Dagblaðið Vísir - DV - 06.07.1999, Qupperneq 4

ÞRIÐJUDAGUR 6. JÚLÍ 1999
Vilhjálmur Árnason heimspekiprófessor:
Freisting að
sigrast á sorg
og dauða
- fiktum ekki viö frumþætti lífsins
Kemur einhvem
tímann sú tíö aö
dæmisagan um
blómin og bý-
flugumar verði
tímaskekkja? Og
hvað kemur þá í
staðinn: Tvö hundmð frumur og til-
raunaglas, kannski?
Hvort sem möguleikinn á klónun
manna er fyrir hendi í dag, á morg-
un eða einhvern tímann í fjarlægri
framtíð verða alltaf til staðar áleitn-
ar siðfræðilegar spumingar um
hvort mannkyninu sé stætt á því að
færa sér tæknina í nyt og enn frem-
ur hvernig og í hvaða tilgangi, færi
svo að hið stóra skref væri stigið.
Þessar spurningar og margar
fleiri verður einhvern tímann að
ræða og svara á fullnægjandi hátt ef
mannkynið á að geta horft kinn-
roðalaust á spegilmynd sína það
sem eftir er. Hvort spegilmynd þessi
verður mynd á gljáðum fleti eða
manneskja af holdi og blóði á tím-
inn, og tæknin, eftir að leiða í ljós.
Fjögur tilefni...
Vilhjálmur Árnason er prófessor
í heimspeki við Háskóla íslands.
Hjá honum leitaði blaðamaður sið-
fræðilegs sjónarhoms á einræktun
og hvaða svör siðfræðin gæfi við
spumingum af áðurnefndum toga.
Vilhjálmur segist ekki sjá að
flokka megi möguleikann á einrækt-
un beinlínis sem siðfræðilegt
vandamál:
„Möguleikinn á einræktun
manna er miklu fremur dæmi um
mál sem virðist augljóslega fjar-
stætt og nánast rangt að velta fyrir
sér siðfræðilega - svo sem eins þeg-
ar verið er að velta upp klípusög-
unni um feita manninn sem kasta
megi fyrir lest til að bjarga hópi
manna.
í fræðilegri umræðu dugir þó
ekki að lýsa því yfir að eitthvað sé
rangt án þess að færa fyrir því rök.
Með það í huga er ágætt að velta því
fyrir sér af hvaða tilefni menn
kynnu að viija einrækta fólk og
bregðast síðan við með siðfræðileg-
um rökum. Það mætti flokka þessi
tilefni í fernt.“
Mannbætur
„Fyrsta tilefnið kenni ég við
mannbætur. Með því á ég við hvers
Sú vítneskja að martn-
eskjunní sé skammt-
aður afmarkaður tímí
hér á jorð er stöðug
áminning um gíldi
þessa jarðlífs. Það er
tómhyggja af versta
tagi að lertast við $ígr~
ast á þessum tiivistar-
skilyrðum mannsins,
td. með þvíað frta svo
á að maður komi bók-
stafíega í manns stað
með einræktun.
konar viðleitni sem miðar skipulega
að framleiðslu þekktra „æskilegra"
einkenna, s.s. greindar, fegurðar,
sterklegrar líkamsbyggingar eða
jafnvel löghlýðni, svo dæmi séu
nefnd.
Rök gegn erfðabótum á mönnum
eru mörg og þung, segir Vilhjálmur.
„Það er fráleitt að leita að góðum
mannkostum eingöngu í gegnum
erfðaeiginleika fólks. Þótt hugsan-
legt sé að framleiða fólk með svo-
kallaða „æskilega" erfðaeiginleika,
þá tryggir það engan veginn betra
mannlíf, sem hlýtur þó að vera
markmiðið. Þvert á móti virðist
hugmyndin um erfðabætur, væri
henni fylgt út í æsar, krefjast ein-
hvers konar alræðisskipulags, þar
sem hægt væri að hafa nákvæmt eft-
irlit með því hvers konar einstak-
lingar kæmu í heiminn. Slíkt „gæða-
eftirlit" myndi í raun setja hömlur á
þá þætti sem öðrum fremur stuðla
að mannlegum þroska og þar með að
bættu mannlífi, en það eru frelsi og
ábyrgð einstaklinga og umhyggja
þeirra hvers fyrir öðrum.“
Varahlutir
Annað hugsanlegt tilefni ein-
ræktunar, segir Vilhjálmur, gæti
verið sú freisting að eiga sjálfan sig
til vara ef eitthvað fer úrskeiðis:
„Með því á ég við þá hugmynd að
menn myndu láta einrækta sjálfa
sig til þess að nota í varahluti þegar
líffærin byrja að bila. Við þessari
hugmynd er það eitt að segja að hún
er forkastanleg. Ef til þess kemur að
mannvera verði einræktuð þá ber
vitaskuld að auðsýna’ henni sams
konar siðferöilega virðingu og
hverri annarri mannveru. Mann-
réttindi og manngildi eru óháð til-
urð einstaklingsins eða uppnma."
