Þjóðviljinn - 30.01.1990, Síða 5

VIÐHORF
Opið bréf til utanríkisráðherra
Jóns Baldvins Hannibalssonar
Þorleifur Friðriksson skrifar
Hr. utanríkisráðherra.
Meginefni þessa bréfs birtist á
síðum Morgunblaðsins föstudag-
inn 8. desember sl. Hins vegar fór
það fram hjá þér í það sinn sakir
embættisanna á erlendri grund og
því skal enn reynt. Og nú á síðum
Þjóðviljans, - blaðsins sem við
samfylkingarsinnaðir jafnaðar-
menn hljótum að lesa. í einfeldni
minni hélt ég reyndar að þú læsir
Moggann þinn hvar í heiminum
sem er svo lærður sem þú ert í
klisjum þess blaðs. En eftir „Birt-
mgarfund" ykkar Ólafs Ragnars í
gærkvöldi (23.1.) „í nýju ljósi“ er
mér ljóst að þú býrð enn að þrjá-
tíu ára gömlu heimanámi og geri
aðrir betur.
Ástæða þess að ég ónáða þig og
mig með þessu opna bréfi er var-
aflugvallarmálið margnefnda
sem ég vil gjarnan gera tilraun til
að skoða „í nýju ljósi“. Umræður
um það mál hafa valdið mér
nokkrum ótta. Ekki svo að skilja
að ég óttist aukið öryggi í flug-
málum; þvert á móti. Slíkt er mér
eins og öllum íslendingum kapps-
mál. Hinsvegar óttast ég þá til-
raun sem gerð er til að tengja
aukið öryggi í flugmálum hernað-
arframkvæmdum á vegum Atl-
antshafsbandalagsins. Þessi ótti á
ef til vill að nokkru leyti rætur að
rekja til þeirrar þráhyggju
minnar að vilja lifa þann dag þeg-
ar ísland verður herlaust land. Eg
er nefnilega að nálgast miðjan
aldur og hef alla mína tíð lifað í
hersetnu landi, - þrátt fyrir heit-
strengingar flestra stjórnmála-
manna sem ég man eftir um að
hér skuli ekki vera her á friðar-
tímum.
Ég óttast að „forkönnurí* á
vegum Mannvirkjasjóðs Atlants-
hafsbandalagsins muni lúta svip-
uðum túlkunaraðferðum og
„friðartfmar", þ.e.a.s. orðheng-
ilshætti sem helgast af markmið-
inu einu. Einsog þú veist er fyrsta
stig allra framkvæmda einhvers
konar könnun. Stundum fer svo
að framkvæmdin nær ekki lengra
en til könnunar, en oftar en ekki
er næsta skrefið sjálf hönnunin og
svo áfram þar til verkinu er lokið.
Forkönnun getur aðeins leitt í
ljós annað tveggja; að aðstæður
eru taldar hagstæðar eða óhag-
stæðar.
Nokkur rök þykist ég sjá sem
benda til þess að þegar sé búið að
ákveða hvort aðstæður verði
taldar heppilegar eða ekki. Ef
rétt er þýðir það að sá málatil-
búnað sem hafður er í frammi um
„forkönnun“ sé rétt og slétt
blekking. Ég mun víkja að því
síðar.
Allt síðan varaflugvallarmálið
kom aftur upp á yfirborðið á ár-
inu 1985 hefur rökstuðningur
málsvara Atlantshafsbandalags-
ins skorið í hlustir, líkt og útburð-
arvæl nístir guðhrædda sál. Þeir
virðast halda krampakenndu taki
í tímaskekkt viðhorf sín. Jafnvel
hinar miklu pólítísku jarðhrær-
ingar í austurvegi, sem við höfum
orðið vitni að um nokkurt árabil,
hagga þar engu. Þegar múrinn er
fallinn, Varsjárbandalagið er að
liðast í sundur innan frá og So-
vétríkin riða á brauðfótum, gjóa
þeir augum í allar áttir í leit að
nýjum óvini.
