Þjóðviljinn - 03.01.1991, Blaðsíða 7

Uppgjafarhneigð er hættulegust
sjálfstæðisvilja þjóðar
Góðan dag, góðir áheyrendur,
Ég óska landsnmönnum öllum
gleðilegs nýárs og þakka samfylgd
samtíðarmanna á liðnum árum. Hún
hefur verið mér vinarik, holl og verð-
mæt og ég hygg að allir íslendingar geti
hugsað á sama veg til samtíðarmanna,
hver fyrir sig. Þannig er samstaða þjóð-
ar okkar og það er lán okkar.
Á áramótum er okkur einatt í huga
að minnast þeirra sem eiga í erfiðleik-
um og raunum, sem hafa misst þá sem
þeim stóðu næst, og votta þeim einlæg-
an samhug okkar. Mikill missir verður
aldrei með neinum orðum bættur, en
gott er að eiga í fórum sínum speki er-
lends skálds löngu liðinna tíma, sem
kvað á þessa leið: Þegar hugurinn leitar
til kærra förunauta okkar, sem gáfu
heiminum líf með nærveru sinni, þá
skulum við ekki segja: þeir eru famir.
Segjum heldur með þakklæti: þeir vom
hér.
Við hver áramót reynum við jafnan
að horfa til tveggja átta í senn. Um leið
og við gerum upp við liðinn tíma,
ffeistum við þess að skyggnast inn í
framtíðina. Hvort tveggja er erfitt en
um leið dýrmætt. Þegar horft er héðan
af ystu nesjum til heimsbyggðarinnar á
nýliðnum misserum, má í senn finna
mörg fagnaðarefni og margt sem vekur
ugg. Við höfiim orðið vitni að meiri at-
burðum en nokkum óraði fyrir, séð
hraðari og óvæntari þróun en nokkm
sinni fyrr. í þeirri þróun hefur það verið
gleðilegast að stórbætt sambúð stór-
velda hefur bundið enda á það kalda
strið sem rak þjóðir í austri og vestri
áfram í háskalegu og rándým vígbún-
aðarkapphlaupi. Við höfum séð merki-
leg skref stigin til afvopnunar, Þýska-
land sameinast og lýðræði fara í land-
vinninga um austanverða Evrópu. Okk-
ur íslendingum sem gjama viljum trúa
á mátt orðsins, mátt skáldskaparins,
hlýtur að vera það sérstakt ánægjuefni,
að þar eystra hafa skáld og rithöfundar
gegnt merku forystuhlutverki þjóða
sinna til lýðréttinda. Einn þeirra, Václ-
av Havel forseti Tékkóslóvakiu, heim-
sótti ísland á liðnu ári til að vera við-
staddur ffumsýningu á einu verka
sinna. Sá góði gestur minnti okkur á
breytileika heimsins eins og hann er
geðþekkastur: maður sem verið hefur
pólitískur fangi fyrir að segja upphátt
það sem ekki mátti segja - af því að það
gat vakið fólkið til umhugsunar - er nú
orðinn leiðtogi þjóðar sinnar og sam-
nefnari. Um leið hefur Havel minnt á
annað: á siðferðiskröfur í stjómmálum,
á nauðsyn þess að láta mennsk viðhorf
umburðarlyndis, ósérplægni og kær-
leika njóta sín í opinberu lífi svo það
verði ekki lagt undir „tækniffæðinga
valdsins", sem hann kallar svo.
En þessi jákvæða þróun er líka
blandin kvíða, eins og við vitum öll. Ný
vandkvæði skjóta upp kolli. Tengjast
sum efnahagslegum þrengingum, önn-
ur erfiðri sambúð þjóða innan sömu
landamæra, önnur eru tengd því að átök
austurs og vesturs slógu menn blindu
sem meðal annars ýtti undir stórháska-
legan vígbúnað í Þriðja heiminum svo-
nefnda, eins og nú síðast kemur ffam
við Persaflóa.
Að mörgu leyti sjást þannig í
heimsatburðunum erfiðleikar mann-
legra samskipta og við getum margt
lært um hversu viðkvæm þau eru og
hversu hverfult jafnan er öryggið.
