Þjóðviljinn - 25.08.1987, Qupperneq 8

hátt, um áróðursstíl nasista og
andrúmsloftið í Þriðja ríkinu.
Fleira mætti nefna, jafnvel atr-
iði sem erfiðara gæti virst að festa
hendur á. Fyrir þann sem kynnst
hafði andrúmsloftinu "í gömlu
Þjóðviljaprentsmiðjunni fyrir
meira en 15 árum, var það næsta
fróðlegt að sjá vinnubrögðin í
setjarasal „Politiken“ árið 1913 -
þó svo að þau atriði væru ekki
tekin í „raunverulegu“ umhverfi:
andrúmsloftið var svo furðulega
skylt. Þetta má skýra enn ná-
kvæmar. Það mun vera hæpið hjá
Fledeliusi að tengja náið samstarf
setjara og ritstjóra blaðsins í
myndinni við persónuleika þá-
verandi ritstjóra „Politiken“.
Reynslan bendir a.m.k. til þess
að slík samvinna blaðamanna og
yfirmanna þeirra við setjara hafi
fylgt þessari gömlu tækni. Sá sem
hér heldur á penna minnist langra
kvöldstunda í prentsmiðjunni,
þegar blaðamenn voru við borð
ásamt setjurum að raða blýspölt-
um í ramma og brjóta þannig um
síður blaðsins.
Þetta stutta atriði í myndinni er
þvf jafnvel meiri heimild en
Fledelius taldi sjálfur í fyrirlestri
sínum: Hún sýnir andrúmsloftið í
kringum tækni og vinnubrögð
sem nú munu horfin að mestu.
Heimildargildi annarra atriða á
ritstjórn „Politiken“ er sennilega
einnig mikið þótt með öðrum
hætti sé. Þótt þær séu ekki teknar
í réttu umhverfi og sýni því ekki
hvernig innanhúss var á danska
blaðinu, gefa þær annað til
kynna, sem er kannski ennþá
merkilegra; hvernig blaðamenn
vildu sjálfir að menn ímynduðu
sér þá við starfið... Þetta kemur
reyndar glögglega fram í ýmsum
smaátriðum, svo sem því hvernig
raunverulegir blaðamenn tví-
henda telefóninn valdsmanns-
lega fyrir framan kvikmyndavél-
ina. Mætti bera þetta saman við
alþýðlegar skáldsögður frá svip-
uðum tíma, þar sem aðalhetjan
er blaðamaður, þótt skáldsagan
sé heimild um eitt og kvikmyndin
annað.
Aðferðir
En þegar komið er út í slík atr-
iði, rekst maður á það hvað að-
ferðir ná skammt. Reyndar mætti
segja, að sú niðurstaða blasti ein-
mitt við á umræðufundinum, að
brýn nauðsyn væri á að búa til
einhvers konar „sögulega merk-
ingafræði" myndmálsins: væri
það gagnlegt bæði fyrir þennan
miðil og fyrir sagnfræði.
Að lokum væri ekki úr vegi að
fara út í allt aðra sálma. Á um-
ræðufundunum var einungis rætt
um heimildargildi kvikmynda um
þann tíma þegar þær voru gerðar,
en alls ekki vikið að hinu, hvort
sögulegar kvikmyndir gætu e.t.v.
haft eitthvert heimildargildi um
þann tíma sem þær segja frá, -
enda hljómar slíkt vafalaust eins
og hin mesta fjarstæða í eyrum
margra. Myndu flestir segja um-
svifalaust, að í sögulegri kvik-
mynd gæti alls ekkert komið fram
um fyrri tíma sem ekki væri þekkt
af öðrum heimildum. Á þessu
máli eru þó fleiri hliðar en menn
hyggja. Þegarýmsir atburðirhafa
verið settir á svið í sögulegum
myndum, t.d. bardagar eða
kappleikir, hefur það komið
fyrir, að leikstjórarnir hafi farið í
gamlar heimildir og reynt að
fylgja nákvæmlega þeirri tækni,
sem notuð var á þessum tíma:
þannig mun Eisenstein hafa sett á
svið „bardagann á ísnum“ í „Al-
exander Nevskí“ samkvæmt her-
tækni 13. aldar. Nú er það al-
kunna, að við rannsóknir á slys-
um eða glæpum grípur tækni-
vædd lögregla stundum til þess
ráðs að setja atburðina á svið, og
er talið að við það komi ýmislegt í
ljós, sem ekki sést beint í vitnis-
burði þeirra sem til frásagnar eru
um málið. Það er engin fjarstæða
að slíkt gildi einnig urn sagnfræði-
rannsóknir, enda sýnir reynslan
að það getur verið harla fróðlegt
að horfa á myndir þar sem fornir
atburðir eru endurgerðir: t.d.
