Þjóðviljinn - 15.10.1983, Qupperneq 10

10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 15.-16. október 1983
bókmenntir
Árni
Hannes Pétursson.
36 Ijóð.
Iðunn 1983.
í einu hinna þrjátíu og sex kvæða þessar-
ar bókar segir Hannes Pétursson:
Hlutirnir sem ég ann
þeir uppfylla samt jörðina
og standa hér í nýrri
nálœgð andspœnis hjarta mér.
Pað ér júníkvöld.
Klettadrangur í bjarma:
útsýnið lagt í gegn
af gullrauðu nautshorni!
Þessar línur gefa allgóða hugmynd um þá
viðleitni og þá aðferð, sem mest ber á í
bókinni. í hverju ljóðinu af öðru er leitast
við aö höndla í fáorðum og stuðluðum texta
einhverja liöna stund úr lífi skálds. Og þess-
ar stundir eru, vel á minnst, ekki af því tagi
að almennt samþykki fengist fyrir því að
telja þær til stórtíðinda. Oðru nær. Júní-
kvöld er nefnt og klettadrangur í bjarma.
Börn liggjaíilmandi heyiávagni. Eða þáað
dordingull hangir lóðrétt á ljósið sem berst
að utan inn um glugga kjallaraskonsu. En
þessum smámyndum er ekki leyft að vera
smáum. Þær eru sendar okkur með einlægri
viðleitni til að gera lífið allt undursamlegt.
Og þá eroftar en ekki brugðið á það ráð, að
grípa til afdráttarlausra orða, sterkra
mynda, sem halda uppi spennu á milli „lít-
illa stunda" og skáldlegrar upplifunar. Per-
sóna ljóðsins „skelfur" andspænis sólarljósi
og dordingli. Heyferð í vagni bernskunnar
er farin gegnum „unaðslegan" heim. Þegar
sólin rennur upp eina janúarstund þá hefur
það gerst að
Engill slœr
eldi niður í hjartað
Og þótt lesanda sýnist stundum að
skáldið sé komið framarlega á nöf og gæti
hrapað niður úr viröingu hans í næstu and-
lá, þá gerist það ekki sem betur fer. Les-
andanum reynist þegar allt kemur til alls
ekki erfitt að trúa því, aö í þessum skáldlega
heimi sé blátt áfram „gaman aö vera til“.
Eins þótt viðurkenna verði stundum að
dapurlegt sé tímans nauð:
örnefnin hafa flagnað
af flestöllum kennileitum.
^ *•» *
’
j ! n'l '
«r...
jf,. ./ / **Y*ttam**
r y/ÆPJ. * '*•*'**
Hvað er
vœngur
og
þjótandi
hestur?
; * • ; ...., ...
WjL* y t
1 « i

-'if

< *fcfc4* — <"■ £»**•<« -i 4
' "..
" rtí' •
I*.i i■ t - > •
■ 5.1 \ 111! - ] \
í Ú £ & i l I í
■
„* y - **4 *
■v—* C’icí v•••■* •• *i •
--M11
■ ' . * \ 1 'k í •' ; , Z ■ ' í , .
|i
HW
’ 8 f..-'■t-j
l'di s
Bergmann
skrifar

