Þjóðviljinn - 24.05.1987, Page 11

Bœkur til
menningar
fyrir þjóðina
„Hvað ætiarðu nú að ræða við
mig? Ég get ekki séð að það
sé neitt tilefni til þess, en þar
sem þú ert mættur verðum við
víst að reyna að klóra okkur
fram úr þessu,“ segir dr. Jak-
ob Benediktsson og býður
mérsæti. Hannkveikirípípu
sinni og viðurkennir að oft
verði bestu spjöllin út af engu
tilefni, en þó Jakob hafi gert
lítið úr tilefninu þá þykir undir-
rituðum samt ærið tilefni til að
heilsauppáhann.
Jakob fæddist 20. júlí árið 1907
og er því áttræður í sumar. Þaö
eitt ætti að vera nægt tilefni til
viðtals. Jakob er þó ekki einn um
að eiga stórafmæli í sumar því
bókaútgáfan Mál og menning
verður fimmtug, en Jakob hefur
alla tíð verið mjög virkur félagi
þar. Hann var varaformaður fél-
agsins frá 1946 og þar til hann lét
af því starfi fyrir nokkrum árum.
Hann situr enn í stjórn félagsins,
reyndar sem varamaður nú,
„enda tími til kominn að nýir
menn taki við,“ einsog hann orð-
ar það sjálfur. Þá var Jakob fram-
kvæmdastjóri bókaútgáfunnar í
tvö ár, 1946-1948.
Tilefnið er því ærið og þó ekk-
ert tilefni væri þá er samt full
ástæða til að spjalla við Jakob því
hann er viðræðugóður og hefur
frá mörgu að segja. Á heimili
hans ríkir ró bókamannsins og
eftir að ljósmyndarinn hefur
smellt af nokkrum myndum
„með skruddurnar mínar í bak-
sýn“ vindum við okkur í viðtalið.
Stúdent utanskóla
„Það var fyrir tilstilli Kristins
E. Andréssonar, að ég kom heim
frá Kaupmannahöfn sumarið
1946. Kristin vanhagaði um
mann til að hlaupa í skarðið fyrir
sig sem framkvæmdastjóra fé-
lagsins. Ég get aldrei fullþakkað
Kristni það að fá mig heim því ef
hann hefði ekki gert það er alls-
endis óvíst að ég hefði flutt til
íslands.“
Jakob hafði dvalist í Kaup-
mannahöfn í tuttugu ár þegar
Kristinn bað hann að taka að sér
rekstur Máls og menningar.
Hann lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum í Reykjavík
vorið 1926. „Ég er einn af þessum
mönnum sem Jónas frá Hriflu
hafði svo miklar mætur á, maður
með stúdentspróf án langskólas-
etu. Ég var samtals einn vetur í
skóla í Reykjavík. Ég tók gagn-
fræðaprófið norður á Akureyri
og var þar utanskóla alla tíð. Ég
sat í fjórða bekk í
Menntaskólanum en var svo ut-
anskóla það sem eftir var.“
Haustið eftir að Jakob lauk
stúdentinum fór hann í nám til
Kaupmannahafnar. Árið 1932
lauk hann prófum í latínu og
grísku.
„Það var á þessum árum sem ég
snérist til vinstri villu minnar og
hef ég verið vinstrisinnaður alla
tíð síðan. Ætli það hafi ekki verið
Sverrir Kristjánsson sem sann-
færði mig, en hann var allra
manna mælskastur og harðsnú-
inn mjög í umræðu. Annars voru
stúdentar í Kaupmannahöfn
mjög róttækir á þessum árum og
reyndar fleiri en námsmenn, t.d.
má nefna Ársæl Sigurðsson, sem
var þá fulltrúi fyrir Sfldarútvegs-
nefnd í Kaupmannahöfn. Hann
hafði verið við nám í Þýskalandi
enda mikill málamaður. Hann
snéri seinna sínu kvæði alveg í
kross og lærði trésmíði. Þegar
hann var í Höfn stóð hann í afar
dularfullu sambandi við komm-
únista i Þýskalandi."
Þegar Jakob lauk námi snéri
hann heim. Þá var kreppan alls-
ráðandi hér og því fékk Jakob
ekkert að gera. Fór hann þá aftur
til Hafnar og kenndi þar um tíma.
