Þjóðviljinn - 08.03.1991, Blaðsíða 11

Margt er
alræðið
Gerist markaðslögmálin mjög frek og viljiþau
öllu ráða eru smáþjóðir dœmdar undir þungan
valtara sem alla vill gera eins
Hvers vegna verða alræðis-
ríki jafnhvimleiður dvalarstað-
ur og raun ber vitni - hvernig
sem til þeirra er stofnað? Það er
ekki síst vegna þess ófagnaðar
sem felst í fyrri hluta orðsins:
al- ráður.
Hvergi friður
Rikið, valdhafamir, em allt í
öllu. Þeir sveigja allt undir sinn
vilja. Þeir era með nefið ofan í
hvers manns koppi. Það er hvergi
skjól undan þeim að finna.
(Merkilegt reyndar: þannig er
þetta líka í þeim fjarstæðubókum
sem ætla sér að lýsa fullkomlega
góðu alræði.) Þeir vilja ekki einu
sinni sætta sig við að þú þegir,
þeir vilja að þú dansir með. Þeir
sætta sig ekki við að til sé einhver
afkimi þar sem þú hefur frið frá
því að vera þegn og ert þú sjálfur:
einstaklingur sem aldrei hefur
verið til áður og verður ekki til
framar, því ekkert gjörir drottinn
tvisvar. Alræðið vill lauma sér inn
í einkalífið og bamauppeldið og
útivistina, inn í skáldskapinn. Og
það vill fá fyrirbænir í kirkjunum,
eins þótt það sé hundheiðið.
Samt tekst þaö
ekki
Að vísu tekst þetta aldrei, sem
betur fer. Þegar alræðisríki
hrynja, þá kemur fljótt á daginn
að sú innræting sem menn héldu
úr fjarlægð að væri altæk og
smíðaði allt að því nýja manngerð
sem væri þæg og hlýðin og hugs-
aði aldrei neitt upp á eigin spýtur,
þessi innræting misferst. Hún get-
ur spillt mörgu, en hún ræður
aldrei með öllu yfir sálunum. Svo
úrræðagóður og ófyrirsjáanlegur
er maðurinn, þrátt fyrir allt. Al-
ræðið er aldrei alræði. En það
VILL vera allt í öllu, um það þarf
enginn að efast, og fellur margur
góður maður og mörg ágæt hugs-
un fyrir borð á þeirri siglingu.
Markaóur
og alræði
Nú á dögum er það mest i
tísku að líta svo á, að markaðsbú-
skapur sé besta vöm gegn alræði i
hverri mynd sem er og hvort sem
það bregður yfir sig vinstri-
skikkju eða hægrikufli. Og það er
nokkuð til í því. Markaðsbúskap-
ur með samkeppni fyrirtækja sem
selja vaming ýmisskonar og þjón-
ustu, hann virkar valddreifandi.
Hann tryggir betur hagkvæmni í
ýmisskonar framleiðslu, fjöl-
breytni á bílasölum og matsölu-
stöðum, leiðréttir pólitískar yfir-
sjónir, og fleira gagnlegt vinnur
þetta kerfi.
Ekki öll svör
En við þurfum engu að síður
að varast þá markaðshyggju sem
vill gerast al-tæk eins og annað
alræði. Hagnaðarfýsn hennar
leikur grátt auðlindir náttúrannar.
Hagvaxtarreikningur hennar tek-
ur ekki tillit til þess hvað framfar-
ir kosta i raun og vera. Og það er
misskilningur að forræði markað-
arins tryggi fjölbreytni á öllum
sviðum. Það tryggir, sem fyrr var
að vikið, fjölbreytni í ffamboði á
bílum, ostum og smokkum. En
þegar við komum að menningar-
lífi, að skapandi starfi á sviði lista
og bókmennta, að lifsskilyrðum
menningar, þá bila markaðslög-
málin heldur betur.
Fjöldi og
fjölbreytni
í stuttu máli sagt þá er sú
menningarstefha sem markaðs-
lögmálin hljóta að skapa ef þau
ráða á þessa leið: þau banna
hvorki eitt né neitt. En þau ýta
undir það sem hefur mikla út-
breiðslu og nær til margra á
kostnað þess sem nær til fárra.
