Þjóðviljinn - 15.12.1990, Blaðsíða 11

var mikið
hlegið
Héraðsskólinn á Laugarvatni
60 ára minning
eftir Ágúst Vigfússon
Ágúst Vigfússon er fæddur
1909 að Giljalandi í Haukadal í
Dalasýslu. Hann stundaði lengst
af kennslu, fyrst í Bolungarvík og
síðar við Kársnesskóla í Kópa-
vogi. Frásögnin sem hér er prent-
uð, dáiitið stytt, birtist fyrst í bók-
inni „Dalamaður segir frá, minn-
ingar“, er kom út 1978.
austið 1930 kom Ágúst í
fyrsta sinn til Reykjavíkur á leið
sinna að Laugarvatni og þótti
mikið til um húsamergðina i bæn-
um. En látum Ágúst sjálfan segja
frá:
Löngun til að læra
Við fórum austur i byrjun
október, að mig minnir. Mér
fannst mikið til um útsýnið af
Kambabrún. Allt var þetta svo
nýtt fyrir mig, heimalninginn,
sem aldrei hafði farið neitt. Laug-
arvatn fannst mér ákaflega reisu-
legur og stór staður. Móti okkur
tók skólastjórinn, Bjami Bjama-
son, stórmyndarlegur maður.
Hann er nú svo þjóðkunnur að
óþarfi er að lýsa honum, én mér
fannst strax krafturinn, einbeitnin
og dugnaðurinn skína út úr svip
hans. Enginn þurfti að vera í vafa
um að hann ætlaðist til að sér væri
hlýtt. Kennsla byijaði ekki strax,
stóð þar á einhveiju með innrétt-
ingar.
Aðrir kennarar á Laugarvatni
þennan vetur, auk skólastjórans,
vora cand. theol. Kristinn Stef-
ánsson, Guðmundur Gíslason,
síðar skólastjóri að Reykjum i
Hrútafirði, Guðmundur Olafsson
frá Sörlastöðum, Þórður Krist-
leifsson frá Stóra-Kroppi í Borg-
arfirði og Baldur Kristjónsson,
sem kenndi sund. En þeir tveir
síðastnefndu em enn á lífi.
Okkur var raðað í deildir ný-
liðunum eftir kunnáttu, A-, B-, C-
deildir. C-deildin var vitanlega
neðsta deildin. Þar lentu þeir, sem
minnst kunnu. Ég lenti í þeirri
deild. Það var ekki laust við að
nokkurs yfirlætis gætti hjá þeim,
sem vom svo vel undir búnir að
lenda í A-deild. Var sem þeir litu
dálítið niður á þá, sem í C- deild
lentu, mig og mína líka, sem ekk-
ert kunnu. Annars var samkomu-
lagið einstaklega gott í skólanum,
bæði milli nemenda og kennara.
Enda vom nemendumir flestir
þroskað fólk bæði að aldri og
hugsunarhætti. Fólk sem kom af
löngun til að læra og mannast, og
varð að hafa mikið fyrir sinni
skólagöngu. Því fararefni flestra
vom lítil. Bjami stjómaði af festu
og skörungsskap, en stundum
fannst mér hann láta of mikið bera
á húsbóndanum.
„Fer ekki niður“
Þegar ég átti að velja mér her-
bergisfélaga var ég í nokkmm
vafa, því ég þekkti í raun og vem
engan. Ég hafði af tilviljun gefið
mig á tal við pilt úr Reykjavík,
daginn eflir að ég kom. Hann hét
Jón Þórðarson, ættaður ffá Eyrar-
bakka. Hafði hann nokkur undan-
farin ár verið afgreiðslumaður á
Bifreiðastöð íslands. Einhvem
veginn dróst ég strax að þessum
hlédræga pilti. Jón var lítill maður
vexti, grannleitur og folleitur,
stillilegur og festulegur. Það sem
mér fannst einkenna hann mcst
var augnsvipurinn. Hann er einn
sá fagureygasti maður sem ég hef
séð. Hann var bláeygður og snar-
eygður og eins og slægi undar-
legu og sérkennilegu bliki á aug-
un og misjafnt eflir því sem hon-
um bjó í skapi hverju sinni.
Það var nú að ráði að við yrð-
um herbergisfélagar. Vomm við í
litla kvistherberginu, sem var fyr-
ir miðju gamla skólans. Ég var
heppinn með herbergisfélagann.
Jón var afburða námsmaður og
sérstaklega þroskaður eflir aldri,
mátti segja að hann væri gjörhug-
ull. Við höfðum málfundafélag i
skólanum og gáfum út handskrif-
að blað. Það kom brátt í ljós að
Jón var betur máli farinn en ílest-
ir skólafélagar hans. Var hann
bæði rökviss og málliðugur. Virt-
ist hann og hafa íhugað ýmis
þjóðmál af meiri athygli en flestir
jafnaldrar hans. Hann hafði afar
prúðmannlega ffamkomu, en fast-
ur fyrir og lét ógjaman hlut sinn,
er hann hafði tekið ákvörðun og
þóttist hafa á réttu að standa.