Auk þess vann hann hjá dönsk-
um prófessor sem var að gefa út
grískar áletranir, sem hann hafði
grafið upp á Ródos. Það starf ent-
ist honum í átta ár. Fyrir tilstilli
prófessors Jóns Helgasonar fór
hann að vinna á Árnasafni að ís-
lenskum fræðum.
Svo skall stríðið á og nasistar
hernámu Danmörk. Á stríðsár-
unum komst Jakob í fasta stöðu
við Háskólabókasafnið auk þess
sem hann vann við Norrænu orð-
abókina.
Undir hernámi
nasista
Hvernig var að vera íslending-
ur undir hernámi nasista?
„í sjálfu sér var það ekkert
öðru vísi en fyrir Danina, nema
að við vorum mjög einangraðir
frá öllu sem var að gerast heima.
Sambandið var nauðalítið, nán-
ast ekkert. Það var hægt að koma
bréfum eftir krókaleiðum. Heim-
ili okkar hjónanna var á tímabili
einskonar pósthús fyrir íslend-
inga í Kaupmannahöfn. Helgi
Briem, sem þá var verslunarfull-
trúi í Lissabonn, en Portúgal var
þá hlutlaust land, tók við bréfum
frá íslandi, sem hann sendi svo
áf ram til okkar og við, eða réttara
sagt kona mín, dreifði póstinum
svo til fólksins.
Vegna þessa litla sambands við
ísland reyndi Stúdentafélagið að
halda uppi meira félagslífi meðal
íslendinga en áður. Við mynduð-
um samtök um að halda reglu-
legar kvöldvökur og voru þær
opnar öllum. Það lenti einkum á
okkur Jóni Helgasyni að standa
fyrir þeim. Við gáfum líka út
tímaritið Frón, sem kom út í tvö
ár. Það var í Fróni sem Magnús
Kjartansson birti sín fyrstu skrif.
„Ég er einn af þessum mönnum sem Jónas frá Hriflu hafði svo miklar mætur á, maður með stúdentspróf án langskólasetu,“ segir Jakob Benediktsson.
Hann fór til Svíþjóðar á stríðsár-
unum.“
Kynntist þú störfum andspyrn-
uhreyfingarinnar?
„Ekki mikið. Ég þekkti að vísu
ýmsa menn sem voru í henni,
m.a. gamall kennari minn, Car-
sten Höeg, sem var í frelsis-
ráðinu. Hann var neðanjarðar
mestan part stríðsáranna. Hann
hafði við og við samband við mig
og ég gerði honum stundum
smágreiða, m.a. faldi ég fyrir
hann plögg, þar sem ég hafði
góða felustaði á Háskólabóka-
safninu, það voru litlar líkur á því
að neitt kæmi í leitirnar þar.
Margt háskólafólk var í sam-
bandi við andspyrnuhreyfinguna
en bein þátttaka íslendinga var
lítil, þó voru nokkrir sem störf-
uðu fyrir hana.“
Nú hafa vinstri menn varla átt
upp á pallborðið hjá hernáms-
þjóðinni.
„Meðlimum í Kommúnista-
flokknum var einfaldlega stungið
inn. Margir þeirra voru svo send-
ir í útrýmingarbúðir í Þýskalandi
og létust margir þar. Það þótti því
ekki gott að hafa hátt um skoðan-
ir sínar á almannafæri. Kommún-
istaflokkurinn var frekar fá-
mennur og nasistarnir fengu að-
gang að skrám dönsku lögregl-
unnar og tókst þannig að hafa
hendur í hári margra. Það höfðu
verið samþykkt lög í Danmörku
sem heimiluðu handtöku komm-
únista og voru þeir fluttir í búðir á
Sjálandi, en þegar átti að flytja þá
áfram til Þýskalands tókst mörg-
um þeirra að sleppa.
Vinstri menn voru vissulega
áberandi í andspyrnuhreyfing-
unni en þar starfaði samt fólk úr
öllum flokkum.“
Heim til íslands
Það var svo sumarið 1946 að
Jakob kemur aftur heim til ís-
lands til að taka við fram-
kvæmdastjórn Máls og menning-
ar, þar sem Kristinn E. Andrés-
son ætlaði að taka sér ársleyfi til
að skrifa Bókmenntasögu sína.
