitni
á vit þessarar vörusýningar.
Þarna hafði ég heyrt aö saman
ætti að koma allt hið ágætasta úr
islenskum húsgagnaiðnaði — auk
margra gersema, innlendra og
innfluttra.
Vissulega bar margt fallegt
fyrir augu, en þó varð sýningin
mér fyrst og fremst efni til miður
þægilegra heilabrota. Hvað hafði
ég eiginlega séð? Jú, staölaðar
haröviðarstofur þar sem allt var :
sinum stað, sófarnir, stólarnir,
borðin — að ógleymdum bar-
skápnum. Skreytingar úr kryst-
alli sem helst virtist eiga heima i
veislusölum rokkefellera eða
annarra margmiljónunga. Hand-
laugarnar faldar I marmaraliki,
bakarofninn tölvustýröur. t sem
fæstum orðum:^ Heimilisgæfan
hlutgerð i rándýrum glæsimubbl-
um. Hver uppstilling á húsgögn-
um beið einasta eftir þvi aö vis-
tölufjölskyldan kæmi sér fyrir
meö gervigleðibrosið á vör og svo
var allt tilbúið fyrir forsiðumynd i
vikublað.
Kannski væri þetta allt I lagi, ef
þjóö min hefði efni á aö búa svona
um sig — og ef henni tækist aö
skapa i svona ramma gæfurikt og
fagurt mannlif. En ég vissi að hún
hafði ekki efni á lúxusinum — og
ég vissi að glæsiramminn er eng-
in trygging fyrir fögru mannlifi.
Það sem þó var miklu alvarlegra
i þeirri persónulegu mynd sem ég
fékk af sýningunni var þetta:
Þarna var ekki boðið upp á neina
valkosti. Allir framleiðendur
voru að búa til sömu hlutina fyrir
sama smekkinn. Ekkert mátti
vera öðruvísi en tiskan, þessi
grimma drottning sem auglýs-
ingabraskarar hafa fært okkur,
kraföist. Og svo hitt: Hvar var
pláss fyrir börnin? Ekki á barn-
um, eöa hvaö? Varla fengju skit-
ugir fætur aö troöa leðursófana og
plussmubblurnar. Þau gátu
greinilega tekið undir meö Leiru-
lækjar-Fúsa og sagt:
Mér er ekki markaður bás
meir en svona og svona.
Foreldra sina sjá þau ekki
nema á slðkvöldum og nóttum —
á helgidögum kannski helst sem
hátimbraða svefngengla. A heim-
ilinu er þeim ekki ætlaður staður,
þvi tiskan um þessar mundir
framleiöir ekki húsgögn vin-
samleg börnum. Skólum þeirra er
haldið i úlfakreppu fjárskorts og
menntunarleysis.
Kannski vill einhver taka við
hérog svara spurningunni: Hvert
stefnum við?