Það var ein af reglunum, sem
okkur vom settar, að við áttum að
fara niður á sal og lesa þar í tvo
klukkutíma frá kl. 5-7. En ein-
hverra hluta vegna taldi Jón sig
ekki hafa not af þessum sameigin-
legu lestrartímum og fór að lesa í
næði. Ég fór á eftir honum. Ekki
vomm við búnir að vera þar lengi
er Bjami skólastjóri kom ærið
brúnaþungur og gustmikill og
spurði okkur, hvort við vissum
ekki að nú væri sameiginlegur
lestrartími og nú ættu allir að vera
niðri á sal. Eg þagði. Jón sagðist
vel vita það, en sér væri ómögu-
legt að læra í slíku fjölmenni.
Hann fyndi að hann hefði af því
engin not. „En þér datt ekki í hug
að tala um þetta við mig og biðja
um leyfi,“ sagði Bjami. „Ég biðst
afsökunar á þessu. Vitanlega
hefði ég átt að gera það,“ sagði
Jón. „Ég gegni engum svona
kenjum," sagði Bjami, „reglur
sem hér em settar gilda jafnt fyrir
alla, ykkur sem aðra. Þið hafið
engin sérréttindi." „Er ekki hægt
að komast að samkomulagi,"
sagði Jón, „ef við lofum því að
láta ekki sjá okkur utan dyra á
meðan lestrartíminn stendur yf-
ir?“ „Nei,“ sagði Bjami, „þið far-
ið niður og það strax.“ „Ég vil
helst ekki fara niður,“ sagði Jón.
Ég sá að rauðir dílar komu fram í
andlitið á honum. Ég vissi að hon-
um var að renna í skap. „Þið farið
nú strax niður," áréttaði Bjami í
skipandi tón. „Hér er ekki rúm
fyrir þá nemendur, sem ekki
hlýða settum reglum.“ „Hvað sem
um það er,“ sagði Jón, „þá fer ég
ekki niður, það verður að kosta
hvað sem er.“ Bjami stóð upp eld-
snöggt, skellti hurðinni á eftir sér
og þaut út. Við Jón lásum alltaf
eflir þetta uppi á herbergi okkar.
Aldrei minntist Bjami á þetta
framar. Oft kom hann til okkar á
herbergið, er hann var á kvöld-
göngu að líta eftir. Var þá vana-
viðkvæðið hjá honum: „Ég kom
nú eiginlega ekki til að líta eflir
neinu hjá ykkur. Þess er engin
þörf. Ég kem bara til að bjóða
ykkur góða nótt.“
Eftir Laugarvatnsvemna fór-
um við Jón báðir í Kennaraskól-
ann og vomm þar í sama bekk.
Stóð hann sig þar sem alls staðar
með glæsibrag. Ég man að sr. Sig-
urður Einarsson sagði: „Það er
eflirtektarverður nemandi, hann
Jón Þórðarson. Það er fátítt að
heyra nemendur segja svona vel
frá.“ En því miður varð þessi vel
gefni og indæli maður ekki lang-
lífur. Hann féll í blóma lífsins og
langt fyrir aldur fram. Vestur á
Bröttu-Brekku fékk ég bréf frá
bróður Jóns, þar sem hann tjáði
mér lát hans. Ég held að ég hafi
ekki séð eins mikið eftir neinum
vandalausum manni.
Mikíð hlegið
Guðmundur Olafsson kenndi
náttúmffæði- og íslensku í eldri
deild. Hann var elstur kennaranna
og sá eini, sem bar þess merki að
vera jafnframt erfiðismaður. Guð-
mundur var fróður og víðlesinn
og kennsla hans var allgreinar-
góð. Ég man hvað hann gat verið
afburða hnyttinn í tilsvörum og
sniðugur stundum. Guðmundur
kenndi íslensku og málfræði i
eldri deild, en flestum mun hafa
leiðst málfræðin. Einu sinni tóku
nemendur sig saman um að láta
allar málfræðibækumar á kenn-
araborðið og átti það að vera vís-
bending um, að með þessar
skmddur vildu þeir ekkert meira
hafa. Guðmundur kom inn í tím-
ann glaður á svip eins og venju-
lega og gaut homauga til bókas-
taflans á borðinu. Á honum var
miði sem á stóð: Til hr. Kennara
Guðmundar Ólafssonar. Guð-
mundur sagði ekki neitt, en hóf
kennsluna eins og venjulega og
kenndi út allan tímann. Að
kennslu lokinni tók Guðmundur
bókapakkann og fór með hann út.
