Þjóðviljinn - 11.06.1982, Side 9

Föstudagur IX. júní 1982 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9
Norrænt leikhúsfólk hlustar meö andakt á boöskapinn um sigurgöngu Asiumanna og endalok yfirdrottnunar fyrsta heimsins á heimsmarkaöi.
Ljósm. — eik
Asiu án þess aö meö fylg.i kvaöir
um pólitiska eöa efnahagslega
undirgefni.
A sinn hátt hafa Japanir brætt
samanrauttog blátt: Þar er fyrir
hendi háþróuö samhyggja á
heimspekilegum grunni og stif
markaöshyggja og er þetta
tvennt samrunniö i japönsku
þjóölifi. Þessi samtvinnun er
þaö sem Galtung telur aö ráöa
muni úrslitum og skapi þjóöum
Suð-Austur-Asiu yfirburöi sem
vestrænu iönrikjunum tjói ekki
að keppa viö. Arangur Japana i
bila- skipa- útvarps- og mynda-
vélaiðnaði sé aöeins forsmekkur
af þvi sem koma skulLsvo langt
séu þeir komnir i framtiöar-
áætlunum.
Brúnt og svart
Og þá berst taliö aftur aö viö-
brögöum viö þvi óhjákvæmilega.
Brúnt og svart gæti tekiö viö af
bláu og rauðu og leyst innan-
landsmál og samskipti milli þjóöa
meö fasiskum lausnum og her- ,
valdi aö undangengnum upp- j
lausnartimum og stjórnleysis- j
hugsunarhætti. öll stjórnlist
Reagan og Thatcher-stjórnanna i |
Bandarikjunum og Bretlandi um
þessar mundir miöast viö lokatil-
raun til þess aö viöhalda herra-
veldi yfir heimsmarkaöinum.
Aörar þjóöir eins og t.d. Frakkar
og Finnar reyna aö samstilla úr-
valsliö sitt til hægri og vinstri
undir þeim árum aö allir séu i
sama báti i þjóðlegri viöreisn.
En slik viðbrögð eru ekki likleg
til þess aö duga öllum. Ehda þótt
margir stjórnmála- og efnahags-
frömuðir á Vesturlöndum remb-
ist nú viö aö herma eftir Japön-
um, þá er einfaldlega ekki rúm
fyrir margar jafn röskar og sam-
hentar þjóöir og Japani i efna-
hagskerfi heimsins. Lausnin sé
fremur fólgin i þvi aö þjóöirnar
sætti sig viö minni hlut, en leggi
þess i staö rækt viö aö auka
sjálfstraust sitt, sjálfsþurftarbú -
skap og innra öryggi.
Harðnandi átök
Galtung sér þaö fyrir aö i okkar
heimshluta veröi deilur og átök
illvigari i náinni framtiö heldur
en á hagvaxtarskeiöi siöustu ára-
tuga, þegar deiluaöilum mátti
visa á stækkandi köku.
Ekki af þvi aö viö
séum ekki nógu rik, heldur
vegna þess aö ráöandi öfl muni
ekki sætta sig viö minnkandi hlut
i efnahagsllfi heimsins. Til aö
mynda gætu Noröurlöndin átta
skapaö sér þægilega tilveru og
veriö þvi sem næst fullkomlega
sjálfstæö efnahagsheild þó aö
hlutdeild þeirra i heimsmarkaði
haldi áfram aö minnka hraöfara,
ef menn einsettu sér aö láta sér
þaö lynda. Hinsvegar sé hættan
sú að i Suöur-Evrópu muni brún-
stakkar færast i aukana á ný
þegar enn frekar kreppir að og
kalla á hinn sterka mann. Þess-
vegna sé hinn græni kostur svo
mikilvægur vegna þess aö
hugsanlega geti hann vegiö upp á
móti vonleysi og vaxandi fas-
iskum tilhneigingum.Ekki megi
heldur gleyma þvi. aö 1. heimur-
inn hafi á undanförnum árum
beöiö hvern „ósigurinn” á fætur
öörum og sé nú svo „hársár” að
hann megi ekki viö minnsta
áreyti. Valdataka Argentinu-
manna á Falklandseyjum hefur
t.a.m. raskaö ró breska ljónsins
sem legið hefur fram á lappir sér
meöan heimsveldið breska hefur
liöast i sundur, en ris nú upp á
afturlappirnar og öskrar i takt viö
þá miklu þjóöernishyggju sem
blossaö hefur upp i Bretlandi.
Jafnvel i Noregi gætu mál þróast
á þann veg aö menn vildu I striö
út af hagsmunum Norömanna á
Suöurskautslandinu, vildi Gal-
tung meina.