Hannes Pétursson
Eldfuglinn
Það fer ekki hjá því, að skáldið yrkir um
vanda listarinnar. I einu kvæði er það gert
með fullfrekum stuðningi afstraktorða:
„orð hvílir / innar hinu sem er notað / og
hugmynd hvílir / í hugmynd annarri" segir
um aðdáunarvert skáld í útlöndum, kann-
ski Rilke. Betur fer svo á því, að ljóð og
önnur list taki á sig náttúrumyndir, eins og
þegar braglínur æskuáranna eru fuglar sem
„titra af feimni” í felustöðum sínum. Eða
þegar sú ósk verður stærst til handa gömlum
öldnum listamanni sem bíður eftir tímanum
í viðburðaleysi, að fuglinn blái, eldfuglinn,
vitji hans aftur:
Ó megi hann steypast eldvœngjaður
gegnum augu hans!
í næstsíðasta kvæði bókarinnar er einmitt
sterk og eftirminnileg lýsing á kynjamanni
sem býr yfir þeirri vitneskju, því sakleysi
sem við hinir, dasaðir af misjafnri siðmenn-
ingarreynslu, höfum týnt eða getum ekki
endurheimt. Kaspar Hauser mun koma í
bæinn
• hann - sem veit
hvað er vœngur og þjótandi hestur.
Og höfuð vor brœðra
eru háaloft full af skrani.
Sorgin
Sorgin hefur líka tekið sér sess meðal
þessara ljóða, nálægð dauðans, söknuður
eftir genginn vin, sem bókin er helguð
minningu hans.
Svo er því farið:
Sá er eftir lifir
deyr þeim sem lifir
en hinn dáni lifir
í hjarta og minni
manna er hans sakna
Peir eru himnarnir
honutn yfir.
Allt mjög einfalt og látlaust, óþarfa út-
rýmt, hugsunin hvorki djúp né heldur
grunn en blátt áfram sönn í þeim skilningi,
að lesandinn trúir þeirri reynslu sem miðlað
er. Og það er líka erfitt að stilla sig um að
minna á það hér, að í dauðakvæðum Hann-
esar Péturssonar erum við stödd blessunar-
lega langt frá útbreiddri íslenskri þæginda-
hugsun sem segir: Ég er svo merkilegur að
ég hlýt ávallt að verða til! í öðru kvæði segir
um dauðann:
Hví skyldi vera merkingarlaust
að mynnast út í þögnina
þá dularfullu þögn
sem drýpur af stjörnunum?
Það getur vel verið að einhverjir ljóðales-
endur spyrji, hvort skáldið bæti nokkru við
hæð sína með þessari bók. Kannski heyrist
líka hvimleiður urgur í þeim nýjunga-
gjörnu, sem finnst til dæmis að náttúran sé
orðin þungt farg á herðum skálda. Óþarft er
allt slíkt hjal. Hannes Pétursson er í þessari
bók sem öðrum vandað skáld og einn af
okkar förunautum og hananú.
— ÁB.
Samsœriskenning
og nútíma geðlœkningar
Jóhannes Björn.
Skákað í skjóli Hitlers.
Saga merkisbera
dauðans. R. 1983.
Þessi bók hefst á því að rifjuð eru upp
merkileg efni sem vafalaust er hollt að
gleyma ekki. Þar eru í stuttu máli raktar
ýmsar þær hugmyndir um lífsbaráttu teg-
undanna og mannfólksins, um offjölgun og
takmarkaða matvælaframleiðslu, um yfir-
burði einstakra kynþátta, sem höfðu þegar
á síðastliðinni öld náð verulegri útbreiðslu á
Vesturlöndum. Og urðu meðal annars til
þess að farið var af stað með allskonar kukl
með mannslíf í nafni mannkynbóta svon-
efndra, í nafni andlegrar og líkamlegrar
heilbrigði þjóða, löngu áður en Adolf Hitl-
er og vinir hans hófust handa úm að
„hreinsa” Þjóðverja. Með því að útrýma
geðsjúkum og fötluðum og siöan Gyðingum.
Það er vitanlega ekki nema satt og rett
hjá höfundi að mannkynbótahugmyndir
fóru víða og þær hafa gert Hitler auðveldar
fyrir. Það var ekki síst í Bretlandi og Banda-
ríkjunum að það þótti sjálfsagt að ýta undir
það að hvítt fólk, sem talið var gáfað og
duglegt, eignaðist sem flest afkvæmi, með-
an ýmisleg löggjöf var talin æskileg til að
loka óæskilegum „erfðastofnum" meðal lit-
aðra, fátækra og „lítt greindra”. Þaö er líka
rétt sem kemur fram í bókinni, aö þegar við
blasti í lok heimsstyrjaldarinnar síðari til
hverskonar stórglæpa kynbótafræðin höfðu
leitt á yfirráðasvæðum nasista, þá hafa þeir
sem veikir væru fyrir slíkum hugmyndum
að öðru jöfnu ekki haft sig mikið í frammi.
En svo fer heldur að versna málflutning-
urinn. Látum nú vera þótt málfarið sé einatt
hæpið (eins og þegar „survial of the fittest"
er þýtt með „afkoma þeirra hæfustu"). Eða
að kenningar Darwins og fleiri séu af-
greiddar með mikilli fljótaskrift. Hitt er
öllu lakara, að höfundur er mjög áfram um
að eftir stríð hafi kynbótamenn aðeins farið
í felur unt stundar sakir en leiti ýmissa
laumulegra ráða til þess að ná sér aftur á
strik. Hann lýsir „kolkrabba" sem teygir
arma sína yfir lönd og höf og smalar saman
stuðningi við kynbótahyggjuna. - Áður en
bókinni lýkur er látið að því liggja, að í
heiminum sé í gangi meiriháttar samsæri
geðlækna og ýmissa fjármálastjóra Vestur-
Beinahrúga í Majdanek: hver eru tengslin milli kenninga um mannkynbætur og fram-
kvæmda nasista?
landa, sem magni hver annan í einhvers-
konar djöfullegum laumunasisma.
Jóhannes Björn tíundar ýmislegt sem á
geðlækna hefur verið borið - gagnrýni með
lyf ofl. Ekki nema sjálfsagt að það konti
fram. En þetta er gert eftir þeirri rörnrnu
einstefnuaðferð, sem einkennir höfunda
sem hrærast mjög í samsæriskenningum.
Útkoman verur ekki aðeins sú, að nútíma
geðlækningar sýnast með öllu gagnslausar.
Útkoman verður heldur ekki sú, að geðl-
æknar séu upp til hópa haldnir háskalegu
ofmati á fræðum sínum - þeir eru sjálPir
meira eða rninna brenglaðir afbrotamenn.
Og þegar svo er komið hefur höfundur, sem
taldi sig fara af stað gegn fordómum um
greindarfar og kyngöfgi gengið í undar-
legan hring. Hann stendur aðlokumuppi
með nýjan hóp sökudólga, með nýja Zíons-
öldunga, sem búa heiminum launráð.
Fer þá öll reisan að vera mjög hæpin.
ÁB.