kappleikinn í þöglu myndinni
„Ben Húr“, umsátursatriðin frá
15. öld í þöglu frönsku kvik-
myndinni „Kraftaverk úlfanna",
eða þá bardagann við Azincourt í
„Hinrik 5.“ eftir Lawrence Olivi-
er. Þetta virðist vera opin leið
fyrir sagnfræðinga, en það er
kannski önnur saga - og spenn-
andi.
e.m.j.
Eitt nýstárlegasta atriðið á
sagnfræðingaþinginu í Reykjavík
var tvímælalaust umræðan um
notkun mynda og kvikmynda sem
sögulegra heimilda. Fyrir þeim
þætti dagskrárinnar stóð gal-
vaskur og spaugsamur Dani að
nafni Karsten Flcdelius, sem
sagðist upphaflega hafa verið
miðaldafræðingur en síðan farið
að fást við sögulegar kvikmyndir
og haldið áfram á þeirri braut.
Talaði hann sænsku, þar sem
hann hafði komist að raun um að
Karsten Fledelius byrjaði á því
að segja, að kvikmyndir væru yf-
irleitt ekki heimildir um sjálfa at-
burðina og rás þeirra, slíkt
þekktu menn venjulega af öðrum
heimildum, enda auðvelt að falsa
myndir og láta þær sýna það sem
menn vildu með kænlegri klipp-
ingu. Hins vegar væru kvikmynd-
ir ómetanlegar heimildir um „tíð-
arandann“ og gætu sýnt hann
öðru vísi og oft betur en nokkrar
aðrar heimildir sem völ væri á.
Hann reyndi þó ekki frekar að
skilgreina hvað hann ætti ná-
kvæmlega við með orðinu „tíðar-
andi“, en í orðum hans lá að ekki
var þörf að gera neinn djúpstæð-
an greinarmun á leiknum mynd-
um og beinum heimildar- og
fréttamyndum: á svipaðan hátt
og hinar síðari væru leiknar
myndir heimildir um „tíðarand-
ann“ á þeim tíma, þegar þær voru
gerðar. Þessi orð gáfu tilefni til
margvíslegra hugleiðinga og
dæmin sem sýnd voru gáfu einnig
fjölbreyttan efnivið í þær.
„Dagur í lífi
blaðamanns“
Sá umræðufundur sem helgað-
ur var heimildarmyndum hófst á
þögulli danskri mynd frá 1913,
sem hlaut að gleðja kalið hjarta
hvaða blaðamanns sem var: hún
var nefnilega gerð af starfsbræðr-
um hans við „Politiken“ og hét
„Dagur í lífi blaðamanns“, og
eins og nafnið bendir til var þar
brugðið upp ýmsum svipmyndum
af mönnum og atburðum eins og
þetta birtist augum blaðamanns á
einum degi, harla fjölskrúðugum
og viðburðaríkum að vísu. Hófst
myndin á því að blaðamaðurinn
reis úr rekkju árla morguns, með-
an ung kona var að bera út blöð í
húsi hans, og endaði á því, að
ráðskona kom með morgunkaff-
ið að auðu rúmi hans morguninn
eftir og las þá í blaðinu, að hann
hafði verið sendur með hraðlest
sfðla kvöldið áður til Balkan-
landa, þar sem „stríðið var haf-
ið“, þ.e.a.s. ein af Balkanstyrj-
öldunum, sem voru undanfari
heimsstyrjaldarinnar fyrri. En þá
hafði býsna margt gerst og margir
menn komið við sögu, sem allir
léku sín eigin hlutverk.