Hann setti ekki neitt fyrir í þetta
sinn. Svo kom næsti íslenskutími.
Jú, birtist ekki Guðmundur í dyr-
unum með bókapakkann undir
hendinni og lagði hann á borðið.
Settist síðan í sætið sitt og leit
svona dálítið kíminn á svip yfir
nemendahópinn, sem beið nokk-
uð spenntur hvað næst gerðist.
Síðan tók hann bekkjarskrána upp
úr kennarapúltinu og kallaði á
fyrsta nemandann eftir stafrófs-
röð. Lagði fyrir hann spumingu
víst nokkuð þunga, sem nemand-
inn gat auðvitað ekki svarað.
Horfði síðan á nemandann með
dálítið meinfysnu glotti og sagði:
„Ég held að það hafi verið mis-
skilningur hjá þér, góði minn, að
þú hafir verið búinn að læra allt
sem stendur í málfræðinni þinni.
Ég held að þér veiti ekki af að
glugga svolítið betur í hana.“ Síð-
an rétti hann honum bókina.
Nemandinn labbaði í sætið sitt
alllúpulegur. Þannig fór hann með
alla í bekknum. Enginn gat svarað
þeim spumingum, sem hann lagði
fyrir þá, og hver og einn fékk við-
eigandi ádrepu. Að þessu loknu
sagði Guðmundur nokkur orð,
sem vom efnislega á þessa leið:
„Ég þykist vita að ykkur hafi
leiðst málfræðin, en það er engin
afsökun. Sá, sem aldrei lærir neitt
annað en það, sem hann hefur
gaman af, verður aldrei mikill
lærdómsmaður. Það er að vísu
æskilegt að mönnum geti þótt
gaman að öllu, sem þeir þurfa að
læra og vinna, en fáir em svo fjöl-
hæfir að þeim sé það eiginlegt. En
til þess að ná langt þurfa menn að
eiga þann skapstyrk og þá sjálfs-
virðingu að reyna að gera allt vel,
sem þeim er trúað fyrir, hvort
heldur er um venjulega vinnu að
ræða eða bóknám, en munið að
allt nám er vinna, ekkert kemur
fyrirhafnarlaust. Það er ekki nóg
að vera greindur, sem kallað er,
þó það sé dýrmætur eiginleiki.
Það er viljaþrótturinn og trú-
mennskan sem úrslitum ræður.“
Þessi ræða Guðmundar hafði
áreiðanlega mikil áhrif. Hér var
hinn greindi og lífsreyndi maður,
sem talaði og var að reyna að
benda nemendunum á það, sem
hann vissi sannast og réttast.
Þórður Kristleifsson frá Stóra-
Kroppi í Borgarfirði kenndi okkur
söng. Hann var sonur hins al-
kunna fræðimanns Kristleifs Þor-
steinssonar. Þórður mun hafa ver-
ið vel lærður í sinni fræðigrein,
enda stundaði hann nám erlendis.
Þórður var ákaflega áhugasamur
kennari og krafðist þess skilyrðis-
laust að menn mættu í söngtím-
um, áhugaleysi held ég að hann
hafi bókstaflega ekki skilið. Eng-
inn var svo lélegur og ósöngvinn
að hann væri ekki skyldaður til að
mæta í söngtímum. Vitanlega
vom margir, sem ekki höfðu mik-
inn áhuga á söngmenntinni og
reyndu að skrópa, einn af þeim
var ég. Ég gleymdist nefnilega al-
veg, er Drottinn allsheijar var að
úthluta tóngáfrinum. En Þórður
var fljótur að finna hveijir mættu
illa, og hlífðarlaust tók hann þá til
bænar. Fljótlega mun hann þó
hafa áttað sig á því, að ekki yrði
komist langt með mig á braut
söngmenntunarinnar. Ég man eft-
ir að einu sinni hætti hann snögg-
lega í miðri æfingu, gekk til mín
og sagði blátt áfram: „Ágúst,
færðu þig svolítið aflar.“ Þá var
mikið hlegið.
Leítekkiupp
Guðmundur Gíslason kenndi
sögu og einhver fleiri fog, en
sögukennslan varð mér minnis-
stæð, ekki þó sérstaklega vegna
þess að Guðmundur væri svo sér-
staklega fróður sögumaður, að
vísu sagði hann hressilega og líf-
lega frá, enda var hann allvel máli
farinn. En það var viss þáttur í
kennslufyrirkomulaginu, sem ég
held að hafi haft mikil áhrif eða
svo var það hvað mig snertir og
ég held að hafi verið til fyrir-
myndar. Það var farið ffarn á það
við nemendur að þeir reyndu að
semja fyrirlestur um einhveija
áberandi persónu sögunnar. Þenn-
an fyrirlestur áttu þeir síðan að
flytja á sal. Þar vom þá allar
deildir samankomnar. Svo þetta
var á við meðalfundarsókn í fá-
mennri sveit eða þorpi. Hér var í
allmikið ráðist fyrir marga, því
fæstir höfðu nokkum tímann tek-
ið til máls á opinberum vett-
vangi., Þegar ég lít til baka undr-
ast ég hve margir fengust til að
sinna þcssum tilmælum kennar-
ans.
