Þjóðviljinn - 07.03.1991, Blaðsíða 5

VIÐHORF
Fréttaþörf og þýðingarskylda
Þegar sagnfræðingar framtíð-
arinnar fara að rannsaka 20. öld-
ina mun þeim eflaust verða star-
sýnt á tvennt sem ffemur öðru
hefur einkennt þessa öld sem
brátt rennur sitt skeið á enda.
Annars vegar munu þeir sjá
gegndarlausar mannfómir í ótal
styrjöldum, þær mestu sem sagan
greinir frá, hins vegar þær gífur-
legu tækniframfarir sem átt hafa
sér stað, til góðs og ills fyrir menn
og náttúm. Grimmd og miskunn-
arleysi mannskepnunnar er öðm
megin, snilld hugans og sköpun-
argáfan hinu megin.
Austuríski rithöfúndurin Stef-
an Zwcig svipti sig lífi árið 1942
er hann gat ekki lengur horft upp
á vitskerta veröld heimsstyijald-
aráranna síðari. Hann hefur lýst
tvennur tímum aldarinnar betur
en flestir aðrir í ævisögu sinni
Veröld sem var. Þar segir hann:
„Fyrir okkur átti það að liggja að
kynnast fyrirvaralausum árásar-
styijöldum, fangabúðum, pynt-
ingum, stórfelldum eignaránum
og loflárásum á vamarlausar
borgir, en níðingsháttur af þessu
tagi hefúr ekki þekkst síðustu
fimmtíu mannsaldrana og verður
vonandi ekki umborinn af kom-
andi kynslóðum. En ég hef líka
orðið vitni að þeirri furðulegu
mótsögn, að samtímis og mann-
kynið varpar fyrir borð þúsund
ára siðferðisþroska sínum, vinnur
það hin óvæntustu afrek á sviði
tækni og vísinda, svo að miljón
ára þróun er lögð að baki í einu
vængjataki: loftið hefúr það lagt
undir sig með fluglistinni, mann-
legt mál er flutt á einni sekúndu
umhverfis hnöttinn og fjarlægðir
geimsins þar með yfirunnar,
fmmeindimar hafa verið klofhar
og læknisdómar fundnir við hin-
um illkynjuðustu sóttum, og nær
daglega finnst lausn á ýmsu því
sem áður þótti óleysanlegt. Aldrei
fyrT hefúr mannlegt samfélag
gengið fram í jafn-djöfúllegri
breytni og aldrei leyst af höndum
jafh-ofurmennskar dáðir“. (Stef-
an Zweig: Veröld sem var, bls. 8).
Það má með sanni segja að
undanfamar vikur höfum við hér
norður við heimskautsbaug orðið
vitni að þessari fúrðulegu mót-
sögn sem Stefan Zweig kallar
svo. Andstyggileg styijöld birtist
okkur kvöld eftir kvöld í beinni
útsendingu heima í stofú fyrir
mátt undraverðrar tækni sem við
eigum oft á tíðum erfitt með að
skilja.
Það þóttu stórtíðindi árið
1815 er Napoleon keisari tapaði í
ormstunni við Waterloo. Fréttim-
ar vom 4 daga að berast frá Belg-
íu yfir Ermarsund til London og
var það met. Nú fáum við að vita
í kvöldfréttum að búið sé að
kveikja á loftvamarflautum í ísra-
el og bíðum í nokkrar mínútur eft-
ir að frétta hvort eða hvar sprengj-
an féll, hve margir særðust, hve
mikil eyðileggingin var eða hvort
tókst að skjóta flaugina niður með
háþróuðum vamarbúnaði.
Á örfáum ámm hafa stórtíð-
indi veraldarinnar færst svo ná-
lægt okkur fyrir tilstilli fjarskipta-
tækninnar að við komumst ekki
hjá því að sjá og heyra. I vissum
skilningi er heimurinn að verða
agnarsmár, ekkert er okkur óvið-
komandi lengur.
