Þjóðviljinn - 25.08.1987, Side 5

Vandað skipulag -
liður í umhverfisvemd
„Skilningsleysi ráðamanna á gildi samþœtts skipulags kemur skýrtfram ífjársvelti tilþessara mála.
Ríkið œtlar sér ísenn ákvörðunarvaldið um skipulag og skömmtun fjármuna í þessu skyni“
Þegar skipulagsmál ber á góma
dettur mér í hug reynsla atorku-
sams bæjarstjóra í heimabyggð
minni fyrir 15-20 árum. Hann
hafði lengi beðið árangurslaust
eftir deiliskipulagi frá Skipulagi
ríkisins af nýju byggingarsvæði í
kaupstaðnum. Enn einu sinni var
hann kominn til Reykjavíkur til
að knýja á um efndir, en greip í
tómt hjá skipulagsstjóra. Hann
greip þá til þess ráðs að hóta því
að setjast upp í höfuðstaðnum
uns uppdráttur lægi fyrir. Þetta
hreif. Tillaga að deiliskipulagi
fyrir hverfið var í höndum hans
innan tveggja daga og bæjarstjór-
inn hélt hróðugur með hana
austur. Bæjarstjórnin samþykkti
afraksturinn möglunarlítið, enda
þótti framganga bæjarstjórans
hetjuleg jafnt af talsmönnum
meirihluta og minnihluta. Hann
hafði snúið á Reykjavíkurvaldið
og haft sitt fram. Forminu var
fullnægt og alltjent sýndi uppd-
rátturinn götur og hús; það var
hægt að byrja að byggja.
Vanþróuð þjóð
í skipulagsmálum
Ég held að þessi saga sé nokk-
uð táknræn fyrir stöðu skipulags-
mála hérlendis til skamms tíma
og samskipti sveitarstjórna við
yfirstjórnina í höfuðstaðnum.
Sitthvað hefur þó verið að þokast
í rétta átt síðustu árin, en þó er
óralangt frá því að í skipulag sé
lögð sú vinna og hugsun sem þarf.
Þetta á við um skipulag í þéttbýli
og ekki síður um skipulag eða
réttara sagt skipulagsleysi í strjál-
býli og óbyggðum. Fátt er af-
drifaríkara fyrir umhverfið en
vanhugsaðar ákvarðanir um
mannvirkjagerð og landnotkun.
Hér hefur tæknivæðingin við
mannvirkjagerð, í samgöngum
og atvinnuháttum í mörgum til-
vikum tekið völdin og sú hugsun
sem hefði þurft að koma á undan
og móta athafnir okkar eða
a.m.k. að marka þeim farveg er
langt á eftir eða hreinlega ekki til
staðar.
Það var viss stórhugur að baki
fyrstu lagasetningar um skipu-
lagsmál á íslandi árið 1921. Ég
hef lesið greinargerðir um aðai-
skipulag eftir menn eins og Geir
Zoega og Guðmund Hannesson
frá þriðja áratug aldarinnar og
fullyrði að þar ríkti skilningur og
framsýni. Én síðan kom aftur-
kippur og stöðnun í hálfa öld, og
það er rétt svo að þess sjáist
merki að menn séu að vakna af
værum blundi. Að vísu voru sam-
þykkt ný skipulagslög árið 1964,
þar sem allt þéttbýli með 50 íbúa
eða meiri var gert skipulagsskylt
og 1978 var sú skylda einnig lögð
á strjálbýli. Frá þeim tíma á að
heita að landið sé allt skipulags-
skylt, nema kannski almenningar
utan marka sveitarfélaga.
Skilningsleysi
og fjárskortur
Þrátt fyrir endurskoðun skipu-
lagslaga og góðan hug einstaka
sveitarstjórna í þessum efnum,
hefur skipulagsvinna yfirleitt ver-
ið af miklum vanefnum gerð og
að mestu einskorðast við aðal-
skipulag og deiliskipulag af þétt-
býli. Svæðaskipulag, þar sem
leitast er við að draga upp mynd
af mörgum sveitarfélögum og
fella saman hugmyndir um hag-
ræna þróun og landnotkun,
heyrist nánast til undantekninga.