Barnleysi
„Þriðja tilefnið sem hægt væri að
hugsa sér fyrir einræktun mannveru
væri að leysa vanda hjóna sem ekki
geta átt barn. Munurinn á þessu til-
efni og hinum fyrmefndu er að hér
er a.m.k. kominn raunverulegur lífs-
vandi fólks. Margir upplifa barnleysi
sem böl og brýnt er að leita leiða til
að bæta úr því. En það er lykilatriði
að gleyma því aldrei að hvert einasta
barn hefur sjálfstæða hagsmuni sem
aldrei má ýta til hliðar til þess eins
að bæta úr barnleysi og lina þjáning-
ar sem því kunna að fylgja. Þá er far-
ið að nota barnið sem tæki til að
þjóna markmiðum foreldra og farið
að búa það til í því skyni og óvíst
hvaða áhrif það hefði á sjálfsmynd
þess og sálarheill," segir Vilhjálmur.
„Ef við förum að framleiða afrit af
fólki með tæknilegum leiðum gröf-
um við undan sjálfskennd og sér-
stöðu einstaklinga og þar með veg-
um við jafnframt á ófyrirsjánlegan
hátt að grunnþáttum mannlegrar til-
veru.“
Barnsmissir
Fjórða og síðasta tilefnið sem Vil-
hjálmur tínir til er að einræktun
gæti verið notuð til að bæta fólki
þann missi sem líkast til er sárastur
í mannlífinu - sem sé missir barns.
„Ég ætla ekki að fjölyrða um það
hvaða aðstæður gætu orðið til þessa,
en það má rétt ímynda sér löngun
syrgjandi foreldra til þess að vilja
„Ef við förum að framleiða afrit af fólki með tæknilegum leiðum gröfum við
undan sjálfskennd og sérstöðu einstaklinga og þar með vegum við jafnframt
á ófyrirsjánlegan hátt að grunnþáttum mannlegrar tilveru," segir Vilhjálmur
Árnason, prófessor í heimspeki við Háskóla íslands.
endurheimta látið barn sitt. Um leið
og þetta væri e.t.v. skiljnlegasta til-
efnið af þeim sem ég velti hér upp þá
er það jafnframt vísbending um
hvað alvarlegustu hætturnar sem
eru samfara hugmyndinni um ein-
ræktun manna. Hér á ég við þá
freistni sem menn geta fallið í að
leita tæknilegra leiða til að sigrast á
sorginni og jafnvel dauðanum."
Tómhyggja af versta tagi
Vilhjálmur segir að með þessu sé
hætt við að fólk missi sjónar á raun-
verulegri þýðingu og gildi lífsins:
„Sorgin og dauðinn - þótt sárust
séu í mannlegu lífi - eru þeir þættir
sem á endanum gefa mannlífinu
gildi og merkingu. Við syrgjum ann-
að fólk vegna þess að það er einstakt
og samskiptin við það hafa auðgað
líf okkar. Sú vitneskja að manneskj-
unni sé skammtaður afmarkaður
timi hér á jörð er stöðug áminning
um gildi þessa jarðlífs. Það er tóm-
hyggja af versta tagi að leitast við
sigrast á þessum tilvistarskilyrðum
mannsins, t.d. með því að líta svo á
að maður komi bókstaflega í manns
stað með einræktun.
Þetta síðasta tilefni til einræktun-
ar - að hægt sé að fá annað bam í
skiptum fyrir hið látna - er ekki ein-
ungis hættuleg tilraun til að stríða
gegn tilfinningalegu og sálrænu eðli
mannsins heldur einnig til marks
um það að manneskjan öðlist skipta-
gildi fremur en að hún sé ómetanleg
í sjálfu sér.“
Mannleg viska og fikt
Að lokum segir Vilhjálmur það
hljóti að vera manninum umhugs-
unarefni hversu langt hann eigi að
. láta tæknina leiða sig:
„Tæknileg ráðsmennska með
frumþætti mannlífsins ógnar þeirri
helgi sem er forsenda þess að mann-
eskjunni sé sýnd tilhlýðileg virðing.