Nú á vetrarmánuðum hafa
striðsátök birst okkur á skermin-
um nótt sem nýtan dag og á rásum
útvarpsstöðvanna malar frétta-
lesturinn sýknt og heilagt.
Óþýddar fféttir sem harðdrægir
starfsmenn CNN eða SKY mat-
reiða em sendar út athugasemda-
laust, fféttir sem sumir skilja. Við
veljum ekki, við skýmm ekki, við
tökum bara við. Það hefúr verið
valið fyrir okkur. 1 íslensku sjón-
Kristín Ástgeirsdóttir skrifar
varpstöðvunum er vitnað í þessar
einkastöðvar og fféttamenn reyna
oft af veikum mætti að bæta við
og skýra. Sjónarhomið er þó
hinna fyrirfram ákveðnu sigur-
vegara eins og svo glöggt kemur
ffam í orðavali.
Eg spyr mig, hvert er hlutverk
fjölmiðla i ríki sem telur sér lýð-
fjölmiðla, á tímum beinna útsend-
inga og upplýsingaflóðs? Þessum
spumingum þurfúm við að svara
og komast að samkomulagi áður
en flóðbylgjan verður óviðráðan-
leg, á meðan við getum einhveiju
ráðið.
Það sem hér er til umræðu er
ekki réttmæti þess að sjá Islend-
Þegar opnað hefur verið fyrir
erlendar fféttarásir, ffá tveimur
þeirra þjóða sem eiga í styijöld,
báðar sömu megin víglínunnar, er
komið upp algjörlega nýtt ástand.
Yfir okkur hellist einhliða mynd
þeirra sem eru að byggja upp
samstöðu og baráttuþrek og em
að réttlæta fyrir sér og sínum að
„Eg vil sjá gagnrýnar fréttir unnar af íslensk-
um blaðamönnum, fréttir sem taka stríðsáróð-
ur ekki góðan og gildan. Það getur ekki og á
ekki að vera hlutverk íslenskra sjónvarps-
stöðva, allra sisi íslenska ríkissjónvarpsins
sem er ein mikilvœgasta menningarstofnun
þjóðarinnar, að endurvarpa óþýddu erlendu
efnifrá hlutdrœgum fréttastofum. “
ræði til tekna? Ég svara: fjölmiðl-
ar eiga að vera einn af homstein-
um lýðræðisins. Þeir eiga að vera
sjálfstæðir, spyija spuminga, vera
gagnrýnir og upplýsandi. Þeir
eiga að veita aðhald, rétt eins og
stjómarandstaðan. Þeir eiga ekki
að skapa múgæsing, ekki að vera
gjallarhom misviturra stjómvalda
og stríðsglaðra herforingja, þeir
eiga ekki að réttlæta að enn einu
sinni var gripið til vopna löngu
áður en fullreynt var um sættir.
Þeir eiga ekki að vera talsmenn
ofbeldis á kostnað friðar. Frjálsir
fjölmiðlar eiga að þjóna sannleik-
anum og almenningi, þeir eru til
fyrir fólkið í landinu.
Þótt ég sé fréttasjúk eins og
fleiri íslendingar spyr ég mig líka
hvort allt þetta upplýsingaflæði sé
til góðs. Óf mikið má af öllu gera.
Hvaða áhrif hefúr stríðssibyljan á
vitund okkar um lífsháskann og
þann mannlega harmleik sem á
sér stað beggja vegna víglíunnar?
Óbreyttir borgarar falla, dag eftir
dag sjáum við særða karla, grát-
andi konur og böm, hmnin hús,
brenndar brýr. Hermenn skjóta
félaga sína af misgáningi. Verð-
um við ónæm? Verður dauði þús-
unda eins og hver annar tölvu-
leikur, þar sem örin á skjánum
hittir í mark? Boom. Bagdad var
eins og upplýst jólatré, sagði her-
maðurinn. Árásimar em vel
heppnaðar, segja fféttamennimir.
