Þjóðviljinn - 01.12.1977, Page 10

10 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 1. desember 1977.
Landarabb Björns Þorsteinssonar
tsland I miðpunkti
1 íslandsferöum þjálfuöust þús-
undir enskra sjómanna, og
grunnurinn var lagöur að enska
flotaveldinu. Fjöldi tslendinga
réðst til Englendinga á skipin og
fluttist til Englands. Sumir
Islendingar eignuðust þar sjálfir
skip og sigldu til Islands á sumr-
um, en til Spánar og Portúgal á
vetrum. Þetta geröist seint á 15.
öld, þegar menn voru að tygja sig
i landaleitir. Um 1480 er hægt að
finna um 50 tslendinga á skrám i
Bristol, en skömmu áður var
Kolumbus þar á ferð. tsland og
deilurnar, sem spunnust af sigl-
ingum þangað, voru svo vel
þekktar i Bristol, að John Cabot
var efst i huga, þegar hann kom
úr leiðangri sinum til Nýfundna-
iands 1497, að héreftir þyrftu
Englendingar ekki að sækja á
Islandsmið. Þeirgætu veitt nög af
fiski á friðsamari slóðum við
strendur hinna nýfundnu landa.
Umsvif Englendinga við tsland
hafa orðið til þess að efla áhuga
Danakonunga á landinu og hefur
haft mikil áhrif á danska sögu.
Þetta kemur fram bæði i einstök-
um skjölum og á landabréfum frá
miðri 15. öld. Siglinganna er viða
getið i evrópskum annálum og
sagnaritum frá 15. og 16. öld.
Caspar Weinreich hét annálarit-
ari austur i Danzigseintá 15. öld.
Einu stórtiðindin i evrópskum
stjórnmálum árið 1467 telur hann
fall Björns Þorleifssonar, svo að
dæmi sé nefnt. Við, sem höfum
lifað siðustu þorskastriðin eigum
að geta skilið, að mönnum þóttu
fréttnæm tiðindin af tslandsmið-
um á 15. og 16. öld.
Þriðja þorskastríðið
1467—’73
Eftir 1449 gátu enskir sæfarar
keypt sér leyfi til tslandsferða, en
fæstir hirtu um það formsatriði.
tslandssiglingar urðu þvi deilu-
efni sem áður milli rikisstjórna,
og enn var sest að samningaborði
1465, en árangurslaust að öðru
leyti en þvi, að Danakonungur
var til viðtals um tslandssigl-
ingar, en ekki til annarra skatt-
landa norska rikisins. Þannig
varð sú staöreynd viöurkennd, að
tsland hafði hlotið sérstöðu innan
dansk-norska rikisins.
Kristján I. Danakonungur nam
úr gildi öll siglingaleyfi, sem
hann hafði veitt enskum skipum,
en Englendingar héldu engu að
siður tilíslands 1467 ogtirápuþar
hirðstjórann, Björn Þorleifsson,
vestur á Rifi, og þar með hófst 3ja
þorskastriðið. Kristján I. svaraði
með þvi að láta hertaka 7 ensk
skip á leið inn Eyrarsund 1468 og
loka sundinu fyrir enskum skip-
um. Norðurþýskar Hansaborgir
drógust inn i þennan ófrið, og
varð Hamborg brátt athafnasöm-
ust við siglingar til tslands.
Þetta strið var einkum háð á
sjónum, og Norðursjór varð vett-
vangur styrjaldar. Islendingar
tóku beinan þátt i ófriðnum með
þvi að herja á Englendinga heima
á lslandi,enda um mikið að tefla
hjá þeim. Stefnt var að þvi að
opna nýjan og rýmri markað en
áður þekktist fyrir islenskar af-
urðirsuður á Þýskalandi,hnekkja
veldi Englendinga við landið og
hefna Björns Þorleifssonar. 1
erfðaskrá sýslumanns eins frá
1470segir m.a.: ,,Svo og skipa ég
að láta syngja sálumessu
engelskum, er slegnir voru i
Grindavik af minum mönnum”.
Þremur árum siðar var saminn
friður (1473), en aðeins til tveggja
ára með status quo. Englend-
ingarskyldu ekki sigla til Islands
nema að fengnu leyfi, en litt hafa
þeir skeytt um þau skilyrði.
Friðargerðin var endurnýjuð
óbreytt fjórum sinnum, en um
1480 tók að þrútna um fjandskap
milli valdhafa á tslandi og
erlendra manna, sem gerðu sig
heimakomna i höfnum landsins.
t þriðja þorskastriðinu misstu
Englendingar einræði sitt yfir
islenska skreiðarmarkaðnum, er
Þjóðverjar hófu reglubundnar
íslandsferðir um 1470.