Jabob var þá giftur kvæntur
konu, Grethe, og hvatti hún hann
mjög til ferðarinnar. Fékk Jakob
ársleyfi frá Háskólabókasafninu
en snéri þó aldrei aftur til starfa
þar.
„Ég hafði kynnst Kristni þegar
hann var í Kaupmannahöfn vet-
urinn 1939-40. Hann var nýslopp-
inn til Svíþjóðar 9. apríl þegar
Þjóðverjar hertóku Danmörk og
komst svo eftir miklum króka-
leiðum þaðan heim. Hann fór
suður yfir Balkanskaga og til ítal-
íu. Þaðan fór hann með einu af
síðustu skipunum frá Genúa til
New York og þaðan til íslands.
Hann fór því um hálfa
heimsbyggðina til að komast
heim.
Ég hitti svo Kristin aftur haust-
ið 1945 en þá var hann staddur í
Höfn með fyrstu samninganefn-
dinni vegna heimflutnings hand-
ritanna. Hann fór þá að ámálga
þetta við mig og endirinn varð sá
að ég sló til.
Kristinn var tekinn við rit-
stjórn Þjóðviljans þegar ég kom
heim um vorið. Hann var einnig á
kafi í pólitíkinni enda allt á suð-
upunkti þar, Keflavíkursamning-
urinn í uppsiglingu. Kristinn
hafði því meira en nóg á sinni
könnu.
Framkvœmdastjóri
Máls og menningar
Ég tók því við framkvæmda-
stjórn Máls og menningar um
sumarið. Magnús Kjartansson
tók svo við Þjóðviljanum semma
árs og Kristinn hélt til
Kaupmannahafnar til að ljúka
Bókmenntasögunni. Dvöl hans
þar varð þó lengri en ráðgert var
því hann veiktist alvarlega og var
á tímabili í beinni lífshættu. Þegar
Kristinn kom svo aftur til starfa
síðla árs 1947 var ég byrjaður að
starfa við Orðabók Háskólans
ásamt þeim Ásgeiri Blöndal og
Áma Kristjánssyni. Það vom
hæg heimantökin hjá þeim við
Háskólann að ráða mig fyrst ég
var kominn til íslands, en hvort
þeir hefðu haft samband við mig
til Kaupmannahafnar veit ég
ekki. Það er því allsendis óvíst að
ég hefði flust aftur til íslands ef
Kristinn hefði ekki fengið mig til
þess. Og ég sé ekki eftir því að
hafa sest aftur að hér.“
í hverju var starf framkvæmda-
stjóra MM falið á þessum árum?
„Það fólst í því að stjórna út-
gáfunni og sjá um allt sem því
fylgdi. Auk þess sá framkvæmd-
astjórinn um ritstjórn Tímarits-
ins. Á þessum árum gáfum við út
um þrjár félagsbækur á ári auk
nokkurra annarra bóka, sem
vora gefnar út á nafni
Heimskringlu, sem MM hafði
eignast.
Mál oj^ menning var upphaf-
lega stofnað af Félagi byltingar-
sinnaðra rithöfunda og Heims-
kringlu. í stofnnefndinni voru
fyrir hönd rithöfunda þeir Hall-
dór Laxness, Halldór Stefánsson
og Eiríkur Magnússon, en fyrir
hönd Heimskringlu voru þeir
Kristinn E. Andrésson og Sigurð-
ur Thorlacius. Sömu menn
skipuðu svo fyrstu stjórn félags-
ins, en stofnfundurinn var 17.
júní. Félagið tók ekki formlega til
starfa fyrr en um haustið 1937.“
Eru einhverjar af þeim bókum
sem þú áttir þátt í að yrðu gefnar
út þér minnisstæðari en aðrar?