Sú alþjóðlega þróun sem ljóslega
stendur næst okkur Islendingum er auk-
in samvinna Evrópurikja, hugsanlegur
pólitískur samruni þcirra. Það gefúr
auga leið að við hljótum að fylgjast
með þessari þróun, bregðast við henni,
taka þátt í henni með okkar hætti. Það
vita allir að saittningaviðræður um
hagsmuni og stöðu Íslands eru og verða
erfitt verk og hver niðurstaða afdrifarik.
Við vonum að við getum leyst úr því
dæmi af skynsemi og ffamsýni. Það er
að sjálfsögðu ekki í mínum verkahring
að mæla með einni aðferð, einni lausn
eða annarri. En það hlýtur að vekja
nokkum ugg, hve þokukenndar hug-
myndir stór hluti landsmanna virðist
hafa, ekki aðeins um valkosti okkar,
heldur blátt áffam um núverandi stöðu
okkar gagnvart EFTA og Evrópu-
bandalagi. Hér er um þau stórmál að
ræða sem heimta að bestu kostir lýð-
ræðislegrar umræðu séu nýttir, og það
gerist ekki nema almenningur viti sem
gleggst hvað um er að ræða. Og á þessu
sviði hlýtur að gilda hið sama og í allri
samvinnu einstaklinga og þjóða: Því
aðeins er hún frjó og gjöfúl að allir
haldi sinni reisn og sínum sjálfstæða
vilja. Samvinna má aldrei byggjast á
kúgun og hún felst ekki heldur í að vilji
manna sé keyptur... Hér ætti gróin
menningarþjóð að geta verið bjartsýn.
Sjálfstæði hennar, hið tvíþætta sem
annars vegar er eíhahagslegt og hins
vegar menningarlegt, ætti sannarlega
að vera tryggt ef farið er með gát.
Mörg em dæmin, úr okkar eigin
sögu og annarra, sem minna okkur á
nauðsyn þess að stíga varlega til jarðar
þegar ákvarðanir em teknar um framtíð
þjóðar. Það em og gömul sannindi að
enginn skilur hvað ffelsið er sem hefiir
gleymt því, hvað það merkir að vera
ófijáls. Danir og Frakkar til að mynda
skildu það ekki fyrr en þeir vom her-
numdir í síðari heimsstyijöldinni. Lit-
háar, sem urðu sjálfstæð þjóð um leið
og Íslendingar fengu fúllveldi, hafa
verið að minna okkur einmitt á þetta
með því að leita fúlltingis íslenskra
stjómvalda í nýrri sjálfstæðisbaráttu
sinni. „Frelsið er dýrmætara en brauð-
ið,“ sagði forseti þeirra, Landsbergis,
þegar hann kom hingað til íslands í
haust.
Enginn má skilja þessi dæmi sem
svo að hér sé verið að láta að því liggja
að einhveijir séu þeir sem bíði eftir því
að hrifsa af okkur ffelsið með afarkost-
um og ofbeldi. Að vísu hygg ég að við
séum búin að gleyma því hvað óffelsi
er. En það er jafnvíst, að margir eiga
erfitt með að átta sig á því, að ofbeldi er
þegar til lengdar lætur ekki eins hættu-
legt sjálfstæðisvilja þjóðar og uppgjaf-
arhneigð. Ekkert er eins ömurlegt og að
smáþjóð gefist smám saman upp við að
vera hún sjálf, ráða sínu lífi, lifa í þessu
landi í sátt við sjálfa sig og leggja þar
með sitt af mörkum til að gera heiminn
ögn betri en hann er.
Og sannarlega eigum við að geta
lifað í sátt við sjálf okkur og landið.
Ekki aðeins vegna þess að við búum
við náttúruauðlindir sem ekki verða
metnar til fjár, undursamlegar auðlindir
eins og fallvötn, hreint og tært loft.
Heldur jafnvel enn ffekar vegna þess að
við eigum hinar óþijótandi auðlindir
mannshugans. Sigurður skáld Pálsson
lýsir hluta af þessum auðlindum í nýju
ljóði og heitir „Einu konungar íslands"
En fuglar vísa okkur veginn um
gróinn svörð
og rústir bœja þar sem konungar
sátu
við skriftir; konungar Ijóðs og
sðgu
í litlum bæjum með víðáttur i
höfði.