Ég var einn af þeim, sem
reyndu þetta. Enn man ég það
viðfangsefni, sem ég kaus mér,
það var um Áma Oddsson og
Kópavogsfundinn. Mér finnst það
nú ósköp bamalegt og viðvan-
ingslegt. Ég hef síðar á ævinni
haldið nokkur erindi og að ég held
skárri, en þó held ég að mér þyki
einna vænst um þetta. Ég efast um
að ég hafi lagt eins mikið á mig
við samning neins erindis eins og
þessa. En þama braut ég ísinn.
Þetta vara í fyrsta skipti, sem ég
kom fram opinberlega. Mikið
kveið ég nú fyrir að flytja erindið,
því feiminn var ég. En samt
skrönglaðist ég upp í ræðustólinn,
dró blöðin upp úr vasa mínum og
hóf flutninginn, skjálfandi á bein-
um og hátíðlegur í fasi. Hér hefur
nú ekki verið um glæsibrag að
ræða í málflutningi, en svo var ég
utan við mig að ég vissi lítt af
áheyrendum, hef víst varast að
líta upp. Þó mun ég hafa litið eitt-
hvað út undan mér og mér sýndist
ekki betur en sumir glottu. Gat
það verið að þetta væri svona vit-
laust hjá mér, að skólafélagar
mínir væm að gera gys að mér?
Hvað um það, ég hespaði erindið
af í snatri og settist siðan. Guð-
mundur kennari var vanur að
standa upp á eftir, er nemendur
vom búnir að halda þessi erindi
og segja kost og löst á ffamrni-
stöðu nemendanna. Svo gerði
hann einnig í þetta skipti. Þá fékk
ég skýringuna á glottinu, sem ég
þóttist sjá hjá skólafélögum min-
um. Guðmundur byijaði með því
að hæla mér fyrir erindið, en það
mun hann hafa gert við flesta, er
erindi héldu, að reyna að finna
eitthvað gott og jákvætt hjá öll-
um. Mun það vera siður flestra
góðra kennara að reyna að finna
eitthvað það hjá nemendum, sem
hann getur hrósað þeim fyrir, eitt-
hvað sem örvar þá.
Guðmundur taldi erindið all-
vel samið og sæmilega flutt af
byijanda, en bætti svo við: „En
það er ýmislegt, sem sá þarf að
aðgæta sem flytur erindi, t.d.
hvemig menn bera sig til í ræðu-
stólnum, en það var nú dálítið
ábótavant hjá þér, Ágúst minn.“
Síðan sýndi hann mér hvemig ég
hefði borið mig. Og ekki var nú
„holdningin" fogur. Ég hafði stutt
olnboganum á borðið og haft
hönd undir kinn allan tímann. Ég
mun hafa lært nokkuð af þessari
aðfinnslu og borið mig betur
næst.
Þroskandi vist
Sumir skólabræðra minna á
Laugarvatni urðu síðar þjóðkunn-
ir menn, svo sem Páll Þorsteins-
son alþingismaður, Stefán Jóns-
son, rihöfundur og Guðmundur
Daníelsson, rithöfundur. Ég held
að enginn hafi verið í vafa um að
eitthvað myndi spinnast úr Stef-
áni. Hann var svo sérstæður og
tilhneigingin til að semja og
skrifa var svo áberandi. Maður
dróst að Stefáni. Hann var svo
hlýr og frásagnargleðin svo sér-
stæð. Guðmundur hafði einnig
margt það í fari sínu, sem benti til
að hann myndi fara þá leið, sem
hann hefur síðan farið. Það var
strax ljóst að þar var skáld á ferð-
inni.
Ég tel mig hafa haft gott af
Laugarvatnsverunni og mér
fannst ég hafa þroskast þar. Engin
prófhræðsla. Þar var allt svo
fijálst og óþvingað. Mér fannst
einhvem veginn að meiri áhersla
væri lögð á mótun skapgerðarinn-
ar en ítroðslu. Þetta að gera okkur
að hugsandi þjóðfélagsþegnum,
en er það nú ekki eða ætti að vera
æðsta takmark allra skóla eða
uppeldisstofnanna? Mér finnst, er
ég nú á gamalsaldri lít til baka, að
veturinn minn á Laugarvatni hafi
verið skemmtilegasti vetur, sem
ég hef lifað.
ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 11