Þetta þýðir að t.d. í leikhúsum
verður æ meira af því sama (eftir
því sem markaðslögmál sækja á
t.d. í ensku menningarlífi, þeim
mun fábreyttara verður verkefha-
val og meira bundið af söngleikj-
um). Þetta þýðir líka að í sjón-
varpi verður úrval fábreyttara eft-
ir því sem rásum fjölgar og út-
sendingartimi lengist. Ekki af því
að neinn vilji það endilega, heldur
af því að þetta liggur í kerfisins
eðli. Auglýsendur fjárfesta í efhi
sem hefur mesta útbreiðslu og þar
með þurrkast mestöll menningar-
sérviska og aðrar „sérþarfir“ út af
dagskránni.
Þegar slíkt og þvílikt er sagt,
þá munu hinir markaðsfijálsu rísa
upp og segja með nokkrum þjósti:
Og hvað með það? A það ekki að
skipta mestu máli sem fólkið vill?
Á að vera að eltast við sérviskuna
í andskotans menningarvitunum
og öllu kúltúrprampinu (meira
um þann munnsöfnuð má sjá í
ótal kjallaragreinum í DV og rit-
stjómarskrifum Tímans).
Réttur hinna fáu
Hér er margur hundur grafinn.
Það væri t.d. misskilningur að
halda áfram á þessum brautum
með því að stilla dæminu upp sem
svo, að hér séu vinsældir (t.d. af-
þreying ýmisskonar) að slást við
„menningu fyrir hina útvöldu."
Sá slagur á sér að sönnu alltaf
stað, en hann þarf ekki að vera
neitt skaðvænlegur. „Hámenn-
ing“ og „lágmenning“ (sem Þor-
geir Þorgeirsson kallaði margnota
og einnota menningu í ágætu er-
indi) geta fundið sér þokkaleg-
ustu sambýlisform og mega
reyndar hvor án annarrar vera.
Það er ekki síst misskilningur
ef Islendingar fara að hamast við
að setja markaðsdæmi menning-
arinnar upp með þeim hætti sem
að ofan greinir. Við erum nefni-
lega í þeirri stöðu að íslensk
menningarviðleitni (hverrar nátt-
úra sem hún er, og hvort sem hún
leitar að sem mestum vinsældum
eða ekki) hún er í heimi markaðs-
lögmála í sömu stöðu og „menn-
ing fyrir fáa útvalda“ er í miklu
stærri þjóðfélögum. Blátt áfram
vegna þess að við erum smáþjóð.
Við eram fá. Þótt fjórðungur eða
fimmtungur þjóðar komi til að sjá
íslenska kvikmynd (en eitthvað
svipað getur varla gerst i stærri
samfélögum) og þótt þessi stóri
þjóðarpartur borgi tvöfalt að-
göngumiðagjald, þá gengur dæm-
ið samt ekki upp nema með harm-
kvælum.
Þvert á
markaðslögmálin
Og hvort við rekjum fleiri
dæmi eða færri: við þurfum á því
að halda að gerðar séu „sérstakar
ráðstafanir“ til að sæmilega fjöl-
breytt menningarlíf sé stundað á
íslandi. Við getum ekki ætlast til
þess að allt borgi sig - og enn síð-
ur en aðrar þjóðir. Því verðum við
að stunda fyrmefhdar séraðgerðir
sem í raun ganga þvert á afleið-
ingar allsráðandi markaðslög-
mála.
Þessi hlið málsins kom ekki
nægilega fram á málþingi um
menningu sem haldið var á veg-
um menntamálaráðuneytisins
ekki alls fyrir löngu. Flestir vora
þar að ræða fram og aftur um ein-
angran íslenskrar menningar og
nauðsyn alþjóðlegra samskipta.
Það bar rétt aðeins á því að menn
byggju sér til skelfilega einangr-
unargrýlu og hömuðust gegn
henni af hreysti, en flestum virtist
skiljast að það er óþarfi. íslend-
ingar era ekki einangrað þjóð í
menningarlegu tilliti og hafa ekki
verið alllengi: það era fjörtíu ár
síðan síðast var deilt af nokkurri
hörku um að tiltekin erlend áhrif á
list og skáldskap á
Islandi væra bein-
línis skaðleg
(atómljóðarim-
man og afstraktið). Allar deilur í
þessa vera síðan era smámunir.
Og semsagt: menn töluðu mjög í
sömu átt á málþinginu: við eigum
að vera opnir fyrir öllu, en vinna
vel úr þeim áhrifum og straumum
sem við kynnumst. Og svo fram-
vegis.