„Þegar ég tók við var búið að
ákveða útgáfuna fram í tímann
þannig að ég átti lítinn þátt í að
ákveða hana. Ein af þeim bókum
sem komu út þau ár sem ég var
við útgáfuna, var ævisaga Van
Goghs, Lífsþorsti, sem kom út í
tveim bindum og varð mjög vin-
sæl. Fyrsta bókin sem ég átti
beinan þátt í að yrði gefin út, var
úrval þýðinga Magnúsar Ásgeirs-
sonar á erlendum ljóðum, Ljóð
frá ýmsum löndum. Þá sá ég um
aðra útgáfu af ljóðum Jóns
Helgasonar, Úrlandsuðri. Fyrsta
útgáfan kom út 1939. 1948 kom
svo önnur útgáfan út, aukin og
lagfærð og var hún endurprentuð
tvisvar. Fimmta útgáfa af ljóðum
Jóns kom svo í fyrra. Það er því
víst að ljóð Jóns hafa selst meira
en aðrar ljóðabækur hér á landi.“
Á undan
samtímanum
Hvaða menn vora það heist
sem voru virkir í félaginu á þess-
um árum?
„Það voru nú ýmsir. Halldór
Laxness var í stjórn og skrifaði
töluvert í Tímaritið, þó Helgafell
gæfi út bækur hans. Sömu sögu
var að segja um Þórberg. Helga-
fell gaf líka út bækur hans en
hann skrifaði mikið í Tímaritið.
Halldór Stefánsson sat lengi í
stjórn félagsins og skrifaði mikið í
Tímaritið auk þess sem við gáfum
út allar bækur hans. Það var
fjöldi manna sem lagði okkur lið
einsog t.d. Snorri Hjartarson, Jó-
hannes úr Kötlum, Sverrir Krist-
jánsson og Björn Franzson, svo
bara nokkrir séu nefndir.
Á stríðsárunum var stofnað
svokallað félagsráð sem kemur
saman nokkra sinnum á ári og er
ráðgjafaraðili, auk þess sem það
kýs stjórn hverju sinni. Mál og
menning er ekki hlutafélag, held-
ur er það sjálfseignarstofnun og
hefur verið svo frá upphafi.“
Hvað með starfsfólk félagsins
þá?
„Það var nú ekkert starfslið að
nútímahætti. Við vorum þrír sem
störfuðum að útgáfunni, ég,
Ólafur Eiríksson, búðarstjóri og
Einar Andrésson, bróðir Krist-
ins, sem var umboðsmaður í
Reykjavík, en hann var ótrúlega
duglegur og auk þess að sjá um
umboðssölu í Reykjavík sá hann
um umboðsmenn úti á landi.
Á þessum tíma var Mál og
menning byggð upp á umboðs-
mannakerfi. Það gekk mjög vel.
Þegar félagið var stofnað settu
menn sér það takmark að ná 2000
félögum á fyrsta ári. Menn fóru
langt fram úr því markmiði og á
öðru ári voru félagsmenn orðnir
5-6000 talsins og hélst sú tala
nokkuð óbreytt. Þetta vora því
stór upplög sem við gáfum út og
þættu stór enn þann dag í dag. Þá
voru bækurnar hræbillegar til fé-
lagsmanna. Árgjaldið var 10
krónur fyrsta árið en hafði hækk-
að lítillega þegar ég kom til
starfa. Fyrir árgjaldið fengu
menn Tímaritið og þrjár bækur.
Umboðsmannakerfið gekk
mjög vel en með breyttum versl-
unarháttum fór að halla undan
fæti. Það má eiginlega segja að
Mál og menning hafi verið þarna
langt á undan samtíð sinni því
bókaklúbbarnir, sem nú era
komnir fram, byggja á svipaðri
hugmynd og útgáfa MM á íýrstu
árum félagsins.
Á sjötta áratugnum fóram við
að gefa út bókaflokka og gáfum
þá út allt að tíu bókum á ári, sem
félagsmenn gátu valið um. Áður
höfðu félagsmenn kvartað tölu-
vert undan því að þeir hefðu ekk-
ert val og var þetta gert til að
mæta þeirri gagnrýni. I stað þess
fóram við fram á að félagsmenn
tilkynntu með fyrirvara hvaða
þrjár bækur þeir ætluðu að velja,
svo við hefðum einhverja hug-
mynd um hversu stór upplög
þyrfti að prenta. Á þessu varð
mikill misbrestur og við urðum
því að renna blint í sjóinn og sát-
um oft uppi með stór upplög.