Fjórða þorskastriðið
1484—’90
Fjórða þorskastriðið 1484—90
hófst með þvi að Englandskon-
ungur tók að senda herskip
tslandsflotanum til verndar vorið
1484. Þá voru kaupmenn teknir að
þreyta vetursetur á Islandi til
þess að tryggja sér viðskipti við
útvegsmenn, og spenna magnað-
ist milli keppinauta um fslenska
fiskinn. Til tslands var sendur
fyrsti höfuðsmaðurinn á herskipi
árið 1478, Diðrik Pining aðnafni.
Hann hafði háð marga sigursæla
hildi gegn Englendingum á
Norðursjó i þriðja þorskastriðinu
og stýrt landkönnunarleiðöngrum
um Norður-Atlantshaf. Hér lét
hann Englendinga rýma fyrir
Hansamönnum úr helstu fiski-
höfnunum, og skarst fyrst veru-
lega i odda með þeim fyrrnefndu
og Pining sumarið 1484.
1 fjórða þorskastriðinu varð N-
Atlantshaf fyrst striðsvettvang-
ur. tslendingar virðast hafa átt
litinn beinan þátt i átökunum
næstu árin, enda áttu þeir fárra
annarra hagsmuna að gæta en að
vernda frjálsa verslun beggja
aðila i islenskum kauphöfnum.
Samningar tókust milli Dana og
Englendinga um Islandssiglingar
1490, en i þeirri samningsgerð
(Piningsdómi) segir i 4.grein, að
„enskir kaupmenn, fiskimenn og
allir þegnar Englandskonungs
megi sigla til Islands til verslunar
og fiskveiða að eigjn geðþótta ym
alla framtið” að þvi tilskiidu að
þeir greiði tolla og skatta að
venju, þar sem þeir lendi, og afli
sér siglingaleyfis hjá Danakon-
ungi. Með þessum samningi var
Englendingum i fyrsta sinn, svo
vitað sé, heimilað lögformlega að
fiska við Island, en með ákveðn-
um skilyrðum þö. Stjórnin hefur
réttilega talið að nægur fiskur
væri I sjónum og ógjörlegt væri að
framfylgja fiskveiðibanni á
úthafinu við tsland.
íslendingum geðjaðist miður
vel að fiskveiðiheimildinni og
felldu hana niður, þegar þeir
staðfestu samning konunganna á
alþingi um sumarið með
fyrrnefndum Píningsdómi. Þarer
ekki minnst á, að Englendingum
sé heimilt að fiska við tsland, en
itrekuð fyrri bönn við vetursetu
útlendinga.
Hér var stefna tsiendinga i haf-
réttarniálum einna skýrast mót-
uð að fornu, og i k jölfarið reið svo
duggaradómur frá 1500, en þar
segir, að „duggarar þeir, sem
með lóðir faraog engan kaupskap
annan, séu ófriðhelgir og rétt
teknir af hverjum manni, hvar
sem þeir verða teknir”. Skjöl
ensku tollheimtunnar sýna, að
enskir útgerðarmenn hafa yfir-
leitt virt reglur Islendinga, þvi að
flestar duggur, sem sigldu á
Islandsmið á fyrra helmingi 16.
aldar, voru með vöruslatta.
í fjórða þorskastriðinu dró til
sjóhernaðar milli Diðriks Pinings
höfuðsmanns og Englendinga, og
tslandsverslun Þjóðverja, eink-
um Hamborgara, óx. Þá hlutu
Englendingar heimild til fisk-
veiða á tslandsmiðum hjá dansk-
norsku stjórninni, en ekki hjá
Islendingum sem hertu sókn gegn
fiskveiðum og vetursetu útlend-
inga á tslandi.
Fimmta þorskastriðið
1523—33
(Grindavikurstríðið)
Fimmta þorskastriðiö var fólg-
ið i harkalegum aögerðum
Þjóðverja gegn Englendingum,
en i nafni islensku umboðs-
stjórnarinnar og að undirlagi
tslendinga. Þá voru bækistöðvar
Englendinga upprættar að mestu
á tslandi og um 40 Englendingar
drepnir. Eftir að Þjóðverjar hófu
tslandsferðir studdu þeir yfirleitt
stefnu Islendinga i fiskveiðimál-
um gegn Englendingum og
auðvitað i þeim tilgangi að koma
ár sinni sem best fyrir borö sjálf-
ir. Þeir efldu umboðsstjórnina og
náðu henni að talsverðu leyti i
eigin hendur, lögðu henni til hirð-
stjóra og höfuðsmenn eins og
Diðrik Pining frá Hamborg,
Diðrik frá Minden o.fl. Fimmta
þorskastriðiðmarkaði timamót i
valdataflinu á tslandi en þá var
veldi Englendinga þar norður frá
hnekkt svo, að þeir létu kyrrt
liggja að mestu i fjórar aldir að
koma sér þar upp bækistöðvum.