Atrenna var gerð á slíku landnýt-
ingarskipulagi með samvinnu
Ölfuss-, Hveragerðis- og Selfoss-
hrepps fyrir um 10 árum, og nú er
unnið að svæðaskipulagi á höfuð-
borgarsvæðinu og í Eyjafirði.
Þetta er vísir, en alltof veikburða,
því að slíkt leiðbeinandi skipulag
hefði þurft að liggja fyrir í öllum
landshlutum fyrir áratugum.
Skilningsleysi ráðamanna á
gildi samþætts skipulags kemur
skýrt fram í fjársvelti til þessara
mála. Ríkið ætlar sér í senn á-
kvörðunarvaldið um skipulag og
skömmtun fjármuna í þessu
skyni. Undirstöðuþættir eru í
höndum ríkisvaldsins, allt frá
kortagerð til almennra náttúru-
rannsókna, og á öllum sviðum er
skorið við nögl og byrgt fyrir
glugga. Fræðsla um skipulagsmál
er að sama skapi lítil og áhugi
almennings takmarkaður. Hér er
þó um að ræða málaflokk sem
snertir líf okkar allra, umhverfi
Hjörleifur
Guttormsson skrifar
okkar og framtíð komandi kyn-
slóða í landinu.
Lýðrœðisleg
áhrif fjöldans
Oft er reynt að læða því að
fólki, að skipulag sé af hinu
vonda, þvingun sem setji skorður
við frelsi og framtaki einstak-
lingsins. Þeir sem hæst hafa í
þeim efnum eru oft hinir sömu og
ganga á hlut annarra eða seilast
til landgæða meira en góðu hófi
gegnir. Ákvarðanir um umhverf-
isvernd eru t.d. liður í skipulagi,
hvort sem um er að ræða nýtingu
náttúruauðlinda, takmörkun á
mengun frá atvinnurekstri, frið-
lýsingu til útivistar eða reglur um
umferð og hávaða. Skipulag á að
endurspegla samkomulag um
gagnkvæmt tillit, einnig í garð
óborinna. Ég hygg að fátt sýni
betur stöðu lýðræðis í viðkom-
andi samfélagi en þátttaka al-
mennings í skipulagsákvörðun-
um og styrkur almannavaldsins í
krafti stjórnarskrár og löggjafar
til að tryggja víðtæka hagsmuni
með skipulagi.
Það gefur auga leið, að slíkt
skipulag þarf stöðugt að vera til
umræðu og opið til endurskoðun-
ar í ljósi nýrrar þekkingar og
breyttra viðhorfa. Kröfunni um
lýðræðislegt inntak á þessu sviði
verður heldur ekki fullnægt nema
ákvarðanir séu teknar dreift, sem
næst fólki sem í hlut á, í stað mið-
stýringar. Vissulega fer það eftir
eðli máls, hvernig best er að kom-
ast að niðurstöðu og gæta um leið
almannahagsmuna. Ákvarðanir
um samgöngur milli byggða og
landshluta varða t.d. fleiri en um-
ferð innan þéttbýlis. Stofnun
þjóðgarðs í þágu alþjóðar er við-
ameira mál og snertir fleiri en
fólkvangur sem aðallega nýtist
íbúum aðliggjandi byggða til úti-
vista.
Færum verkefnin
til heimaaðila
Brýnustu breytingar varðandi
skipulagsmál eru að flytja þau
sem viðfangsefni úhendur héraða
og sveitarfélaga og tryggja veru-
legt fjármagn til skipulagsvinnu.
Ríkið á að skilgreina almennar
reglur og ramma, sem fylgja ber,
og tryggja fjármagn til almennra
rannsókna og þjónustu í þágu
skipulagsvinnu, t.d. hagrænar
upplýsingar og kortagerð. Verk-
efnin á hinsvegar að leysa eins og
frekast er kostur svæðisbundið,
þar með taldar margháttaðar
rannsóknir og fræðslu við al-
menning. Það er eitt af brýnustu
aðgerðum í byggðamálum að
flytja þessi verkefni út í lands-
hlutana og koma þar upp þróun-
arstofum til stuðnings við vinnu
að skipulagi. Slíkt starf á að vera
undir stjórn heimaaðila, m.a.
skipulagsnefnda í hverju kjör-
dæmi. Viðleitni í þessa átt er til
staðar, t.d. á austurlandi þar sem
sveitarfélög hafa sameinast um
rekstur skipulagsstofu. Hins veg-
ar þarf löggjafinn að hlúa að slíku
starfi með því að framselja vald í
skipulagsmálum frá ríkinu til hér-
aða og sveitarfélaga og tryggja
tekjustofna í allt öðrum og meiri
mæli en nú er.