Það eru einmitt slíkar víðáttur sem
geta orðið íslenskri þjóð að óþijótandi
auðlind um alla ffamtíð, víðáttumar í
höfðinu, ffelsi hugsunarinnar, hugvits-
ins og þekkingarinnar, samfara menn-
ingarlegri skáldsýn. Á stórmerkum árs-
fúndi Vísindasjóðs og Rannsóknaráðs
rikisins nýverið komst Vilhjálmur Lúð-
víksson meðal annars svo að orði:
„Rannsóknaráð er nú reyndar orðið
þeirrar skoðunar að mikilvægustu
möguleikar í farsælum alhliða efha-
hags- og þjóðfélagsffamförum felist í
skynsamlegri nýtingu þekkingar, fæmi
og hugvits, - þess mannauðs sem þjóð-
in býr yfir. ...Ríkustu þjóðimar em alls
ekki endilega þær sem mestar eiga nátt-
úmauðlindimar. Mannlegir hæfileikar,
þekking, fæmi og hugvit em auðlind í
sjálfu sér sem leysist úr læðingi ef rétt
skilyrði og hvatning em fyrir hendi.“
Það er þá viðfangseffii okkar að
skapa þær forsendur að auðlindir
mannshugans fái notið sín, að menntuð
og upplýst æska geti trúað á ffamtíð
sína í þessu landi og langi til þess fram-
ar öllu öðm að leggja þjóð sinni lið og
tryggja henni sjálfstæði i samfélagi
þjóðanna. Það gerist ef við ræktum með
okkur þekkingu, fæmi og hugvit á borð
við hvaða stórþjóð sem er. Þá getum
við nýtt okkur það einstaka land og
kosti þess sem við eigum og þá getur ís-
lensk þjóð lagt sitt af mörkum til hag-
r
Avarp forseta
Islands
Vigdísar
Finnbogadóttur
1. ianúar
1991.
sældar og fegurra mannlífs í heiminum.
Þess vegna megum við ekki missa
æskublóma okkar úr landi af því að í
boði séu gull og grænir skógar annars
staðar. Fámenn eyþjóð á að skilja það,
- og skilur, - öðmm þjóðum betur, að
hún má engan mann missa.
Nú em þeir tímar að hávæmstu
umræðumar snúast um efhahagsmál.
Enginn undrast að þau mál fari hátt, því
víst hafa allar þjóðir áhyggjur af af-
komu sinni og vilja tiyggja hana sem
best. En I þessari geysimiklu umræðu
um efnahag og fjármál ættu menn ekki
að láta sér sjást yfir þau verðmæti, sem
ekki verða á augabragði metin til fiska
og I aska látin. Ef menn sjást ekki fyrir
I augnablikskapphlaupi eftir gæðum,
gleyma þeir í skammsýni sinni að
treysta hinar nauðsynlegustu undirstöð-
ur að farsælu lífi um alla ffamtíð.
Öll eigum við okkur draumsýnir.
Mín draumsýn er tengd því, að við lif-
um I landi sem verði með sanni þekkt
fyrir lifandi menningu, fyrir þekkingu
og fyrir heilbrigt líf. Ég vil að þegar
menn hugsi til þessa lands þá sjái þeir
fyrir sér hreint land og óspillt, hreint
loft, heilnæman mat, mannlíf sem
stendur á gömlum merg og veit um leið
öll þau tíðindi sem skipta máli á hveij-
um tíma. Við eigum reyndar töluvert af
þessari mynd úti I heimi, eins og ég hef
svo margoft orðið vör við á ferðum
mínum. Það er ekki nema satt, að með-
al upplýstra manna rikir töluverð aðdá-
un á Islendingum, fámennri sjálfstæðri
þjóð sem ein þjóða í Evrópu hefur varð-
veitt fomt trmgumál, sterk þjóð og stolt
sem hafnar því að apa eftir orð úr ólík-
um tungumálum, heldur keppist við I
nútimanum að þýða hugtök yfir nýjar
uppfinningar og þekkingu með nýyrð-
um sem falla að þessari makalausu
tungu, svo þjóðin geti haldið áffam að
tala hana óbrenglaða og hugsa á henni
með eigin orðum. Þeirri vegsemd fylgir
að sjálfsögðu vandi: sá vandi að standa
sem best undir henni og öll þurfum við
að taka á okkur þá ábyrgð. En ekki til
þess að rembast við að koma til móts
við óskhyggju erlendra vina okkar, þótt
ágætir séu, heldur fyrst og ffemst vegna
okkar sjálffa, sjálfsvirðingar okkar og
vilja til að lifa í þessu landi. Og það var
einmitt faramestið sem okkur var feng-
ið í byijun þessarar aldar þegar hilla tók
undir ffelsi okkar og sjálfstæði:
Sé ég i anda knör og vagna knúða
krafti, sem vanst úr fossa þinna
skrúða,
stritandi vjelar, starfsmenn glaða
og prúða,
stjómfrjálsa þjóð, með verslun
eigin búða.