Það sem veldur mér þó mest-
um ugg er það hversu flestir al-
þingismenn virðast gjörsamlega
sneyddir sögulegri yfirsýn. Mál-
flutningur margra ykkar ein-
kennist annars vegar af gildismati
kaldastríðsáranna og hins vegar
þeirri einkennilegu áráttu að vilja
sjá hvert mál út af fyrir sig og án
tengsla við fortíðina. Af þessu
leiðir að þeir hinir sömu vilja ekki
horfast í augu við að hernaðar-
framkvæmdir hér á landi lúta
reglum sem íslendingar þekkja
næsta lítið, þó þau skipti sköpum
fyrir líf þessarar þjóðar. Á sama
tíma og íslenskir stjórnmálamenn
takast á um mál sem varða hem-
aðaruppbyggingu á landinu,
hvert út af fyrir sig, líkt og þau
væru án nokkurs innbyrðis sam-
bands þá virðist mér að þeir fyrir
stjórnvöld fylgdust gjörla með
stj órnarmyndunartilraununum
hér á landi og höfðu sannanlega
stórar áhyggjur af því hvort
vinstri stjórn yrði mynduð. Sósí-
alistar og Framsókn reyndu að fá
vinstri arm Alþýðuflokksins til
fylgis við þá hugmynd að vinstri-
kratinn Kjartan Ólafsson yrði
forsætisráðherra í slíkri stjórn.
Þegar sú hugmynd var rétt í þann
mund að verða að veruleika félist
„Það sem veldur mérþó mestum ugg erþað
hversu flestir alþingismenn virðastgjörsam-
lega sneyddir sögulegri yfirsýn “
Vestan vinni næsta vélrænt og séu
ekki stilltir inn á daga eða vikur,
heldur ár, áratugi og aldir. Hern-
aðarmaskínan vinnur sitt verk án
tillits til þess hverjir sitja í þessu
ráðuneyti eða hinu, hér eða þar.
Ef til vill finnst þér þessi orð bera
vott um nauðhyggju af skóla pós-
itívista 19. aldar. Raunar væri ég
því fegnastur ef svo væri og til-
gáta mín ætti hvergi við rök að
styðjast. Ég ætla því að gera til-
raun til að rökstyðja hana í þeirri
von að það varpi ljósi á málið.
Hverfum aftur til ársins 1945.
Þú þekkir vafalaust til kröfu
Bandaríkjastjórnar sem sett var
fram í lok seinni heimsstyrjaldar
um að fá herstöðvasamning til
næstu 99 ára. Ólafur Thors svar-
aði þeirri kröfu í þingræðu 1946
sem fræg er orðin, þar sem hann
hneykslaðist á þessari óbilgimi.
Hann sagði þá m.a.:
„Þarna áttu að vera voldugar
herstöðvar. Við áttum þarna
engu að ráða. Við áttum ekki
svo mikið sem að fá vitneskju,
um hvað þar gerðist. Þannig
báðu þeir um land af okkar
landi til þess að gera það að
landi af sínu landi. Og margir
óttuðust að síðan ætti að
stjórna okkar gamla landi frá
þeirra nýja landi. Gegn þessu
reis þjóðin."
Þarna var skörulega mælt og
fyrir munn þjóðar sem enn var
tæpast farin að njóta nýfengins
sjálfstæðis. Við svo búið hvarf
herinn á braut, - í bili. Sennilega
er sú fullyrðing sósíalista rétt að
vera þeirra í Nýsköpunarstjórn-
inni hafi komið í veg fyrir her-
stöðvasamning til 99 ára. Banda-
rísk skjöl, sem dregin hafa verið
fram í dagsljósið, benda til þess
að ýmsir forystumenn „lýðræðis-
flokkanna" hafi viljað samþykkja
kröfu Bandaríkjamanna, þó svo
að þeir hafi neitað því síðar.
Én hvert varð framhaldið?
Haustið 1946 var fullbúinn Kefla-
víkursamningurinn kynntur
þjóðinni og hann samþykktur
þrátt fyrir hávær mótmæli frá
ýmsum samtökum, verkalýðs-
hreyfingunni nánast allri og ein-
staklingum sem þú ert nákunnug-
ur eins og Hannibal föður þínum
og Gylfa Þ. Gíslasyni.
Keflavíkursamningurinn varð
til þess að Nýsköpunarstjórnin
féll en samtímis hófst langvinn
stjórnarkreppa sem endaði með
því að formaður Alþýðuflokks-
ins, Stefán Jóhann Stefánsson
myndaði stjórn. Bandarísk
Ólafur Thors, af einhverjum enn
óskýrðum ástæðum, á að Stefán
Jóhann yrði forsætisráðherra.
Enn þá er órannsakað hvort það
var hending að skömmu eftir að
Stefán Jóhann hafði myndað
„Stefaníu“ eins og stjóm hans var
oft nefnd, kom til landsins
Bandaríkjamaðurinn W. C.
