Þjóðviljinn - 02.07.1981, Síða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 2. júll 1981.
Textís -lg
Myndirs -eik
Tröllasmiður
á Hornafirði
— 1 dag eru þekktar og skráöar
um 1150 tegundir af bvi sem viö
köllum ekta skordýr á lslandi.
Þá eru ekki meðtaldar kóngulær
og marflær sem eru ekki skordýr.
;>að tr einföld skilgreining til fyrir
skordýr, þ.e. dýr meö þriskiptan
búk, höfuö, frambol og afturbol
og meö 6 fætur. Samkvæmt þess-
ari skilgreiningu þá eru ansi
mörg smádýr útilokuð og þegar
ég tala um 1150 tegundir þá nær
þaö aöeins yfir fulloröin dýr, ekki
lifrur.
Hvernig er útbreiöslu þessara
dýra háttaö?
hefur sjálfsagt verið slysaferöa-
lag.
Er vitaö fyrir vlst um fjöl-
breytiieika innan hvers tegundar-
stofns?
— Nei, þaö er mikiö starf öunn-
iö i bessum efnum. Til dæmis má
nefna hunangsfluguna en menn
hafa yfirleitt taliö aö aöeins eina
tegund væri aö finna hérlendis.
Þegarviöathuguöum máliö betur
kom ýmislegt i ljós, og I gömlum
skýrslum frá 1959 fundum við
nýja tegund sem haföi veriö vit-
laust greind. Þá auglýstum viö i
útvarpi eftir hunangsflugum og
báöum fólk aö senda okkur. Þaö
uröu góöar undirtektir og viö
fengum sýnishorn um þessa nýju
tegund sem er meö nokkuö ann-
íslendingar hafa iengi hrósað happi yf-
ir þvi, að ýmsir vágestir af skordýrakyni
sem sífellt eru að angra nágrannaþjóðir
okkar hafa alveg látið vera að taka sér
búsetu hér. Það má því finna rysjóttu og
kaldsömu veðurfari ýmislegt til ágætis
því undirritaður fer ekki ofan af þeirri
sannfæringu að engin önnur þjóð í heim-
inum en íslendingar sé eins hrædd við
skordýr, hvort sem meinlaus eru mann-
skepnunni eður ei. Erling ólafsson eini
starfandi skordýrafræðingurinn á Is-
landi fer ekki varhluta af þessum ótta
þjóðarinnar því að á hverjum degi leitar
til hans fólk sem hef ur fundið pöddur eða
önnur skorkvikindi skríðandi inni eða ut-
an á hýbýlum sínum og vill fá nánari
upplýsingar um fIjótvirkustu og örugg-
ustu aðferðir við að koma þeim fyrir
kattarnef.
En vita Islendingar almennt mikið um
f jölbreytni skordýralífs í landinu. Til að
fá svör við þeirri spurningu og öðrum
áþekkum náði Þjóðviljinn tali af Erling
ólafssyni skordýrafræðingi hjá Náttúru-
fræðistofnun islands.
flugurnar, en i skjölum sem ég
hef frá Jónasi segir hann, aö þaö
hafi aöeins veriö fyrir handvömm
og ókunnugleika aö svo hafi farið.
Dr. Melitta Urbanicic hefur
veriö meö býflugnabú i Laugar-
dalnum og þaö gengiö ágætlega,
þannig aö slik framleiösia er
greinilega möguleg hér. Þaö er
hægt að kaupa stofna I búin frá
Danmörku, en þetta er ekki á
okkar áhugasviöi hér á stofnun-
inni. Viö könnum náttúru landsins
eins og hún er eölilegust.
Er skordýrategundum á land-
inu sifellt aö fjölga?
— Já, þaö viröist alltaf vera aö
bætast viö. Ekki sist er þaö vegna
innflutnings á trjám til skógrækt-
ar, einkum þá biaölýsi og einnig
viröist hafa fjölgaö mikiö randa-
flugum, en þær lifa einmitt aöal-
lega á blaölúsum. Randaflugur
púpa sig á trjám og geta flust
þannig á milli landa. Þá er og
mikiö um innanhússkordýr sem
berast til landsins meö matvöru.
Geitungar
nema land
Hvaö um hættuleg skordýr?
— Það er kannski ekki hægt aö
tala um hættuleg skordýr, en
geitungar viröast vera að nema
hér land. Ariö 1978 fannst geit,-
ungabú i Laugarnesinu og i fyrra
fann danskur garöyrkjumaöur
annaö i Vesturbænum fyrir
hreina tilviljun, en i Laugarnes-
inu haföi um nokkurt skeiö veriö
vitaö um búiö og eitthvaö af fólki
var stungiö. Sjálfsagt eru til fleiri
bú þótt þau hafi ekki fundist.