Þannig kvað Hannes Hafstein um
draumsýn sína fyrir ísland í Aldamóta-
ljóðinu góða. Ekki er sú öld sem þá var
ný enn liðin, en samt hafa ótrúlega
margar óskir og spár þessa hugsjóna-
manns og eldhuga sinnar kynslóðar
ræst. Hvatning hans er einnig:
Starfið er margt, en eitt er bræðra
bandið,
boðorðið, hvar sem þjer ifylking
standið,
hvernig sem striðið þá og þá er
blandið,
það er að elska, byggja og treysta
á landið.
Svo gild sem þessi hvatning kann
að hafa verið um siðustu aldamót þá er
hún ekki síður brýn núna og má vera
okkur hinn gleðilegi boðskapur á ný-
byijuðu ári. Því ef við berum gæfú til
að treysta á auðlindir mennskunnar,
treysta á samfélag okkar og land,
treysta sjálfúm okkur til að axla alla
ábyrgð, þá mun okkur líka famast vel.
Á þessari stundu em mér ofarlega í
huga þakkir til Iandsmanna fyrir þann
góða hug sem mér var sýndur þegar ég
átti stóraffnæli. Sá hugur kom ffam
með mörgum hætti og ekki síst I gerð
bókarinnar Yrkju og þeim viðtökum
sem hún fékk. En þar lá að baki sú hug-
mynd, að efna í gjöf sem yrði að sjóði
sem gengi til íslenskrar æsku og hún
verði honum til ræktunar landsins. Eins
og ég hef stundum minnst á áður er það
sannfæring mín að ekkert sé vænlegra í
uppeldi en að kenna bömum að rækta,
því ræktun á einu sviði leiðir til ræktun-
ar á öðmm, stuðlar að því að menn læra
að hlúa að, byggja upp, auk þess sem I
slíku uppeldi eflisst það trúnaðarsam-
band við landið sem við megum síst án
vera.
Þegar við ræðum ræktun lands og
lýðs, þá emm við að tala um verkefhi
sem aldrei verður leyst: enginn fær sig
lausan úr þeim bardaga, segir á vísum
stað. Við höfiim sem betur fer vaknað
til umhugsunar um að í mörgu sé okkur
áfátt í þeim efnum, að víða kreppi að.
Og það er aðdáunarvert þegar menn
stilla saman kraftana til stórra átaka -
til að vemda tunguna, til að hlúa að
bömum, til að vinna á vondum sjúk-
dómi, svo nýleg dæmi séu nefnd. Fátt
er okkur hollara gleðiefni en að geta
sýnt að þjóðin standi saman þegar á
þarf að halda, geri jafhvel betur en von-
ir stóðu til.
Hér er verið að tala um verkefni
sem altlrei þijóta. Og ekkert í þeim efn-
um er svo lítið að ekki sé gagn að. Mér
var í sumar leið falið af grönnum okkar
og íslendingum að vera I forsæti á Um-
hverfisári Norðurlanda, en það er átak,
eitt af möigum þörfum, sem aldrei má
setja punkt aftan við, eins þótt því ljúki
formlega um tiltekin mánaðamót á
þessu nýja ári. Um þessar mundir er
unnið kappsamlega að því á öllum
Norðurlöndum að finna leiðir til að
virkja sem flesta til markmiðs sem okk-
ur öll dreymir um að ná fyrr eða síðar -
og kemst þótt hægt fari. Umhverfisár
Norðurlanda er ekki herferð til að safna
peningum til að láta eitthvað spretta,
heldur er lögð rik áhersla á að fólk geri
sitt besta til að fjarlægja óhreinmdi og
mengandi þætti I sinu nánasta um-
hverfi, vinnustað, bæ, borg, landi,
strönd, hafi. Þetta er stundum orðað á
þá leið, að menn hugsi hnattrænt og
geri það sem þarf í sinni heimabyggð,
hvort sem um er að ræða orkuspamað,
mengunarvamir, ræktun eða annan
þrifnað. Hve margir em það ekki sem
skilja sæmilega vel þann vanda sem
fylgir sambúð okkar við náttúruna og
auðlindimar, en eins og gefast upp fyr-
ir fram við að breyta þeim skilningi í at-
höfn og hugsa sem svo: hvað má ég? -
ég breyti engu hvort eð er. En það er
nauðsyn og möguleiki að reka af sér
þennan draug dáðleysis. Hér er spurt
um sjálfstraust og þá þjóðarhlýju og
umhyggju sem segir okkur, að þegar
um fólk er að ræða, þá viljum við eng-
an mann missa: það sama á að gilda um
landið og kosti þess.