Trimble, sem flestir landsmenn
ættu að kannast við af síðari tíma
umræðu. Voru tengsl þarna á
milli? Hvað var það annars sem
knúði Ólaf Thors til að gegna
ljósmóðurhlutverki þegar Stefán
Jóhann, sem Ólafur lýsti sem
afdönkuðum en valdasjúkum
meðalmanni, tók pólitíska jóð-
sótt?
„Stefanía" hafði ekki fyrr séð
dagsins ljós en að markvisst starf
hófst meðal þríflokkanna sem að
henni stóðu um að vinna á
bolsévismanum sem ógnaði hinni
hreinu þjóðarsál. 1 þessari bar-
áttu nutu þeir dyggilegs stuðnings
Trimbles þessa. Hins vegar er ég
ekki viss um að það sama hafi
vakað fyrir þessum samstarfsaðil-
um; þ.e.a.s íslensku stjórnmála-
mönnunum og Trimble. íslend-
ingarnir voru án efa einlægir í
þeirri trú sinni að bolsévisminn
væri hið versta mál og kalda
stríðið sem hófst rétt um þessar
mundir ýtti heldur undir slíkar
skoðanir en hitt. Þetta var á þeim
árum sem orðið „kommúnisti“
kallaði fram drápsblik í augu dag-
farsprúðra manna.
Markmið Trimbles var allt
annað en íslendinganna. Þannig
var mál með vexti að Keflavíkur-
samningurinn átti að renna út
1951, eða fimm árum eftir gildis-
töku hans. í bandarískum heim-
ildum kemur fram að stjórnvöld
vestra hafi litið Keflavíkur-
samningurinn illu auga. Að
þeirra áliti var hann Bandaríkja-
mönnum langt í frá nógu hag-
stæður. Ástæðan var að þeirra
mati styrkur sósíalista í
stjórnmálum og verkalýðshreyf-
ingu. Hlutverk Trimbles var því
að vinna að undirbúningi nýs
samnings 1951 sem yrði hugnan-
legri bandarískum stjómvöldum.
Það átti hann að gera með því að
draga sem mest úr áhrifum sósíal-
ista á öllum sviðum. Við vitum
sennilega báðir nokkuð sæmilega
hvemig Trimble hagaði starfi
sínu. En til þess að rifja það ofur-
lítið upp skal ég tína til nokkur
atriði.
Hann vann trúnað þeirra
Bjarna Benediktssonar utan-
ríkisráðherra og Stefáns Jóhanns
Stefánssonar forsætisráðherra og
hitti þessa vini sína iðulega. Við
slík tækifæri benti hann gjarnan á
hvað gera þyrfti til að sporna við
framrás kommúnismans. í þessu
skyni hvatti hann til að ákveðnir
embættismenn yrðu reknir frá
embætti, t.d. þau Erling Elling-
sen flugmálastjóri, Terisía Guð-
mundsson forstöðumaður Veð-
urstofu íslands og Hendrik Ott-
ósson fréttamaður útvarpsins.
Hann lagði einnig á ráðin um að
ófrægja Halldór Kiljan Laxness
og Einar Olgeirsson. Síðast en
ekki síst lagði hann til við yfir-
mann sinn vestra að Alþýðu-
flokknum yrði veitt fjárhags -
stuðningur, en einsog þú veist var
það hvorki í fyrsta né síðasta sinn
sem útlendingar ræddu um fjár-
hagsaðstoð við þennan boðbera
„jafnaðarstefnunnar". í þessu
sambandi er það þó ekki mikil-
vægast, heldur hitt að allt streð
Trimbles á þeim árum sem hann
dvaldi hér á landi miðaði að því
að undirbúa jarðveginn fyrir
„vamarsamninginn" 1951.
Um samning þann þarf ekki að
fjölyrða hér; hann er ennþá í
gildi. Ég vil þó skjóta því að þér
til fróðleiks, að einn af fyrrver-
andi forystumönnum Alþýðu-
flokksins og pólítískur fóstbróðir
föður þíns um margra ára skeið
sagði mér eitt sinn að mörgum
Alþýðuflokksmönnum hafi svið-
ið það sárt hversu íslenskir hags-
munir vom fyrir borð bomir í
þeim samningi. Að hans sögn var
allt fmmkvæði bandarískt og ég
skildi orð hans á þann veg að með
samningnum hafi íslendingar af-
hent Bandaríkjamönnum land af
sínu landi til þess að þeir gætu
gert það að landi af sínu landi.