Geitungarnir koma frá Evrópu,
en viö höfum greint tvær tegundir
hér i Reykjavik, en þaö eru þær
tegundir sem eru algengastar i
t.d. norður Noregi.
Þessi bæöi bú gróf ég siöan
upp. Laugarnesbúiö var grafiö
upp um vetur eöa miöjan október
og i þvi fundum viö 250 geitunga.
Vesturbæjarbúiö grófum viö hins
vegar upp um mitt sumar og i þvi
voru um 550 geitungar. Þaö þurfti
aö hella eter yfir búiö svo viö gæt-
um náö sem flestum dýrunum, en
geitungarnir voru farnir aö flýja
úr búinu þegar viö byrjuöum aö
grafa.
Þaö var of hlýtt i veöri þegar
viö grófum þaö upp, en á veturna
þá eru geitungarnir alveg inni i
búunum þar sem þeir geta ekki
Nýir landnemar
— Það eru ýmis útbreiöslu-
mynstur um allt land. Sérstak-
lega er mynstriö skemmtilegt
fyrir bjöllur og önnur ófleyg dýr,
sem oft lifa á mjög takmörkuöum
svæöum. Carabus problematicus,
eöa Tröllasmiöur sem er af járn-
smiöakyni fyrirfinnst aöeins á
Hornafiröi og þar I nærsveitum.
Tröllasmiöurinn er allmiklu
stærra skordýr en venjulegur
járnsmiöur og þaö er töluvert af
honum viö Hornafjörö. Sú tilgáta
hefur veriö sett fram aö Tröila-
smiöurinn hafi komiö hingaö fyrir
landnám og breyst siöan mikiö i
útliti og oröiö undirtegund þeirrar
algengustu járnsmiöategundar
sem viö þekkjum um allt land og
er til um alla Evrópu og
Skandinaviu, lang stærsta bjöiiu-
tegundin á þessum slóöum. Ann-
ars eru til minnst 23 tegundir sem
viö höfum greint af járnsmiöum i
landinu, og sjálfsagt eru til fleiri
tegundir.
Fjölbreyttasta skordýralifiö er
á suöaustur-ströndinni, en þar er
mjög sérstakt svæöi og vorar
fyrst. Annars berast skordýr oft á
skrýtna staöi meö ýmislegum
slysaflutningum og þaö vill eyöi-
leggja annars skemmtileg út-
breiöslumynstur sem viö höfum
fengið út úr okkar rannsóknar-
kortum.
Annars er mjög misjafnt
hvernig skordýrin dreifa sér um
landið. Margar tegundir sem hafa
fyrst fundist i Reykjavik og sjálf-
sagt borist þangaö meö flutning-
um eru nokkrum árum siöar
komin viöa á svæöum út frá borg-
inni. Einnig eru til tegundir sem
erú sérdeilis staöbundnar eins og
ein bjöllutegund sem fannst fyrir
10 árum I skógræktinni i Foss-
vogi. Hún er nú orðin mjög algeng
i göröum i Fossvogi, en hefur
hvergi fundist annars staðar
nema 1 bjalia iHverageröi og það
bætast
árlega
við
skordýra-
fánuna
ars konar hauslögun en algeng-
asta hunangsflugan, bæöi frá
Stykkishólmi, Selfossi og úr
Landssveit. Þriöja tegundin upp-
götvaöist siöan i hittifyrra og hún
hefur sjálfsagt ekki veriö hér
nema I tvö þrjú ár.
Býflugnabú möguleg
/
á Islandi
Hefur veriö reynt aö nýta skor-
dvr i haekvæmum tilgangi hér-
lendis t.d. meö hunangsbúum?
— Jónas Þór verksmiðjustjóri
á Akureyri haföi býflugnabú þar
fyrst 1936 og þaö gekk i nokkur ár.
Fyrstu árin gekk þaö ágætlega
eftir þvi sem ég veit best. Hann
fékk þá um 10 kg. af hunangi, en
siöan datt framleiöslan eitthvaö
niöur vegna þess hve kalt var i
veöri. Aö siöustu drápust allar
.* * - 8888881
• ■ . iOJOOOOOQO!
. • • • JOOOOOO*!
• • OOOOOOOO!