Nokkur dœmi um
jákvœðar aðgerðir
Meira en áratugur er liðinn síð-
an tillögur komu fram í þessa átt.
í stefnuyfirlýsingu vinstri stjórn-
arinnar sem tók við völdum 1971
sagði m.a. „að gerð skuli heildar-
áætlun um alhliða landgræðslu og
skipulega nýtingu landsgæða.“
Nefnd sem sett var í þetta verk-
efni undir forystu Eysteins Jóns-
sonar alþingismanns skilaði til-
lögum um iandgræðslu- og gróð-
urverndaráætlun 1974-78. Um
landnýtingarskipulagið var það
skoðun og tillaga nefndarinnar,
að það ætti að mótast í héruðun-
um. Sagði m.a. um þetta í skila-
grein.
„Er það tillaga nefndarinnar,
að ríkið veiti landshlutasamtök-.
unum fjárstuðning til þess að þau
hafi forystu um að undirbúa áætl-
anir um landnýtingarskipulag í
samráði við sveitarstjórnir, eða
sveitar- og sýslustjórnir.“
Því miður var þessu áliti ekki
fylgt eftir. Tíu árum síðar, 1984,
samþykkti Alþingi þingsályktun-
artillögu um landnýtingaráætlun.
Nefnd sem sett var í það verk
skilaði áliti í maí 1986 í formi
skýrslu undir heitinu „Landnýt-
ing á íslandi og forsendur fyrir
landnýtingaráætlun.“ Þar er að
finna margar gagnlegar upplýs-
ingar um stöðu mála, en aðeins
„forsendur" að því sem gera þarf.
Skipulagið er enn óunnið og-
margt af því sem til þess þarf er í
molum eða brotum, sem eftir er
að raða saman.
Náttúruverndarráð hefur af
sinni hálfu lagt fram mikla vinnu í
að skilgreina náttúruverndar-
hagsmuni í landinu, bæði með til-
lögum um friðlýsingu lands og
náttúruminjaskrá yfir svæði, sem
friða ætti eða sérstaklega þarf að
huga að við ákvarðanir um land-
notkun.
Einstök ráðuneyti og stofnanir
hafa lagt fram nýtilegar hug-
myndir, hvert á sínu sviði.
Eyðumar í þekkingu okkar eru
þó miklu stærri að vöxtum og
annað órætt, áður en til ákvarð-
ana getur komið um skipulag.
Gróðurvernd og beit er eitt af
brýnum úrlausnarefnum, skortur
á stefnu í ferðamálum annað
dæmi af mörgum.
Sagan um bæjarstjórann að
austan, sem bíður úrlausnar frá
stofnun í Reykjavík er enn að
endurtaka sig. Éitt mikilvægasta
. verkefni til breytinga í lýðræðis-
átt á íslandi er að slíkum ferðum
fækki og ekki þurfi stimpil í
Reykjavík vegna fyrirhugaðra
húsa og bflskúra og jafnvel stærri
ákvarðana úti um landið.
Hjörleifur Guttormsson
Af ávöxtunum skuluð þið þekkja þá
Á undanfömum misserum hef-
ur mér oft dottið í hug að stinga
niður penna vegna ritstjórnar-
stefnu Þjóðviljans eins og hún
birtist í greina- og fréttaskrifum
blaðsins af þeim vettvangi, sem
ég þekki gerst, þ.e. vettvangi
kvennabaráttu og borgarmála.
Samt held ég að ég hafi aðeins
einu sinni látið verða af þessu og
uppskar eftir það afskaplega tak-
markaða hylli hjá þeim blaða-
manni sem þá fór með borgar-
málin. Ég ætla þó að gera aðra
tilraun og nú af minna tilefni en
oft hafa gefist á síðum blaðsins.