En „varnarsamningurinn"
vara af hálfu bandarískra hernað-
aryfirvalda, - hernaðarmaskín-
unnar, - aðeins liður í ennþá
stærri áætlun, einskonar gmnnur
sem hægt var að byggja á. Ekki
liðu nema tæp tvö ár frá undirsk-
rift „varnarsamningsins“ þar til
ákveðin tilmæli komu að vestan
um að íslensk stjórnvöld leyfðu
miklar hernaðarframkvæmdir á
landinu. Meðal annars var farið
fram á að Bandaríkjamenn, eða
Atlantshafsbandalagið, fengju
að byggja stóra höfn í Njarðvík-
um og jafnvel í Þorlákshöfn, var-
aflugvöll í Rangárvallasýslu auk
flugvaUar norðanlands eða norð-
austanlands; í sambandi við þær
framkvæmdir yrðu reistar radar-
stöðvar á annesjum, - þar sem
henta þætti eftir að forkönnun
hefði átt sér stað. Að lokum átti
síðan að tengja þessi hernaðarm-
annvirki með vönduðum vegum;
þjóðinni að sjálfsögðu að kostn-
aðarlausu.
Ég þarf varla að greina þér frá
afdrifum þessa máls; þau ættu að
vera þér sem opin bók. í alþing-
iskosningunum um sumarið 1953
vann Þjóðvarnarflokkurinn eftir-
minnilegan sigur. Sá sigur var
greinileg vísbending um að stór
hluti þjóðarinnar var á verði
gagnvart bandarískri ásælni.
Kosningaúrslitin höfðu án efa
það í för með sér að hvorki ís-
lensk né bandarísk stjórnvöld
lögðu í að halda hernaðarupp-
byggingu hátt á lofti. Þegar mark-
inu var ekki náð í stóru stökki var
farin sú leið að feta sig áfram
skref fyrir skref á sama hátt og
gert var eftir að 99 ára kröfunni
var hafnað 1945. Helguvík er á
sínum stað, radarstöðvar á öllum
landshornum, kjarnorkuheld
stjórnstöð í byggingu, varast-
jórnstðð í hönnun og nú er það
varaflugvöllur. Hann er það eina
sem eftir er að framkvæma af
áætluninni frá 1953 til þess að
stjórnlistin sem byggði á smáum
skrefum geti hrósað endanlegum
sigri, - sigri sem vannst með að-
stoð íslenskra stjórnmálamanna
sem kusu að klæða hugsanir sínar
í merkingarlausa orðleppa.
En hvað svo Jón? Skyldu vera
til enn aðrar áætlanir sem hvorki
þú né embættismenn í utanríkis-
ráðuneytinu hafi hugmynd um -
áætlanir sem ná til ársins 2044?
P.S. Hér endaði bréfið sem ég
sendi þér á síðum Morgunblaðs-
ins. Niðurstaða þess er sem sagt
sú að svo virðist sem bandarísk
stjórnvöld hafi verið búin að full-
móta langtíma hernaðaráætlun
fyrir ísland þegar í lok árs 1945.
Það eitt er mikið áhyggjuefni. Þó
er verra að svo virðist sem allar
þær miklu pólitísku jarðhræring-
ar í austurvegi fái þar engu hagg-
að, - hernaðaruppbyggingin hér
skal halda áfram. Hins vegar er
vilji pentagongenerálanna ekki
frekar íslenskur en vilji Kremlar-
bænda er pólskur eða tékknesk-
ur. Og raunar hefur þú, fyrstur
íslenskra utanríkisráðherra,
markað ákveðna íslenska stefnu í
afvopnunarmálum sem þjóðin
má vera stolf af. Skrefið er þó
ekki stigið nema til hálfs. Eðlilegt
framhald yfirlýsinga þinna um af-
vopnun á og í höfunum er að vísa
hemum af landi og nýta hernað-
armannvirkin til að koma á fót
alþjóðlegri friðar- og umhverfis-
rannsóknarstöð. Á þann hátt
myndum við sýna alþýðu Austur-
Evrópu mesta virðingu í verki o&
gerðum komandi kynslóðum
þessa lands og annarra ómælt
gagn.
Með vinsemd
Þorleifur Friðriksson er sagnfræðing-
ur.
Ástkær eiginkona mín, móðir, dóttir, systir og tengdadóttir
Helga Ásmundsdóttir
verður jarðsungin frá Fossvogskapellu fimmtudaginn 1.
febrúar kl.13.30.
Leifur Stefánsson og börn
Ásmundur Sigurjónsson íris Ruth Sigurjónsson
Pia Ásmundsdóttir
Kjartan Ásmundsson
Egill Ásmundsson
Stefán Yngvi Finnbogason Hólmfríður Árnadóttir