Falsaðir samningar
1 bréfi, sem Friðrik I. skrifaði
Hinrik VIII. haustið 1532, stað-
hæfði hann, að tslendingar ættu
hefðarrétt til fiskimiðanna við
landið. Friður var saminn vetur-
inn 1532—33 i Hamborg og Sege-
berg, og á grundvelli friðar-
gerðarinnar var gefin út reglu-
gerð til þess að stuðla að friði i
kauphöfnum á Islandi. Þar er
einkum fjallað um verslun og við-
skipti, en ekki minnst á fisk-
veiðar. Sú skýring er gefin i
innskotssetningu, að viðskipti,
negotiatio, i reglugerðinni tákni
einnig fiskveiðar, en af viðskipt-
um skyldi greiða toll og þvíeinnig
af fiskveiðum, og nefndist hann
duggutollur. tslendingar voru
ekki staddir við samningu
þessara ákvæða, svo að þeir
stýrðu þar ekki penna. Hér hafa
fulltrúar dönsku stjórnarinnar
með Kristján hertoga, siðar
Kristján HI. Danakonung, og
Diðrik höfuðsmann af Bramstað
veriði fararbroddi. Ætlunin hefur
verið að leyna fiskveiðiheimild-
inni fyrir tslendingum, enda er
hennar að engu getið i alþingis-
dómi, sem staðfesti gerða samn-
inga sumarið eftir.Diðrik höfuðs-
maður, einn af fundarmönnum,
hefur lagt samingana fyrir
þingið, en þagað vandlega um það
atriði, að þeir heimiluðu fisk-
veiðar á tslandsmiðum. t
alþingisdómum 1533 var Pinings-
dómur frá 1490 áréttaður og tekið
fram, að duggarasigling skipaðist
„burt undan landinu”, en þau
ákvæði sýna aö tslendingar hafa
haldið fast við fyrri stefnu.
Dansk-norska stjórnin hefur þvi
lagt fyrir alþingi 1533 og lfklega
einnig 1490falsaða texta afsamn-
ingum, af þvi hún hefur ekki
treyst sér til að verja samnings-
gerðir sinar fyrir landsmönnum
og vitað að þær voru ósamrýman-
legar islenskum lögum og
samþykktum. Svipaðir atburðir
urðu hér einnig um 1900, en þá
þvinguðu Englendingar Dani til
slíkra sam.ninga um islensk
hafréttarmál, að danska stjórnin
veigraði sér við að birta þá.
Stjórnin i Kaupmannahöfn hef-
ur m.ö.o. aldrei samþykkt
hafréttarlöggjöf tslendinga á sið-
miðöldum, þótt Friðrik I. styddi
hana i bréfi til Hinriks VIII.,
heldur hefur .hún þolað hana
nauðug viljug eins og verslunar-
frelsið, og beöið betri tima, fyrir
aðra stefnu i tslandsmálum.
tslendingar héldu hins vegar enn
um skeið sömu stefnu og áður og
neyttu aukinna umsvifa
Þjóðverja hér úti til þess að
hnekkja veldi Englendinga við
landið.
Framkvæmdavald
Dana
efldist við siðaskipti
Eftir 5. þorskastriðið kyrrðist
smám saman um islensk haf-
réttarmál og bar margt til þess.
Framkvæmdavald dönsku
stjórnarinnar efldist stórum á
tslandi við siðaskiptin, og dönsk
herskip tóku að sigla þar með
ströndum fram, en Englendingar
sóttu i önnur heimshorn eftir
girnilegri auðæfum en fáanleg
voru á Islandsmiðum.
Landhelgin
1631—1872
Þegar Englendingar höfðu
sigrað flotann ósigrandi 1588,
urðu þeir aðsópsmeiri en áður á
Norður-Atlantshafi og sendu jafn-
an herskip með fiskiskipum sin-
um, en hættu að greiöa duggutoll.