Hvar er siðferði okkar statt á svo
vályndum tímum, hvert verður
hlutverk okkar? Á ég að gæta
bróður míns? var einu sinni spurt.
Hvaö viljum við?
Óhjákvæmilega hlýtur
reynsla undanfarinna vikna að
vekja margar spumingar. Þegar
betur er að gáð held ég að við
stöndum ffammi fyrir spuming-
unni: Hvaða stöðu ætla íslending-
ar sér í samfélagi þjóðanna? Ætl-
um við að vera þiggjendur eða
veitendur, friðflytjendur eða
stríðsæsingamenn? Eigum við að
horfa gagnrýnum augum á ver-
öldina eða gleypa hráa þá hroka-
fúllu heimsmynd núverandi og
fyrrverandi stórvelda og nýlendu-
herra sem að okkur er rétt? Hver á
að móta stefnuna, hvað á að
leggja til gmndvallar, hver á að
velja fyrir hvem? Hverjar em
skyldur okkar við fortíð og menn-
ingu þjóðarinnar, hvað kemur sér
best fyrir framtíðina og samskipti
okkar við aðrar þjóðir? Á svokall-
að frelsi fjölmiðlanna, þar með
talið frelsi til að endurvarpa er-
lendum dagskrám, að vera algjört
eða á að setja þeim siðferðis-,
lýðræðis- og jafnréttisreglur?
Hvert er og verður hlutverk is-
lenskra fjölmiðla, ekki síst ríkis-
ingum fyrir beinum fféttum eða
öðm efni, heldur miklu fremur,
hvemig að málum hefúr verið
staðið og hvað það er sem boðið
er upp á.
Afleit fordæmi
Á undanfomum ámm hefúr
gætt vaxandi virðingarleysis við
lög, reglur og dómstóla eins og
atburðir BHMR-deilunnar síðast
liðið sumar, svo og skyndileg
opnun gervihnattasjónvarps bera
vitni um. Hér gilda lög og reglu-
gerðir um útvarpsrekstur. Áður en
Stöð 2 hljóp til og ráðherra hlýddi
kalli var óheimilt að senda út efni
án þess að það væri þýtt. Það er
illt í efni er menn komast upp
með að bijóta lög og reglur, segja
svo: þetta er búið og gert, ráð-
herra verður að breyta reglunum
og að því sé hlýtt, umræðulaust.
Þetta er vont fordæmi. Hveijir
beita þessari aðferð næst?
Við höfúm sett okkur reglur
sem ætlað er að tryggja ákveðið
lágmarkssiðferði, svo og til að út-
varp og sjónvarp séu íslensk.
Reglumar eiga að veija tunguna
fyrir stöðugri ásókn hins ensku-
mælandi heims og einnig að hlifa
bömum og unglingum við því
sem okkur finnst vera óæskileg
áhrif. Það gilda reglur um ofbeld-
ismyndir og annað það sem strið-
ir gegn ríkjandi siðferðisvitund,
hversu réttlátar sem þær svo em.
Að mínum dómi á það ekki að
vera hlutverk fjölmiðla eins og
sjónvarps að bijóta niður gildis-
mat sem byggist á mannúð og
virðingu við lífið, hvað þá að
særa fólk. Miklu ffemur á það að
auka skilning, efla umburðarlyndi
og hvetja til umræðu í anda þess
lýðræðisþjóðfélags sem við vilj-
um hafa hér.