- ‘ ’QOOQQQQÍ
• cj'C' <
ÓOÓQOCoíjoQQp^Ö
ÍOO*6Ö< ÍOQí~
1^888838^ í í
• OOÖÖÖÖÖI
oowo88o8o«8ooooo8
OÐQOO«QOOOOQppOOOOí
'•DÓOgOOOOOOOppOOOQ!
8TOCœ»o8oOOOO«OOGÍ
K»OOfOOOOOOÍ30COOOO!
Mismunandi dreifing járnsmiöategunda I landinu kemur berlega i ljós
á þessum myndum. Tröllasmiöurinn „Carabus problematicus” hefur
einungis /setur i Höfn i Hornafiröi og næsta nágrenni en algengasta
járnsmiöategundin á tslandi „Nebria gyllenhali” finnst nánast um ailt
land jafnvel á öræfum hálendisins.
bært vængina vegna kuldans.
Þessar tvær geitungategundir
sem hér hafa fundist geta við góö
skilyröi framleitt allt aö 20 þús.
einstaklinga á einu sumri. Þó er
óliklegt aö slikt gæti gerst hér.
Eru geitungar eina hættulega
vcsputegundin sem hefur fundist
hér?
— Vespum er skipt i þrjá meg-
inhópa hérlendis. Blaövespur lifa
á iaufblööum en eru aö ööru leyti
meinlausar. Snýkjuvespur verpa
eggjum sinum inn i lifur annarra
skordýra. Til þess hafa kvendýrin
sérstakar varppipur. Þriöji hóp-
urinn svokallaöar gaddvespur
hafa þróast þannig aö varppipan
er oröin aö stungubroddi sem er
tengdur eiturkirtli. Skordýr af
þeirri tegund sem lifa hér eru
hunangsflugan, maurar og nú siö-
ast geitungar og af þessum dýr-
um eru geitungarnir skæðastir.
Pöddur í krukku
A meöan Erling fræddi blaöa-
mann um geitunga stoppaöi sim-
inn ekki. Hafnfiröingur kvartaöi
undan árás kóngulóa á húsiö sitt
og miöaldra kona af Seltjarnar-
nesi bankaöi uppá skrifstofuna og
rétti siöan Erlingi glerkrukku
sem innihélt ýmsar torkennilegar
pöddur. Erling hellti úr krukk-
unni á borðið, leit yfir söfnuöinn
og tjáöi siöan konunni aö þetta
væru meinlausir járnsmiöir sem
ekkert væri aö óttast. Konan
kvaddi og leiö sýnu miklu betur.
Heimsókn konunnar gaf tilefni
til aö spyrja hvort nýjar pöddur
væru komnar á kreik i mannabú-
stööum.
Fimmtudagur 2. júll 1981. ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9
Erling ólafsson skordýrafræöingur meö geitungabúiö, sem grafiö var upp i vesturbænum, I annarri
hendi og fyrrum ibua búsins I hinni. Geitungabúiö er ekki ólíkt fótbolta I laginu. Þaö er búiö til úr pappír
sem geitungarnir framleiöa sjálfir meö þvi aö naga tré og blanda þaö munnvatni sinu svo úr veröur
pappírskvoöa.
250 geitungar fundust i ööru búinu og 550 I hinu en þeim hefur öllum veriö komið snyrtiiega fyrir i
geymslu Náttúrufræöistofnunar meö prjón i gegnum búkinn.
Rætt við Erling
Olafsson,
skordýrafræðing
Hambjallan
ódrepandi
— Jú, þvi er ekki aö neita.
Hambjailan hefur numiö land, og
varö "reyndar fyrst vart, viö hana
i þessu húsi, Nátturufræðistofnun
tslands, áriö 1974.
Hambjallan er upprunin frá
Ameriku, en hefur verið aö nema
land i Evrópu á siöustu 20 árum.
Bjallan lifir einkum á dauöum
skordýrum og getur veriö mikill
skaövaldur i dýra- og plöntusöfn-
um, en hérlendisfannst hún fyrst I
skáp þar sem geymdir voru ham-
ir af norður-amerlskum fuglum,
og voru þeir orönir nokkuö illa
leiknir af völdum bjöllunnar. Þaö
sem er verst viö þessa bjölluteg-
und er hversu erfitt er aö útrýma
henni. Þaö stafar aö þvi aö kven-
dýrin verpa frjógvuöum eggjum
og þvi þarf ekki nema eitt einasta
egg aö lifá af eitrun, til aö bjöllu-
lifið blossi upp aftur. Þetta höfum
viö reynt hvaö eftir annaö. Eftir
eitrun hverfur allt lif i nokkurn
tima, en siðan blossar þaö upp og
viö erum enn I vandræöum meö
bjölluna hér á stofnuninni. A und-
anförnum árum hefur bjallan
fundist viöa um land, bæöi á
Stór-Reykjavikursvæöinu og eins
viöa noröanlands og hefur hún
m.a. fundist á Náttúrugripasafn-
inu á Akureyri.