Kannski var það merkilegast
að sjá þarna stutta heimsókn í
Kaupmannahafnarháskóla, þar
sem Georg Brandes var að halda
fyrirlestur, og hefði sá sem þessar
línur ritar ekki trúað því að til
væri kvikmynd af þeim merka
manni. Að sögn Fledeliusar
höfðu varalesarar verið fengnir
til að ráða í hvaða snilldarorð
honum hrytu af munni í þessu ör-
stutta atriði og reyndist hann þá
vera að segja, að leikkonan
mikla, frú Heiberg, hefði verið
svanur á sviðinu en gæs þegar út
af fjölunum var komið. Verður
varla sagt, að þau orð bæti miklu
við „Samlede værker“ meistar-
ans, enda voru þau ekki aðal-
atriðið. En fyrir utan þetta kenn-
di fjölmargra grasa í myndinni:
blaðamaðurinn fór í heimsókn í
skipasmíðastöð Burmeister &
Wain, þar sem verið var að
danskan hans skildist treglega
þegar komið var yfir Eyrarsund,
og var það reyndar verðugt um-
hugsunarefni hvað danskur húm-
or gat hljómað afspyrnu kátlega á
brokkgengri sænsku... Um verk-
efni þetta, heimiidargildi kvik-
mynda, voru halndir tveir langir
umræðufundir og fjölmörg dæmi
sýnd af myndböndum, og var
annar fundurinn helgaður
leiknum kvikmyndum en hinn
heimildarmy ndum.
hleypa skipi af stokkum, hann
heimsótti einn þekktasta leikara
Dana í búningsklefa hans í Kon-
unglega leikhúsinu og mikið var
sýnt frá ritstjórnarskrifstofum
„Politiken", þar sem þáverandi
forsætisráðherra kom m.a. í
heimsókn til að kvarta undan ein-
hverju sem um hann hafði verið
skrifað.
Karsten Fledelius lagði út af
þessari mynd í nokkuð löngu
máli. Benti hann á, að heimildar-
gildi hennar væri ekki alltaf eins
mikið og það virtist, m.a. væru öll
inniatriðin, hvort sem þau gerð-
ust á ritstjórnarskrifstofum
blaðsins eða í fyrirlestrasalnum í
Kaupmannahafnarháskóla, þar
sem broddborgarar hlýddu á
Brandes, tekin í kvikmyndaveri
og gæfu því ranga hugmynd um
hvernig staðirnir hefðu litið út í
raun og veru. Þyrftu menn jafnan
að bera atriði myndarinnar sam-
an við aðrar tiltækar heimildir til
að átta sig á gildi þeirra, og nefndi
hann sem dæmi það nána sam-
band sem virðist vera milli rit-
stjóra „Politikerí* og setjara
blaðsins í myndinni: gæfi það
rétta mynd af andrúmsloftinu
innan blaðsins, þar sem í öðrum
heimildum kæmi einmitt fram, að
ritstjórinn hefði haft virkan
áhuga á öllum tækniþáttunum í
sambandi við setningu, umbrot
o.þ.h.
Þetta virtist ekki ýkja djúp-
stætt, enda lagði Fledelius aðal-
áhersluna á allt annað. Sýndi
hann fram á, að efnisval þessarar
stuttu heimildarmyndar, þar sem
einungis var fjallað um atburði í
Kaupmannahöfn en ekkert um
landsbyggðina og hvergi var
minnst á konung og kirkju,
endurspeglaði nákvæmlega við-
horf blaðsins og sjóndeildar-
hring. Þetta var fyllilega
sannfærandi, en þó var ekki laust
við að þeim sem þetta párar þætti
niðurstaðan dálítið þunnur þrett-
ándi: um viðhorf blaðsins er það
sjálft fullnóg heimild svo ekki
þarf kvikmyndina til að kynnast
þeim, og reyndar vandséð hverju
hún getur bætt við það sem ann-
ars er um þau vitað. Um aðra
þætti „tíðarandans“ var hins veg-
ar lítið sagt.