Blaðamaður 1 Belgíu spurði mig
ekki alls fyrir löngu: hvemig finnst yð-
ur að sitja á valdastóli? Hláleg spuming
ef til vill, en endurspeglar þá útbreiddu
áráttu samtímans að hugsa í valdakenn-
ingum, spyija fyrst og síðast hver hefúr
völd og láta sem fátt annað skipti máli.
Spumingin kemur líka að gömlum og
nýjum vangaveltum um völd eða öllu
heldur valdaleysi forseta íslands og þá
hvort hann á að seilast til valds sem
mest hann má. En þá má halda áfram að
spyija: hver er sá sem vill leggja sig
undir vald, vill lúta valdi? Hið dýrmæta
lýðræði er svo margt: það er að taka til-
lit til hugsana annarra, setja sig í ann-
aira spor, komast að samkomulagi um
tillitssemi. Það er ekki harðstjóm meiri-
hlutans, hve lögleg sem hún kann að
vera að forminu til. í góðu lýðræði felst
upplýsing svo að allir geta tekið afstöðu
sem hver og einn telur réttmæta: í því
felst virðing fyrir siðuðum sambýlis-
háttum, virðing fyrir rödd og rétti ann-
arra undir því góða gamla kjörorði: orð
skulu standa. Lýðræðið er líka I því
fólgið að upplýsa þegnana sem best um
alla kosti og hugsanlegar afleiðingar
þeirra, um hvar ólán kunni að leynast
og um það hvað reynst getur affarasæl-
ast þegar til langra tíma er litið. Sá sem
slíku lýðræði vill þjóna getur að
minnsta kosti reynt sitt besta til að
vekja fólk til umhugsunar um ýmisleg
mikilvæg málefni, án þess að negla þau
við stundarhagsmuni valdastreitu.
Góðir íslendingar,
Á þessum nýársdegi er á ný gengið
til Bessastaðastofú. Nú um áramótin
lýkur fyrsta áfanga I viðreisn hennar, en
hún hefúr ekki verið i notkun I hálft
annað ár. Þjóðin hefúr reist sér góðan
húsakost undanfarið og nú er komið að
þvi að hlúa að gömlu húsunum ftá fyrri
öld og öldum. Það er mikið gleðiefhi að
verða vitni að þeirri hugarfarsbreytingu
sem orðið hefur um allt land er varðar
virðingu fyrir gömlum húsum og þeirri
sögu sem I þeim er fólgin. í öllum
landshlutum hefur af miklum myndar-
skap verið gert við margvíslega dýr-
gripi, kirkjur, stofur, skemmur, bók-
hlöðu, verslunarhús og aðrar vistarver-
ur og þeim forðað frá glötun. Hvar-
vetna eru þessar byggingar héraðsstolt
til sóma fyrir samfélög úti á landi. Á
sama hátt hefur Bessastaðastofú nú ver-
ið gert til góða og Bessastaðastofa er
gersemi okkar allra. Hér á þjóðin sam-
eiginlegar minningar sínar, hér er tákn
hinnar sameiginlegu menningar okkar
og eignar, hluti af öllu því margslungna
sem gerir okkur að einni sjálfstæðri
þjóð.
Gleðilegt nýtt ár. Megi farsæld og
guðsblessun fylgja jslandi og þjóðinni
allri á árinu sem nú fer I hönd og um
alla framtíð.
Fimmtudagur 3. janúar 1991 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 7