Línur og litir
En hvaöa þróun væri þá æski-
legust t.d. á Noröurlöndum i ljósi
þeirra viöhorfa sem prófessorinn
dregur upp? Hann mælir meö þvi
að stefnt sé aö þjóöfélagi sem
heldur möguleikum opnum fyrir
félagslegri nýsköpun og þar sem
öllum boöskap og linum er haldiö
i hæfilegu umróti. Dökkgrænt
(stjórnleysi) dökkblátt (kapital-
ismi) og dökkrautt (marxismi)
eru ekki litir Galtungs. Blöndun
þessa gamalkunna litrófs er æski-
legri, ekki til þess aö finna út nýja
og æpandi liti, nýjan stórasann-
leik og altæk hugmyndakerfi,
heldur samspil lita og fjöllyndi i
formum og innihaldi stjórnmála
og menningarstefnu. ÞaÖ sé
nefnilega megingalli á þeim
kerfum sem viö þekkjum — hinu
sósialiska kapitaliska og hinu
blandaða samningahagkerfi á
Noröurlöndum — aö þaö efna-
hagsskipulag sem stuöst er viö
hefur tilhneigingu til þess aö
mynda félagslegt stafróf sem
smitar út á öll önnur sviö þjóölífs-
ins, viljandi eöa óvliljandi, þar
sem við á og þar sem alls ekki á
viö. 1 okkar menningu stritist
menn viö aö finna lausnina og
sannleikann, en slikur hugsunar-
háttur sé dæmigerö vesturlensk
hugmyndafræöi. Þar færi betur
aö taka miö af fjöllyndi Asiubúa,
sem sjá ekkert athugavert viö aö
ákalla Krist aö morgni og Búddha
aö kvöldi. Og þegar kristnir trú-
boöar I öngum sinum segja aö
þetta sé ekki hægt, er svariö ein-
faldlega aö vist sé þaö hægt, þvi
aö viökomandi sé nýbúinn aö gera
þaö. (Þegar hér er komiö sögu
rámar viöstadda Islendinga i
kristnitöku og úrskurö Þorgeirs
Ljósvetningagoöa sem viöhélt
friöi meö mönnum). Af þessu
megi læra aö sannleikurinn sé
ekki og eigi ekki aö vera einn, og
einstrengingsháttur leiöi i
ógöngur.
Sjálfstraust og
vellíðan
Meö öllum fyrirvörum um aö
hiö æskilega væri blanda af
rauöu, bláu og grænu, gjarnan
meo gullnum bjarma frá Austur-
löndum, rakti Galtung siöan i sim-
skeytastil meginhugmyndir sinar
um samfélag sem léti sér nægja
minna og efldist um leið af sjálfs-
trausti og velliðan.
Þar eiga aö vera samvinnu-
fyrirtæki litil, fjölflokka- og fjöl-
menningarkerfi, pólitisk vald-
dreifing og hætt viö sameiningu
sveitarfélaga. Þar á aö steypa
goösögninni um sérfræöingana og
ráöast aö skiptingunni i verkleg
og huglæg störf. Þar eiga menn
aö láta sér lynda lægri framleiöni
sem tryggir um leiö vinnu handa
öllum, þannig aö meira af hugviti
og vinnu einstaklingsins komi
fram I vörunni i staö stöölunar og
fjöldaframleiöslu. Efnahagslifiö
á að vera grænna þar sem fólkiö
framleiðir meira sjálfu sér til
nauöþurfta og tekin veröa upp
vöruskipti manna á milli. Þar
eiga menn aö sætta sig við minna
af svokölluöum llfsþægindum sem
nú stuöla framar öllu ööru aö alls-
konar illvigum menningarsjúk-
dómum. Þar á aö vera minni
einkahyggja og tilraunir i sam-
býli. Loks á aö hætta rikisumsjá
meö þróunaraöstöö en taka þess i
staö upp beint samband félaga,
stofnana, fyrirtækja og einstakl-
inga heimshorna á milli
Þaö var og — og mætti þó
mörgu viö bæta.
Hvernig reiðir
fíflinu af?
Hér aö framan hefur þess i
engu veriö getiö aö Galtung var
aö sjálfsögöu meö stööugar tilvis-
anir, ályktanir og fullyröingar
um leikhúsiö og samskipti fifls og
fjárhaldsmanns i bland viö
spásagnir um heimspólitiska
efnahagsþróun. Þaö leiöir af
sjálfu af ekki muni fjárhalds-
maöurinn vera örlátari við fifliö
ef svo fer fram sem horfir i fyrsta
heiminum. Þó ættu leikhúsmenn
þaö vopna aö rikisstjórnum væri
þaö ómissandi aö geta á alþjóö-
legum menningarþingum efnt til
tölfræöilegra Olympiuleika um
ágæti sitt og örlæti I listum og
menningu.