Um sömu mundir tók stjórnin að
stefna að einokun á íslandi, og
endaskiptiurðu á ýmsum hlutum.
tslendingar höfðu krafist þess af
enskum duggurum, sem fiskuðu á
Islandsmiðum, að þeir rækju
verslun, en danska stjórnin bann-
aði nú aíveg þann atvinnurekstur.
Til þess að framfylgja banninu
var útlendum duggum forboðið
árið 1598 að veiða á um 20 km
belti umhverfis Vestmannaeyjar,
og 1631 að fiska á um 32 milna
belti kringum landið, utan flóa og
fjarða. Um 1600 varð stjórnin i
Kaupmannahöfn að hætta að
krefjast skatts af fiskveiðum á
Norður-Atlantshafi, en láta sér
nægja þar drottinvald yfir tak-
mörkuðum hafsvæðum umhverf-
is lönd og eyjar, sem við nefnum
landhelgi.
Þetta undanhald á landhelgis-
linunni átti sér ýmsar orsakir, en
sigrar Breta i Napóleons-
styrjöldunum og sundrung dansk-
norska rikisins mun hafa vegið
þyngst á metunum. Eftir
Trafalgarorrustuna 1805 og
hernám danska flotans 1807 voru
Bretar drottnandi flotaveldi við
Atlantshaf. Þeir höfðu átt
drýgstan þátt i þvi að sundra
dansk-norska rikinu, og að þvi
búnu þurftu þeir að tryggja að-
stöðu sina við dönsku sundin.
Dönsku sundin eru enn i dag
hernaðarmikilvægasti staður
Norð-vestur-Evrópu auðvitað
ásamtmeð Ermarsundi. Eftir at-
burðina 1801 og 1807 voru forsend-
urnarfyrir dönskum yfirráðum á
tslandi brostnar, en Bretar létu
Danisaiihtsemáður halda gömlu,
norsku skattlöndunum. Þá var
Danmörk orðin breskt verndar-
riki, og skattlöndin, Færeyjar, Is-
land og Grænland, lágu á bresku
yfirráðasvæði sem einskonarveð
fyrir fylgi Dana við enska utan-
rikisstefnu. Þetta fylgi hefur
aldrei brugðist.
3 milna landhelgi.
Sókn erlendra skipa á tslands-
mið óx er leiðá 19. öld, og 1872 gaf
stjórnin út með konungstilskipun
lög um, að landhelgismörk við
tsland væru ákveðin af almenn-
um þjóðaréttieða með sérstökum
samningum við aðrar þjóðir, og
tók að miða landhelgisgæsluna
við 3 milur. Alþingi mótmælti
þessari löggjöf undir forystu Jóns
Sigurðssonar, sem taldi að hún
samræmdist ekki islenskum
hagsmunum. Þar með voru land-
helgismálin orðin deiluefni milli
alþingis og stjórnarinnar. Tiu ár-
um siðar hlaut þriggja milna
landhelgin aukna viðurkenningu
á svonefndri Norðursjávarráð-
stefnu um hafréttarmál, en hún
var haldin i Haag. Eftir það voru
allskiptar skoðanir um vfðáttu
islensku landhelginnar.
Stórbylting
i fiskveiðitækni.
Sjötta þorskastriðið
1896—97
Um þessar mundir varð stór-
bylting i fiskveiðitækni með
tilkomu gufuknúinna togara, og
hafði hún engu minni áhrif norður
á tslandsmiðum en breytingam-
ar, sem þar urðu um 1410. Eftir
1890 tók enskur togarafloti að
sækja þangað norður og óð þar
inn um flóa og firði. tslendingar
kröfðust þá aukinnar landhelgis-
gæslu af dönsku stjórninni og 1895
sendi hún nýjasta herskip sitt
gegn togarainnrásinni. Það hét
Heimdal eða Heimdallur og hafði
rúmlega 150 manna áhöfn og
tvöfaldan ganghraða venjulegs
togara. Bretar urðu ókvæða við
komu tundurspillisins og sendu til
tslands árið eftir flotadeild, 4
freigátur, og kröfðust 3ja milna
landhelgi við tsland, sem skyldi
hlykkjast inn um flóa og firði.
Englendingar vinsæl-
astir á íslandi
Þessa flotainnrás Breta tel ég 6.
þorskastriðið.
Um þessar mundir voru Eng-
lendingar vinsælir á Islandi. A
Englandi hafði tslendingum
opnast nýr og betri markaður
fyrir vörur sinar en þeir höfðu átt
að venjast, meðan verslun þeirra
fór að mestu um hendur Dana, en
verslunarfrelsi komst ekki á á
tslandi fyrr'en eftir miðja 19. öld.