Fréttafölsun
Á eftir þessari sérstæðu
heimildarmynd var sýnd önnur
mynd frá 1917 um stórverslunina
Magasin du Nord í Kaupmanna-
höfn, þar sem öll inniatriðin úr
versluninni voru tekin í réttu um-
hverfi og sýndu það þess vegna
vel, en öll atriðin utan þess voru
óraunveruleg og „ramminrí*
skáldsaga, sem virðist harla
draumórakennd nú á dögum.
Síðan var sýnd finnsk fréttamynd
frá 1945 um Paasikivi þáverandi
forsætisráðherra, ogvarhún höfð
sem dæmi um það hvernig hægt
væri að gefa ranga mynd af raun-
veruleikanum í slíkum myndum.
En að lokum sýndi Fledelius
mjög skýrt dæmi úr samtímanum
um hreina fölsun í fréttamynd og
rakti það nokkuð ftarlega.
Þannig var málum háttað, að
Eisenstein við töku myndarinnar „Ivan grimmi".
14. nóvember 1984 var sýnd í
fréttatíma danska sjónvarpsins
3Vi mínútu löng fréttamynd frá
styrjöldinni í Afghanistan, sem
bandaríska sjónvarpsstöðin CBS
hafði gert. Voru þar sýndar að-
gerðir skæruliða sem höfðu þann
tilgang að gera höfuðborgina Ka-
boul rafmagnslausa með því-að
sprengja í loft upp háspennulín-
ur. Ýmsum sjónvarpsáhorfend-
um fannst myndin grunsamleg og
raddir komu fram um að hún
kynni að vera fölsuð. Þá sneri
danska sjónvarpið sér til Kar-
stens Fledeliusar og bað hann að
athuga myndina. Var hún síðan
sýnd aftur 25. nóvember, fyrst í
upphaflegri mynd en svo með
skýringum Fledeliusar. Var nú
öll þesi dagskrá sýnd hér á um-
ræðufundinum.
Með því að bera saman ýmis
atriði myndarinnar leiddi Flede-
lius sterk rök að því, að myndin
sýndi alls ekki það sem hún var
sögð gera: í fyrstu atriðum henn-
ar sáust t.d. turnar, sem gátu vel
verið úr háspennulínu til Kaboul,
en sá turn sem síðan var sprengd-
ur gat hins vegar ekki verið frá
sama stað eða hluti af sama
mannvirki, - þegar litið var á
smaátriði var hann öðru vísi og
virtist alls ekki vera hluti af
neinni háspennulínu eða bera yf-
irleitt uppi nokkurn rafmagns-
þráð. Ýmis önnur atriði bentu
einnig til að myndin væri gerð
annars staðar en sagt var, þótt
þau gætu ekki talist fullgild sönn-
un fyrir því að hún væri „fölsuð“.
Myndirnar af skæruliðunum
minntu t.d. meira á herflutninga
en herferð.
Röksemdafærsla Karstens Fle-
delisuar virkaði mjög
sannfærandi og virðist lítill vafi á
því að myndin væru „fölsuð“ á
þennan hátt. En ýmislegt fleira
mátti um þetta segja. Fledelius
skýrði frá heimildum sem bentu
til þess, að þeir atburðir, sem
sjónvarpsmyndin sagði frá, hefðu
gerst í raun og veru: í september
1984 hefði skæruliðum tekist að
vinna skemmdarverk á há-
spennulínu til Kaboul þannig að
borgin varð rafmagnslaus um
skeið. Þannig virtust fréttamenn
bandarísku sjónvarpsstöðvarinn-
ar hafa „sett á svið“ heldur á-
lappalega - raunverulega atburði
vegna þess að þeim hafði ekki
tekist að ná myndum af þeim þeg-
ar þeir gerðust. Gætu menn þá
spurt, hvort þetta skipti ýkja
miklu máli, hvort eyðandi væri
miklu púðri í að sanna að fremur
lítilfjörleg fréttamynd væri tekin
við aðrar kringumstæður en sagt
var, þegar hún sagði frá raun-
verulegum atburðum - og hvort
þá væri hægt að halda því fram að
hún væri beinlínis „fölsuð“ í fullri
merkingu þess orðs.