Taliö barst og aö skipulags-
formum og valdauppbyggingu 1
leikhúsi út frá ákveönum
módelum sem mjög eru til um-
ræöu meöal leikhúsmanna.
Einnig þar varaði Galtung við
stóra sannleik og einni allsherjar-
lausn, en taldi affarasælast aö
blanda saman og skipta um_form
eftir þvi hvernig vindar blésu frá
fjárhaldsmanni eöa innra meö
fiflinu.
Megináherslu lagöi hann á aö
öll góö list væri liöur i valdabar-
áttu. Leikhúsyfirvöld og stjórn-
völd i hverju landi beittu þeim
valdsmeöulum sem þau heföu
yfir aö ráöa — boðskap, umbun
og refsingu — og á móti þeim
þyrfti leikhúsiö aö tefla eigin boö-
skap, sjálfstæöi og andófi gegn
hverskyns menningarlegum
refsiaðgeröum. Hlutverk leik-
hússins væri ekki aðeins aö
endurspegla samtiöina, heldur
einnig aö forma ákveöinn boö-
skap. I boöskap leikhússins og
sjálfstæöi listamannsins væri
vald þess fólgiö. Reynslan sýndi
aö fjárhaldsmaöurinn teldi sér
ekki stafa teljandi hættu af leik-
húsi sem tönnlaöist á viöteknum
andstæðum eöa heföi I frammi
áróöur fyrir þekktum skoöunum.
Hættulegast væri leikhúsiö þegar
leikhúsmönnum tækist aö vera
eins og loftnet inn i framtiöina, og
kæmu fram meö nýja hluti sem
ekki heföu veriö hugsaöir áöur.
Þá færi um valdhafana.
Sjálfstæði
lífsnauðsyn
Sjálfstæöi leilkhússins gagn-
vart yfirvöldum væri best tryggt
með þvi að sannfæra þau um þaö
aö niðurskurður á fjárveitingum
myndi engu breyta um stefnu eöa
störf leikhúsfólks. Hér dró Gal-
tung likingu af friöarrannsóknum
sem heföu hafist til vegs á
Noröurlöndum fyrir tilstilli hug-
sjónamanna og yrbi haldiö áfram
hvaö sem liöi fjárveitingum.
Niöurskurður til leikhúsa og
rannsókna af áðurnefndu tagi
gæti leitt til þess ab vissar sýn-
igar og viss verkefni yröu óviö-
ráöanleg, en listamaöurinn getur
fundiö nýjar leibir aö markinu og
staðið vörö um sjálfstæði sitt og
visindamaðurinn fariö sinu fram
trúr ætlunarverki sinu viö þrengri
kost en allsekki firrtur öllum
möguleikum. Magniö er ekki allt-
af hiö sama og gæöin.
Þegar boöskapur leikhúss og
listar heföi náö fram og markinu
væri náö héldi listin áfram aö
gagnrýna. Þar skildi hún sig frá
pólitikinni. Camus heföi sagt aö i
sérhverri baráttu milli herra og
þjóns væri hann á bandi þjónsins
allt þar til hann væri orðinn aö
húsbónda.
Höfundarkreppa
leikhússins
Galtung sagöi um þá kreppu
sem stundum er rætt um aö leik-
hús á Noröurlöndum séu i,aö hún
stafaði fyrst og fremst af þvi aö
áherslan á höfundinn væri ekki
sem skyldi. Sér fyndist þaö blátt
áfram ofboöslegt aö sitja i leik-
húsi og horfa á leikverk sem
skrifuö væru af höfundum sem
liföu greinilega I 40 ára gömlum
hugmyndaheimi. Höfundar virt-
ust vera of bundnir fortiöinni og
þekkingarsnauöir um samtiöina.
Þeir vissu ekki hvaö væri aö ger-
ast og hvaö sennilegt sé aö
gerist. Hann lýsti eftir leik-
verkum sem endurspegluðu
heimsdramatikina og hinar stóru
þróunarlinur. Og af hverju væri
ekki þegar búib ab gera leikrit um
Falklandseyjadeiluna? Kreppa
leikhússins er semsagt aö mati
Galtungs fyrst og fremst höf-
undarkeppa.
En tiöindamaöur Þjóöviljans
hættir sér ekki út i frekari útlegg-
ingar á leikhúspólitik enda ekki
fylgst meö norræna leikhúsþing-
inu aö ööru leyti en þvi aö vera
viöstaddur heimspólitiskar leik-
fimisæfingar NorÖmannsins
Johans Galtungs einn sólrikan
mánudagsmorgun.
Einar Karl
Sambandiö milli fifls og f járhaldsmanns mun veröa erfiöara samfara versnandi efnahag, en þá riöur á
aö fifliö haldi sjálfstæöi sinu, var boöskapur Galtungs til leikhússfólksins.