Við setjum reglur um kvik-
myndir og sjónvarpsþætti, en
þegar kemur að fréttum vandast
málið. Manndráp, barsmíðar og
eyðilegging er off yfirþyrmandi í
fréttum. Hvað á að sýna og hvað
ekki? Á að leyna því hve veröldin
er oft vond? Hvemig á að tryggja
að öll sjónarmið komi fram? Þeg-
ar íslenskir fréttamenn matreiða
fféttir ganga þeir út frá sínu gild-
ismati, sem reyndar er ofl gagn-
rýnisvert, en það er þó mótað af
því samfélagi og þeim veruleika
sem við búum við. Það má nefna
íslenska ríkissjónvarpinu til hróss
að það hefúr öðru hvoru reynt að
skoða Persaflóadeiluna frá báðum
hliðum, m.a. með því að ræða við
fólk sem búið hefur í Austurlönd-
um nær, og er mér þá efst í huga
merkilegt viðtal við palestinska
verkfræðinginn sem hér býr nú,
en hans sjónarhom var afar at-
hyglisvert.
ungir piltar og því miður stúlkur
líka em send út í eyðimerkurstyij-
öld þar sem fátt er þeim til vamar.
Vondur, verri, verstur
Þar með er ég afhir komin að
spumingunni um það hvaða stöðu
Islendingar eiga að taka sér í ver-
öldinni. Við emm ekki aðilar að
sfyijöldinni við Persaflóa. Þótt Is-
lendingar hafi ásamt flestum
þjóðum Sþ. sett írökum úrslita-
kosti og samþykkt ályktun þar
sem segir að öllum tiltækum ráð-
um skuli beitt (all neccessary me-
ans) til að koma Irökum út úr Kú-
veit, þá þýðir það ekki að okkur
beri að stilla okkur upp við hlið
fjölþjóðahersins og samþykkja
aðferðir eða áætlanir Bandaríkja-
manna og Breta sem ráða for í
eyðimerkurstorminum.
Persaflóastyijöldin er afar
flókið mál, sem á sér langan að-
draganda og á eflaust eftir að
draga dilk á eftir sér. Eins og mál-
ið er kynnt hjá þeim Sky-mönn-
um (ég hef lítið séð af CNN) er á
ferðinni gömul saga:
Milli fljótanna Efrat og Tígr-
is, þar sem einu sinni var vagga
menningarinnar, ræður vondi
maðurinn ríkjum. Hann var vinur
meðan hann var að beijast við enn
verri karla i Iran, en þá gat hann
m.a. keypt vopn frá Svíum,
Frökkum og Rússum. Nú er hann
orðinn óvinur, en nágranni hans
Assad Sýrlandsforseti sem var þó
allra karla verstur fyrir nokkrum
mánuðum, skipuleggjandi
hryðjuverk sí og æ, hann er nú
vinur og bandamaður. Það þarf að
klekkja á vonda karlinum Sadd-
am Hússein, það kostar að vísu
nokkur þúsund mannslíf og það
verða miklar skemmdir, líka á
ómetanlegum menningarverð-
mætum, en það verður að hafa
það. Öllum sáttatillögum er hafn-
að. Hið góða verður að sigra hið
illa. Hveijir eru betri talsmenn
hins góða en gömlu heimsveldin
Bretar, Frakkar og Bandaríkja-
menn sem mæta til leiks i fúll-
vissu þess að þeirra vestræna
stjómarfar, menning og hugsun-
arháttur sé betri og réttari en ann-
arra? Þannig hafa þeir hugsað í
ein 400 ár og aldrei hikað við að
beita valdi og vopnum til að
tryggja hagsmuni sína. Við Is-
lendingar höfum kynnst þeirri
hlið á breska stórveldinu. Nú er
sláturtíð og þá banna menn friðar-
söngva John Lennons og annað
sem hreyfir við samviskunni.
Málinu er stillt upp eins og
það snúist um eitt illmenni, en við
getum alveg gefið okkur að þótt
Saddam Hússein eigi marga and-
stæðinga, þá nýtur hann líka
nokkurs fylgis, annars sæti hann
ekki á valdastóli, það sýnir saga
Iraks, sem kann að greina frá
endalausum valdaránum og hall-
arbyltingum innan Baatflokksins
og byltingarráðsins. Annað hvort
hefúr vesturlandabúum láðst að
setja sig inn í hugsunarhátt músl-
ima, eða þeir láta sig engu skipta
hvað stríðið kann að kosta.