En þetta var þó ekki allt og
sumt. Til að sanna mál sitt benti
Fledelius á ýmis smáatriði og ó-
samkvæmni í einstökum atriðum.
Þessi atriði - sem virtust óyggj-
andi þegar á þau var bent -
komu samt naumast í ljós þegar
horft var á myndina á venjulegan
hátt og með venjulegum hraða,
og það voru því ekki beint þau
sem höfðu vakið grunsemdir
manna um að myndin væri
fölsuð. Spurningarnar höfðu
kviknað vegna andans í myndinni
í heild og þeirrar lýsingar sem þar
var gefin á baráttu skæruliðanna,
og ef eitthvað var „falsað“ í raun
og veru, var það þessi „andi“, -
en svo virtist sem ekki væru til-
tækar neinar aðferðir til að kom-
ast lengra en smáatriðin og skil-
greina hann í sjálfu sér.
Custer og Alexander
Nevskí
Á seinni umræðufundinum,
sem helgaður var Ieiknum mynd-
um, voru sýnd nokkur dæmi um
það í hvers konar gervum alþýðu-
hetjur úr sögunni hefðu verið
látnar birtast áhorfendum á hvíta
tjaldinu. Fengu menn þannig að
sjá þrjár ólíkar myndir af Ríkarði
Ljónshjarta og tvær gersamlega
andstæðar myndir af Custer hers-
höfðingja (úr kvikmyndunum
„They died with their boots on“
og „Little Big Man“). Var það
nokkuð augljóst hvernig með-
ferðin á þessum hetjum hafði far-
ið eftir „tíðarandandum" á þeim
tíma, þegar kvikmyndirnar voru
gerðar: Imynd sem gerð var þeg-
ar Bandaríkjamenn höfðu góða
samvisku og voru lausir við allar
Alþýðuhetja úr sögunni: Hrói höttur.
efasemdir um ýmsa þætti sögu
sinnar, svo sem styrjaldirnar
gegn Indíánum, var Custer lýst
sem vammlausri hetju sem spilltir
stjórnmálamenn sviku, en í
„Little Big man“, sem gerð er
eftir að Víetnam-stríðið hafði
vakið með þeim vonda samvisku,
var Custer orðinn að heimskum
og óráðþægum gortara, sem
gerði hvað sem var, einungis fyrir
sína eigin frægð og dýrðargloríu.
Slík samsvörun milli kvik-
mynda og „tíðaranda" varð enn
ljósari, þegar myndirnar tengd-
ust stjórnmálaástandinu. Athygl-
isverðasta dæmið um það var
„Alexander Nevskf“ eftir Eisen-
stein, sem gerð var 1938 ogfjallar
um baráttu Rússa gegn þýskum
innrásarmönnum („tevtónsku
riddurunum") á 13. öld en endur-
speglar að sjálfsögðu ótta Rússa
samtímans við hakakrossriddara
Hitlers og vilja þeirra til að veita
þeim viðnám. Kemur þetta fram í
fjölmörgum atriðum myndarinn-
ar og gefur til kynna á mjög at-
hyglisverðan hátt hvernig Stalín
vildi stappa stálinu í landa sína,
áður en hann gerði griðasáttmál-
ann við Hitler, - en þá var mynd-
in snarlega tekin úr umferð...
Hægt er að setja á svið stóratburði sögunnar: orrustan við Austerlitz eins og hún var sýnd í sovésku myndinni „Stríð og friður".
Þótt harla fróðlegt væri að
hlýða á skýringar Fledeliusar við
þetta meistaraverk Eisensteins -
hann benti t.d. vel á þann tví-
skinnung í trúmálum sem fram
kemur í myndinni, en hún endar
•á Biblíutilvitnuninni „allir þeir
sem grípa til sverðs munu farast
fyrir sverði“ (Matt. 26,53) -
fannst manni samt, að eitthvað
vantaði á, að unnt væri að ná
tökum á viðfangsefninu með
þeim aðferðum sem hann beitti.