Rœtt við Jakob Bene-
diktsson, sem verður
áttrœður í sumar, um
Málog menningu
sem á fimmtugsaf-
mœli um svipað leyti
Kiljuútgáfan sem við fórum af
stað með í fyrra er svo óbeint
framhald af bókaflokkunum. Sú
útgáfa virðist ætla að ganga upp.
Annars hefur gerst bylting í út-
gáfumálum félagsins á síðustu
áram. Útgáfan hefur aukist, bæði
að magni og fjölbreytni. Tímarit-
ið hefur einnig vaxið mjög á und-
anförnum áram og kemur nú
reglulegar út en áður.“
Gefum ekki út
ruslbókmenntir
Hver er tilgangur bókaútgáfu
Máls og menningar? Er hann sá
sami í dag eða hefur það breyst?
„Þarna er stórt spursmál. Fé-
lagið var í upphafi stofnað til að
gefa út góðar bækur og bækur
með menningarlegan tilgang.
Það var aldrei ætlunin að félagið
yrði pólitískt einlitt eða að það
gæfi eingöngu út barátturit.
Kristinn E. Andrésson orðaði
það svo á sínum tíma að tilgang-
urinn væri að gefa út bækur sem
horfðu til menningar fyrir þjóð-
ina og að gefa út lesefni sem ætti
erindi við fólk.
Þegar útgáfan er orðin jafn
mikil og raun ber vitni þá verður
hún náttúrlega að standa undir
sér. Þarna takast því á þessi tvö
sjónarmið, en sem betur fer fara
þau oft saman. Þá hefur félagið
ákveðnum skyldum að gegna
gagnvart íslenskum samtímahöf-
undum, en framboð af handritum
frá þeim er mjög misjafnt og afar
misgott. Við verðum því að velja
og hafna og þar verðum við að
hafa að leiðarljósi annarsvegar
hvort verkið er frambærilegt og
hinsvegar hvort hægt er að selja
það. Hinsvegar höfum við aldrei
fallið í þá gryfju að gefa út rasl-
bókmenntir.
Eftir því sem útgáfan hefur
stækkað er auðveldara fyrir hana
að standa undir bókum sem ekki
bera sig, því þá er hægt að dreifa
tapinu á fleiri bækur. Aðal vand-
amálið í dag er að geta veitt fjár-
munum í bækur sem taka langan
tíma í undirbúningi. Það er ekki
hægt að ætlast til að fólk vinni
kauplaust við slík verkefni en
ennþá hafa forlögin ekki mikla
afgangspeninga til að leggja í slík
stærri verk.“
Hvað er Jakobi efst í huga á
þessu afmælisári?
„Ég óska þess að félagið haldi
áfram að þrífast. Nú er komið
fullt af ungu fólki sem sér um
reksturinn og ég hef fulla trú á að
því takist að gera veg félagsins
mikinn. Þetta er harðduglegt fólk
sem hefur staðið vel í stykkinu og
ég veit að það mun gera það
áfram.
Á þessum langa samskiptaferli
mínum við MM hef ég kynnst
fjöldanum öllum af harðduglegu
og góðu fólki og margir þeirra
urðu aldavinir okkar hjóna. Ég
held að það sé á engan hallað þó
ég fullyrði að félagið eigi Kristni
E. Andréssyni mest að þakka.
Kristinn var kraftaverkamaður
og var allra manna slyngastur að
telja menn á að gera ýmsa hluti.
Sem dæmi má nefna þegar hann
ákvað að MM skyldi reisa hús.
Áður hafði félagið verið til húsa á
Laugarvegi 19, gegnt núverandi
húsi MM. Síðan þurfti það að
flytja upp á Skólavörðustíg. Það
var þá sem Kristinn ákvað að fé-
lagið reisti hús. Reyndar hafði
enginn trú á að það tækist en hon-
um tókst með fortölum að telja
félagsmenn á nauðsyn þess. Og
húsið reis.
Þó oft hafi gengið á ýmsu og oft
verið myrkt framundan hefur fé-
lagið alltaf komist upp úr lægði-
nni. Núna stendur félagið með
meiri blóma en nokkurntíman
áður og ég á alla von á að svo
verði áfram."
-Sáf
mim jwíIiim—Hwn
SMIIBB'gaitfaWHE—■BMM■MaaawtntiHM
maaaaaa