Eftir ffiðarbaráttu síðasta ára-
tugar finnst mér nöturlegt að sjá
að ráðandi ríki heimsins ktmna
engin önnur ráð til lausnar milli-
ríkjadeilum en að beita vopna-
valdi. Það þarf kannski engan að
undra, þvi þannig hafa aðfarimar
verið um þúsundir ára. Karlveld-
issamfélögin allt frá dögum Súm-
era í Mesópótamíu hafa tryggt
veldi sitt með heijum og vopna-
styrk. Hetjuhugmyndir virðast
enn lifa góðu lífi, sá sem vinnur
strið kemst á blöð sögunnar.
Eftir er okkar hlutur
Austur við Persaflóa er háður
mikill karlveldisleikur, sem að
mínum dómi hefði aldrei þurfl að
hefjast. Hann snýst reyndar
hvorki um hetjur, né réttlæti til
handa Kúveitum, hvað þá gott og
illt. Hann snýst um olíu, yfirráð
og vopnasölu. Fjölmiðlar þeir
sem okkur er boðið að horfa á
nótt sem nýtan dag dansa í kring-
um striðskálfinn og láta herfor-
ingjana um að túlka atburðarás-
ina. Slíkum fjölmiðlum í eigu
blaðakónga, jafnvel þótt þeir séu í
vinfengi við góðar konur eins og
Jane Fonda, vil ég hafna. Ég get
auðvitað slökkt á tækinu, en mál-
ið snýst um annað og meira en
það.
Ég vil sjá gagnrýnar fféttir
unnar af íslenskum blaðamönn-
um, fféttir sem taka stríðsáróður
ekki góðan og gildan. Það getur
ekki og á ekki að vera hlutverk ís-
lenskra sjónvarpsstöðva, allra síst
islenska ríkissjónvarpsins sem er
ein mikilvægasta menningar-
stofhun þjóðarinnar, að endur-
varpa óþýddu erlendu efni ffá
hlutdrægum fféttastofúm. Það má
hugsa sér ýmsar aðrar leiðir, sbr.
þær tillögur sem þegar eru komn-
ar ffam.
Vilji menn viðhalda einhveiju
sem kalla má íslenska menningu,
er svarið enn og aftur að styrkja
og styðja íslenskt menningarlíf,
þar með talið að tryggja að ís-
lenskt sjónvarp standi sig í sam-
keppninni, bjóði upp á íslenskt
efhi, gert af okkur, fyrir okkur. Ef
við ætlum að vera sjálfstæð um
ókomin ár og tala áfram islensku
verðum við að skapa og veita,
ekki bara að þiggja og gleypa.
Ég sagði í upphafi að þetta
mál snerist um það hvaða stöðu
íslendingar ættu að taka sér í sam-
félagi þjóðanna, vera þeir sem
gefa eða þiggja. Mitt svar við
þeirri spumingu er að íslendingar
eigi að standa við hlið þeirra sem
boða ffið og sýna öðrum þjóðum
virðingu. Það em því miður að-
eins örfáar þjóðir sem geta með
reisn talað máli ffiðarins og veitir
þar ekki af liðsauka. Við eigum
að beita okkur í þágu mannrétt-
inda og ffelsis alls staðar í heim-
inum. Þess vegna eigum við ekki
að sætta okkur við að heimsmynd
stórveldanna sé okkar heims-
mynd, að stríð sé eina lausnin, að
ofbeldi eigi að svara með ofbeldi.
Við eigum að búa til okkar heims-
mynd og það geram við best á
okkar tungu, með okkar fjölmiðl-
um, með því að horfa vítt um ver-
öld alla, láta vinda leika um okk-
ur, vega, meta og taka afstöðu,
ætíð í þágu mannlífsins.
Flutt á fundi BHM
22. febrúar 1991.
Fimmtudagur 7. mars 1991 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 5