Englendingar keyptu mikið af
islenskum vörum, m.a. 53.000
sauði á fæti 1894 og greiddu i
silfri, en danskir kaupmenn höfðu
yfirleitt stundað vöruskipta-
verslun. Með verslun við
Englendinga hafði Islendingum
tekist að koma sér upp dálítilli
skútuútgerö, er nú var stefnt i
hættu með tilkomu nýrrar veiði-
tækni og breskum kröfum um
breytingar á landhelginni. Með
svonefndum samningi við lands-
höfðingjann á tslandi, skálaræð-
um, flotasýningum og alúðlegu
viðmóti, öfluðu Bretar sér
virðingar á tslandi og ólu á
tortryggni og óvild i garð danskra
stjórnvalda, sem brugðust þvi
hlutverki sinu að vernda bátamið
tslendinga fyrir yfirgangi togara.
Fulltrúi dönsku krúnunnar var
skipherrann á Heimdalli, sem
skyldi verja islenska lögsögu.
Bretar kröfðust þess að hann lægi
ihöfn, meðan enski flotaforinginn
tilkynnti islenska landshöfðingj-
anum,aðhér eftir virtu Englend-
ingar aðeins 3ja milna landhelgi
við tsland. Landshöfðinginn,
Magnús Stephensen, reyndi að
malda i móinn og „semja” við
flotaforingjann um friðun Faxa-
flóa, þótt hvorugur hefði umboð
til slikra breytinga á islenskri
lögsögu. Bretar báru fyrir sig
„alþjóðasamninga” um „þjóð-
réttar- landhelgi”, sem tæki
aðeins 3 sjómilur til hafs frá ystu
nesjum og skerjum, en tslend-
ingar og fleiri þjóðir höfðu aldrei
samþykkt þá löggjöf Breta.
Flotadeildin kom aftur til tslands
sumarið eftir til þess að fylgja þvi
eftir, að alþingi breytti land-
helgislögunum samkvæmt fyrir-
mælum Breta.
Arin 1896 og ’97 lét alþingi
stjórnast i mikilvægum málum af
breskum fallbyssum.
Þá heyrðust fyrst
kröfur um fullveldi.
I 6. þorskastriðinu heyrðust
fyrst kröfur um fullveldi á
tslandi. Jón Sigurðsson hafði sagt
skýrt og skorinort, að það hefði
aldrei verið ásetningur sinn né
skoðun, að tslendingar brytustúr
fangi Danastjórnar. Hann barðist
fyrir þingræði og jafnrétti tslend-
inga við aðra danska þegna, en
ekki fullveldi.
Nú heyrðust raddirum að sam-
band tslands við Danmörku væri
Islendingum til bölvunar.
„Alrikisverndin er engin”, segir
Skúli Thoroddsen. „Hún er
hégóminn einber, aðeins dæma-
fátt „humbug”. Ogþað sem verra
er, hún er skaðlegt humbug,
Islandi til skaða og bölvunar, eins
og samband þess við Danmörku
frá fyrstu, þvi að hún dregur úr
kjarki landsmanna til að vernda
sig sjálfir og verjast útlendum
yfirgangsseggjum upp á eigin
spýtur.”
Englendingar kunna vel
til verka að deila
og drottna
Ýmsir tóku i sama streng, en
þetta voru nýjar raddir á tslandi,
höfðu ekki heyrst áður. Einar
Benediktsson skáld hóf útgáfu
fyrsta dagblaðsins á tslandi
Dagskrá, rúmum hálfum mánuði
fyrir flotainnrás Breta og birti
þar hástemmdan dýrðaróð um þá
og nið um Dani. Þegar flotadeild-
in hélt heim, breyttist Dagskrá i
vikublað. Englendingar kunna
vei til verka að deila og drottna.
Þeir flæktu landshöfðingjann i
samninga um verndun miðanna á
Faxaflóa til handa tslendingum.
Þegar enska stjórnin neitaði að
fallast á neina undanþágu frá 3ja-
milna reglunni, skelltu íslending-
ar skuldinni á ódugnað dönsku
stjórnarinnar og kenndu henni
um ófarirnar.
1 6. þorskastriðinu höfðu
Englendingar islensk og dönsk
stjórnvöld að ginningarfifli, en þá
var einnig að minu viti lagður
grundvöllurinn að fullveldis-yfir-
lýsingunni 1944.
(Ræðan er nokkuð stytt)