Hafa menn einhverja vitneskju
um skordýralif hérlendis um og
eftir landnám?
— Slikt hefur ekki veriö kannaö
sérstaklega fyrr en nú undanfarin
sumur aö breskur visindamaöur
hefur tekið viöa um land bor-
kjarna viö mannabústaöi frá
fornum tima, en hann kannar sið-
an skordýra- og plöntuleifar úr
þessum borkjörnum. Þaö hefur
komiö greinilega i ljós viö þessar
athuganir aö allverulegar breyt-
ingar uröu hér á skordýralifi á
landnámsöld. Dæmi má taka af
bjöllu sem var geysilega algeng á
17. öld en er ekki þekkt núlifandi i
dag. Það hafa þvi á þessum skeið-
um ýmsar tegundir numið land og
eins aörar horfiö, dáiö út.
ísaldarkenningin
Ymsar kenningar hafa veriö
uppi um tilkomu skordýrafán-
unnar. Isaldarkenningin gengur
út á þaö aö hér hafi allt landiö
veriö huliö is, nema efstu fjalls-
toppar og þar hafi leynst lif.
Vandamáiiö meö þessa kenningu
er hins vegar aö þaö hafa gengiö
svo margar isaldir yfir. Hins veg-
ar eru visindamenn almennt
sammála um aö á siöustu isöld
sem var fyrir 10 þús. árum, þá
hefi veriö eitthvað um auö svæöi á
landinu og einhverjar skordýra-
tegundir lifaö hana af.
tslensk skordýr hafa aldrei ver-
iö til sem hreinar tegundir, en
hins vegar hafa hér fundist teg-
undir sem ennþá hafa hvergi
fundist annars staðar, t.d. skjald-
lúsin sem lifir i jarövegi. Ennþá á
þó eftir aö kanna betur tilurö
hennar i Skandinaviu þar sem eru
kannski 18—19 þús. skordýrateg-
undir meðan við höfum aöeins
fundiö hér um 1150. Sú tala á vis-
ast eftir aö stækka nokkuö á
næstu árum og áratugum, þvi i
hvert sinn sem viö fáum sýni,
greinum viö nýjar tegundir. I gær
fengum við sendingu frá Austur-
landi og greindum úr henni tvær
nýjar tegundir. Þaö kæmi mér
þvi ekki á óvart aö skordýrafánan
teldi 1200 tegundir eftir nokkur
ár.
Hver eru næstu verkefni hjá þér
I skordýrafræðinni?
— Það er einkum áframhald
grundvallarrannsókna á skor-
dýrafánu, en þá eru tekin fyrir
ákveöin valin svæöi sem siöan eru
grandskoöuö. I sumar veröur far-
in ferö á Austurlandshálendiö, en
þangaö hefur veriö farið tvö siö-
astliöin sumur i vistfræöirann-
sóknir vegna fyrirhugaöra virkj-
unarframkvæmda, en viö athug-
um einkum þau svæöi sem munu
fara undir vatn vegna miðlunar-
lóns.
T ækif ærissinnar
í Surtsey
Þá fer ég einnig i rannsóknar-
ferö til Surtseyjar ásamt öörum
islenskum skordýrafræöingi sem
starfar i Stokkhólmi. Högna
Böövarssyni, en viö höfum tekið
viö rannsóknum á þróun skor-
dýralifs i eynni.
Hvernig ganga þau mál fyrir
sig?
— Það gengur mjög rólega. Ein-
inlega er status qou. Sumar teg-
undir hafa eilitiö fjölgað sér, en
annars er mest af tækifærissinn-
um eins og ég kalla þaö, sem taka
sér búsetu um skamma hriö i
eynni, en litið um fasta búsetu.
Þaö vantar ennþá alla jarövegs-
myndun, og þrátt fyrir þaö aö
mikið berst af skordýrum til eyj-
arinnar þá eru þar ekki skilyrði
til vaxtar nema fyrir örfáar teg-
undir.
Þaö er ein tegund af mýflugum
þar sem lirfurnar geta lifaö i sjó
nokkrar tegundir sem lifa undir
rekaspýtum, jarövegsmaurar og
Jcóngulær sem lifa siöan á þessum
fáu tegundum sem tekiö hafa sér
bólstaö i eynni.
— lg-
)