Tilefnið vekur engu að síður upp
þá spumingu, hvernig á því
standi að Þjóðviljanum sé alger-
lega fyrirmunað að ástunda
sæmilega hlutlœga frétta-
mennsku?
Tilefnið er frétt í blaðinu í dag
um innheimtumál Hita- og Raf-
magnsveitu Reykjavíkur. Frétt-
in, sem skrifuð er af rk, er að
mestu höfð eftir Kristínu Á. Ól-
afsdóttur borgarfulltrúa Alþýðu-
bandalagsins. Er sérstaklega
tekið fram að þessi borgarfulltrúi
hafi greitt atkvæði gegn aðskil-
inni innheimtu þessara tveggja
fyrirtækja og haft eftir henni að
aðskilnaðurinn muni leiða til
meiri innheimtukostnaðar og
verri þjónustu. Þá er haft eftir
borgarfulltrúanum að hún telji
átöluvert að þetta mál skyldi ekki
koma til kasta kjörinna fulltrúa
fyrr en nú.
Er ekki nema gott eitt um þetta
að segja og víkur þá sögunni að
undirritaðri. Um efnislega af-
stöðu mína í málinu segir: „Ingi-
björg Sólrún Gísladóttir sat hjá
við atkvæðagreiðsluna, þar sem
hún taldi sig ekki geta greitt at-
kvæði þar sem öll kurl væru ekki
komin til grafar í málinu" og síð-
an segir að ég hafi átalið harðlega
að ákvörðun um málið skyldi
tekið af embættismönnum en
ekki kjörnum fulltrúum. í sjálfu
sér er ekkert rangt við þessa frá-
sögn en það er bara hálf sagan
sögð.
I fyrsta lagi hafði ég viku áður
vakið athygli á því í borgarráði að
ákvörðun um þetta mál var tekin
á fundi borgarstjóra, borgarrit-
ara, hitaveitustjóra og borgar-
verkfræðinga í maí s.l. og kjörnar
nefndir borgarinnar þar með
sniðgengnar. í öðru lagi er ekkert
á það minnst í fréttinni hvaða
kurl það eru sem ekki eru enn
komin til grafar. Slíkt skiptir þó
sköpum ef skilja á afstöðu mína
og þ.a.l. gerði ég sérstaka bókun
um málið í borgarráði. Þá bókun
hafði blaðamaðurinn sem best
getað fengið á borgarskrifstofun-
um.
Svo tekið sé á málinu efnislega,
þá eru kurlin sem sé þau, að í
áætlunartölum Rafmagns-
veitunnar kemur fram að fyrir-
tækið telur sig þurfa 41 stöðugildi
og 47.3 milljónir króna til að
sinna innheimtumálum fyrirtæk-
isins. í sínum áætlunartölum tel-
ur Hitaveitan sig komast af með 7
stöðugildi og 12.6 m. kr. til að
reka sitt innheimtukerfi. Til að
ekkert fari á milli mála þá er rétt
að taka það fram að Rafmagns-
veitan sendir út tæplega tvöfalt
fleiri reikninga en Hitaveitan, en
það getur samt engan veginn út-
skýrt þann margfalda mun sem er
á stærð og kostnaði þessara
tveggja innheimtukerfa. Það gef-
ur því augaleið, að mínu mati, að
annaðhvort vanáætlar Hitaveitan
verulega - og það hugsanlega af
ásettu ráði - eða kostnaður af
innheimtukerfi Rafmagns-
veitunnar er mun meiri fyrir
skattgreiðendur í Reykjavík en
eðlilegt getur talist. Þetta mál var
rætt töluvert í borgarráði, að við-
stöddum yfirmönnum þessara
tveggja fyrirtækja, án þess að
nokkur viðhlítandi skýring feng-
ist. Og sú var ástæðan fyrir hjá-
setu mini. Ég get ekki tekið af-
stöðu þegar rökin eru „af því
bara“.
Sú talnaþraut sem ég hef hér
sagt frá, er að mínu mati verulega
Þrlðjudagur 25. ágúst 1987 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5