Gegn skamm-
sýnni hagstefnu
En markaðshliðin á hinum ís-
lenska menningarvanda, hún kom
þó fram sem betur fer. Bæði í
setningarræðu Svavars Gestsson-
ar menntamálaráðherra og í
ávarpi ffamkvæmdastjóra Evr-
ópuráðsins, frú Catherine Lal-
umiére, sem var gestur málþings-
ins.
Svavar tengdi þetta mál við
meginreglur markaðshyggjunnar
eins og þær birtast í Evrópu-
bandalaginu, sem margir vilja
tengjast sem hraðast og mest.
Hann rakti það, hvemig vandi
smáþjóðarmenningar er bundinn
„almennum viðhorfum markaðs-
hyggjunnar". Með öðrum orðum
þeim, að ofar lögum og sérvisku
einstakra þjóða era settar almenn-
ar reglur um rekstur fyrirtækja
(m.a. bókaútgáfufyrirtækja, sjón-
varpsstöðva ofl.) sem eiga að
gilda fyrir alla, stóra sem smáa.
Kannski er gert ráð fyrir „aðlög-
unartíma“ meðan einstaka þjóðir
era að vinda ofan af sinni sér-
visku, en það er ljóst að stefhan á
allsheijarsamræmingu er sterk.
Svavar gat um það til dæmis að í
nafhi „eðlilegra viðskiptahátta“
yrði líklega hægt að banna smá-
þjóð innan EB að efla sína bóka-
útgáfu með afhámi virðisauka-
skatts á bækur - vegna þess að
það væri talið brot á þeirri megin-
reglu að ekki mætti mismuna
prentgreinum í skattlagningu. Og
þannig getur farið um fleiri að-
gerðir sem miða að því að styrkja
smærri menningarsvæði innan
Evrópu: hægt verður að nota al-
mennar samkeppnisreglur til að
bregða fyrir þær fæti.
Verða allir eins?
Ávarp ffú Lalumiére minnti
svo á það, að tal Svavars var ekki
einhver afdalahræðsla sauðskinn-
skóakomma, eins og vígreifir
Evrópukratar era vanir að hjala
um þessar mundir. Hún ræddi um
nauðsyn þess að Evrópuþjóðir
reyndu að gera sem mest til að
varðveita sína þjóðlegu vitund og
sérleika og „veija sig gegn öflum
sem vilja steypa alla í sama mót“.
Hvaða öfl era það? Frúin franska
ræddi á öðram stað í sínu ávarpi
um ólík öfl sem togast á, „annars
vegar menningarleg öfl sem
krefjast fjölbreytni, hinsvegar öfl
af hagrænum og viðskiptalegum
toga, sem hafa tilhneigingu til að
má út allan mun“. Enn skýrar
kvað hún á síðar, þegar hún ræddi
um að lýðræðið mætti ekki vera
undirgefið „skammsýnni hag-
stefhu“. Og því ber lýðræðinu,
sagði hún, „einmitt á hinu ofur-
viðkvæma sviði mála og menn-
ingar, að láta hagsmuni heildar-
innar verða lögmálum markaðar-
ins yfirsterkari, því hagsmunir
heildarinnar era einmitt hinir
sömu og hagsmunir hvers tungu-
máls og hverrar menningar“.
Hér munu markaðstrúarmenn
ausa og pijóna og tala um sví-
virðilega „heildarhyggju“ og
„forræðishyggju" og guð má vita
hvað: hvemig ætla menn að dir-
fast að ganga þvert á markaðslög-
mál? En hvort sem mönnum líkar
betur eða verr: það verða menn að
gera ef hinn rammi safi fjöl-
breytninnar á áfram að renna af
rótum upp í menningarskóginn.
Og sem fyrr segir: þetta er ekki ís-
lensk vinstrivilluútúrborasér-
viska: sannleikurinn er sá að
meira að segja þjóð eins og
Frakkar, sem telur sextíu miljónir
og á sér mál sem hefur status
heimstungu á mörgum vettvangi,
meira að segja þeir telja sér nauð-
synlegt að gripa til ýmisskonar
„sérstakra ráðstafana“ til að
frönsk tunga og menning haldi
velli. Gáum að þessu.
Föstudagur 8. mars 1991 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 11