Fledelius dró fram margs kyns
samband og samsvaranir milli
efnisatriða og efnismeðferðar
myndanna sem hann sýndi og
þess ytra ástands sem menn
þekkja af öðrum heimildum. En
um þann „tíðaranda“ sem sér-
staklega getur komið fram í kvik-
mynd og innihald myndanna
sjálfra eða samskeytingu þeirra,
sagði hann hins vegar lítið: hann
reyndi ekki að skilgreina hann í
sjálfu sér og benti ekki á neinar
aðferðir til að festa á hann hend-
ur.
Tíðarandi
Þótt „tíðarandi“ sé ákaflega
óljóst hugtak, - svo óljóst að
Úr myndinni „Ivar hlújárn", þar sem Ríkharður Ijónshjarta kemur mjög við sögu.
ýmsir kynnu að yppa öxlum yfir
því og segja að það sé óviðkom-
andi allri fræðimennsku af hvaða
tagi sem er - finnur maður vel
fyrir honum og það er auðvelt að
benda á hann. Um leið og maður
fer t.d. að horfa á þögla kvik-
mynd (þ.e.a.s. gerða fyrir 1931
eða svo) tekur hann eftir því að
andlit manna eru gjarnan öðru
vísi en hann er vanur að sjá nú á
dögum, hvort sem það stafar af
því að andlitssnyrting og hár-
greiðsla voru þá með öðrum
hætti, eða af því að önnur svip-
brigði tíðkuðust, eða þá af því að
menn höfðu aðra „fegurðarhug-
mynd“ og leikarar voru valdir í
samræmi við hana - eða af öllu
þessu í senn. Það hefur vafalaust
haft sín áhrif líka, að svart-hvítar
filmurnar á þessum tíma voru á
talsvert annan hátt næmar fyrir
litum en síðar gerðist (blátt t.d.
allt of ljóst en rautt hins vegar
nánast því svart), en þó hér sé um
að ræða tæknilegt atriði getur sú
breyting sem það olli á andlitum
(og öðru) í kvikmyndum og ljós-
myndum líka haft áhrif á skynjun
áhorfenda og smekk, og stuðlað
að þeirri „andlitshugmynd“ sem
þá var við lýði. Andlitssvipur
manna í þessum gömlu kvik-
myndum er eitt atriði sem
auðvelt er að koma auga á, en
önnur mætti líka nefna, svo sem
látbragð og hreyfingar, að ó-
nefndu umhverfinu sjálfu, innan-
húss og utan. Öll þessi atriði
leggjast á eitt til að skapa ákveð-
inn „tíðaranda“.
Þótt erfitt sé að gera fræðilega
rannsókn á honum, er auðvelt að
gera vissa grein fyrir ýmsum at-
riðum, sem kvikmyndir einar
gera varðveitt. í kvikmyndinni
„Kolberg", sem nasistar gerðu
með ærnum tilkostnaði í lok
styrjaldarinnar til að hvetja Þjóð-
verja til að gefast ekki upp, segir
frá andspyrnu íbúa samnefnds
smábæjar við Eystrasalt gegn
innrásarher Napóleons. Myndin
var nefnd á umræðufundinum en
ekkert sýnt úr henni, en svo vildi
til, að sá sem þessar línur ritar átti
þess kost að sjá hana nýlega í
sérstakri gerð, þar sem bútum úr
samtíma fréttamyndum (frá
1943-44) hafði verið skotið inn til
samanburðar. Þá kom eitt harla
athyglisvert atriði í ljós: aðal-
hetja myndarinnar, sem stendur
fyrir andspyrnu íbúanna í Kol-
berg, þegar allar aðstæður virðast
vonlausar, og hvetur þá til dáða,
talar alveg eins og Göbbels, og er
það þeim mun augljósara og
kemur skýrar fram að slíkur
ræðustfll tíðkast ekki lengur. Atr-
iði eins og þetta segir ótrúlega
mikið, sem í raun og veru væri
ekki hægt að kynnast á annan
„Heimildargildi kvikmynda“
Ennfrá 20. þingi norrœnna sagnfrœðinga
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Þrlðjudagur 25. ágúst 1987
Þriðjudagur 25. ágúst 1987 VjÓÐVILJINN - SÍÐA 13