Þegcir að þessum mörkum er komið
er orðið erfitt greina á milli sið-
ferðilegra og trúarlegra röksemda.
Ekki trúarlegra í þeim skilningi að
gengið sé út frá tilvist Guðs, heldur
fremur á þann hátt að maðurinn
eigi ekki að setja sig í það sæti sem
einungis Guð getur skipað. Þessi
skilningur krefst þess í sjálfu sér
ekki að menn viðurkenni tilvist sér
æðri máttar, heldur einungis að
þeir viðurkenni sínar eigin tak-
markanir og fávisku í þeim efnum
sem hér um ræðir.
í þvi er mannleg viska iðulega
fólgin, sem og í því að halda að sér
höndum - fikta ekki við hluti sem
menn ráða ekki við og vita ekki
hvert munu leiða.“
-fin
Björn Björnsson, prófessor í kristinni siðfræði, um einræktun:
Ekki forsvaranlegt
- út frá kristnu sjónarmiði
í aldanna rás
hefur kirkjan
oftar en ekki
barist með
beinum og
óbeinum hætti
gegn tækninýjungum eða breyting-
um á viðhorfum og heimsmynd
þeirri er hún viðurkennir. Til
dæmis var ítalski stjarnfræðingur-
inn Galíleo Galilei, sem uppi var á
17. öld og var svo ósvífmn að halda
því fram að jörðin væri ekki mið-
punktur heimsins ekki hreinsaður
af ákærum um trúvillu fyrr en árið
1992.
Eins og fram kemur í grein ann-
ars staðar hér á opnunni eru and-
stæðingar fóstureyðinga einhverjir
helstu andstæðingar einræktunar
en kaþólska kirkjan hefur alla tíð
barist hatrammlega gegn fóstur-
eyðingum sem hún flokkar einfald-
lega undir morð.
Bannað með lögum
Það er því forvitnilegt að
grennslast fyrir um hvert sjónar-
mið guðfræðin hefur á einrækt-
un sem slíkri. Bjöm Björnsson
er prófessor í kristinni siðfræði
við Háskóla íslands: „Hér á landi
eru í gildi lög um tæknifrjóvgun
og rannsóknir á fósturvísum þar
sem kveðið er á um að einrækt-
un manna sé bönnuð. Siðfræði-
stofnun Háskólans, sem kirkjan
á aðild að, fékk þessi lög til um-
sagnar og lýsti sig samþykka
þeim.
í öðrum löndum held ég að
hvergi sé að finna kristið trúfé-
lag sem leggur blessun sína yfir
einræktun manna. Mér er kunn-
ugt um að danska siðfræðiráðið
hefur tekið mjög eindregna af-
stöðu gegn einræktun manna og
að sama skapi stofnanir á Bret-
landseyjum, til dæmis skoska
kirkjan."
Skapaður af guði, í guðs
mynd
En á hvaða rökum byggist and-
Björn Björnsson, prófessor í krist-
inni siðfræði við Háskólann, segir
manninn skapaðan af guði sam-
kvæmt kristnum mannskilningi en
ekki á rannsóknarstofu.
staða kirkjunnar gegn því að mað-
urinn taki fram fyrir hendumar á
skaparanum?
„Maðurinn er samkvæmt
kristnum mannskilningi skapað-
ur af guði, í guðs mynd, sem sér-
stakur einstaklingur en ekki bú-
inn til sem klón eða eftirlíking á
rannsóknarstofu. í sambandi við
þessa umræðu um réttmæti þess
að klóna menn hlýtur maður að
spyrja: Hvert stefnir þessi þróun
og hvaða verðmæti eru í húfi?
Þessi spuming er orðin mjög
tímahær og enn er henni allsend-
is ósvarað."
Hvað með sjónarmið vísinda-
manna sem vilja fá að klóna og
rækta fósturvísa fram að 14 daga
aldri til þess að nota í lækninga-
skyni? Gerir kirkjan einhvem
greinarmun á þessu tvennu, þ.e. á
einræktun fósturvísa og einrækt-
un með sköpun lifandi og fullvax-
ins fólks í huga?
„Mér er kunnugt um þessai-
óskir og veit að í Bretlandi var
þetta stoppað og ekki gefið leyfi
fyrir þessu. Ég sé ekki að neinn
munur sé á þessu tvennu. Hér er
um að ræða klónun á mannveru,
sem fósturvísar vissulega em, og
því myndi gilda hið sama út frá
kristnu sjónarmiði um að þetta
teldist ekki forsvaranlegt." -fin