Nýtt dagblað - 18.07.1941, Blaðsíða 2

2
Föstudagur 18. júlí 1941.
H. K., Laxness
Þetta er saga um íslenzkt al-
þýðuskáld, sem lifði við lítið
heimslán vestur á fjörðum og
skrifaði margar þ.ykkar bækur,
sem nú geymast á Landsbóka-
safninu.
Þetta er saga um „fólk í tötr-
um“, flækinga og óiánsmenn.
Kannske er það líka „svívirð-
ingarsaga" um íslenzku þ'jóðina,
gerð til að spiila áliti hennar er-
lendis.
Ef til vill er það samt saga
um eitthvað annað.
Sumir fínna þama e. t. v. sög-
una um fegurð mannlegrar sálar.
Þessi gimsteinn skin jafn fagurt
í skarninu sem í gullinni umgerð.
Og þótt hann sé gallaður og jafn
vel ófægður, bnestóttur og með
ótal vankanta, þé er hann samt
dýrmætari en allt annað. Svo að
sá sem hiefur fundið hann lætur
fyrir hann „allt sem ha.nn átti“.
En þetta fer allt eftir innræti
þess sem les.
Saga þessi er í fjórum all-
stórum bindum. Er hvert um sig
sjálfstæð saga, og þó er verkið
ein órofin heild.
Fyrsta bindið — Ljós heims-
ins — segir frá uppvexti Ljós-
vikingsins á Fæti undir Fótarfæti.
Þetta er sagan um mannlegt um-
komuleysi.
Á Fæti undir Fótarfæti eru all-
<á ir einstæðingar. HöTð lífsbarátta
hefur lagt manneskjumar í á-
lög og steingert tilfinningar
þeirra. Grimmum álögum fylgja
þau ósköp að ofsækja og drepa
hið góða og fagra.
í þessu umhverfi elst skáldið
upp. Hann er sem mennskur mað
íur í tröllahöndum. Einin móti öll-
um og „finnst að allur heimurinn
vera að hefnast á sér fyrir eitt-
hvað, sem hann hefur ekki gert“.
Þó tekst ekki að leggja á hann
og gera hann tröllum likan, því
að hann sér „ósýnilegan vin“. Því
er hann alls ekki einstæðdngur.
Umkomulausastir em þeir, „sem
guð gaf enga viðkvæmni og áttu
þarafleiðandi aldrei bágt og töl-
uðu aldrei saman „svo að líf
þeirra blómstraði ekki einu sinni
einn einasta dag“.
Þessvegna er gamalmennið,
sem átti nokkrar bækur í klút
og sjöi börn í jörðu og sjó og dó
umkomulaus eins og dýrin, rík-
ari og hamingjusamari. en hinn
efnaði fjáreigandi og utgerðar-
maður, sem umhverft he'fur mann
uðinni í mannhatur.
Annars er oss hallt að minn-
ast þess, er vér dæmum persónur
þessarar skáldsögu, að 'þeim er
öllum lýst þann veg, sem þær
koma nöfuðpersónunni, Ljósvik-
ingnum fyrir sjónir. Höfundurinn
virðist einatt vera svo samgróinn
NÝTT DAGBLAÐ
Oiafs saoa Karasinar
Ljósvíkingnum eða Ljósvíkingur-
inn höfundi, að erfitt er að sjá,
hvar öðrum sleppir og hinn tekur
við, en ef til vill kem ég betur að
þessu síðar.
Tvær næstu bækur gerast í
Sviðinsvík undir öþveginsenni.
Eignin birtist okkur þar í gervi
Hólsbúðar-Dísu. Konunnar, sem
rænd hefur verið heiðri sínum,
firrtviti og rúin öllummannlegum
einkennum. Manneskja í sinni
dýpstu niðurlægingu, sinum
þyngsta 'þrældómi.
Höfðingi eignarinnar, PéturÞrí
hross er persónugerfinigur þess
valds, er „eigninni" ræður, upp-
vera skáld og fræðimaður þótt
ekki sé hægt að vierða mann-
eskja, eins og Bervíkurklerkurinn.
Þetta er þá í stuttu máli uppi-
staða verksins. Umkomulaus æska,
eldraunir reynslu og þjáninga,
endurfæðing í fiegurð.
Þetta er tvímælalaust lang-
merkasta verk H. K. L'. Salka
Valka og Sjálfstætt fólk voru eig-
inlega ófullgerð verk. Að loknum
lestri var líkast þ>ví að lesandinn
stæði einhversstaðar á miðjum
vegi og væri ekki alveg viss
um hvert leiðin lá, enda þótt
framundan væru glöggar götur.
Hér aftur á móti leiðir höfúnd
Eflír Hlöðve Sígurðsson
gjafa hugsjónamaður, sem snúizt
hefur til hermdarverka. Umkomu
leysi Ljósvikingsins eins og fjar-
lægist, sökum ofurþunga manin-
Iegra þjáninga umhverfis hann.
i þriðja bindi hefur skáldið
eignazt „hús“. Skyldur hans við
mannkynið birtast í skyldumhans
við sitt hús... Heitkonan kom yfir
fjöllin með hnegg veturnáttanna i
sporum sínum. Hún verður imynd
hins líðandi mannkyns,, sem bind
ur skáldið með bandi vorkunm-
seminnar. Annarsvegar hneigist
hann að Jórunni í Veghúsum, er
hannkallar ímynd Frelsisins. Þeg
ar heitkonan gengur á reitina, sit-
ur skáldið heima og ritar þætti
um Einkennilega Menn. Þessir
einkeninilegu menn eru þjáningar
bræður hans. Menm, sem þráðu
frelsið, eni áttu hús og hlutu frið
leysi en ekki frelsi, eins og Jó-
hann Beri, því að „raun og vera
eru ekki utan við manninn held-
ur búa í hans eigin vitund og
hvergi nema þar“. Hér virðast'
andfetæðurnar vera ósættanliegar
Skáldið ,sem er samvizka og til
finning mannkynsins og ber byrð
ar alls ranglætis og allrar eymdi
ar, þráir aðeins að lifa f fegurð -
og hótar að brjóta af sér alla
fjötra.
I fjórða bindi, Fegurð himins
ins, er söguhetjan flutt í aðra
sveit, Bervík í Bervíkurhreppi.Og
orðinn barnakennari. Þessi bóker
lofgjörð um mannlega sál, sem
skiíist í deiglu reynslu og þján-
inga, andar frá sér alúð og mildi
og ljómar af fegurð. Nú upp-
götvar lesandinn, að verkið allt
er sem voldug hljómkviða, sem
endar í lofsöng. Þrátt fyrir allt
eru mannlífið og fegurðim ekki
tveir elskendur, sem aldrei fá að
njótast, heldur býr fegurðin í
mannlífinu og hvað mest þar,
sem við áttum hennar sizt von.
„Þar sem allar hugmyndir um
fiegurð eru villutrú, nema í bak-
sýn hins ljóta, en öll fiegurð þeim
mun töfrafyllri, sem vébönd henn
ar nálgast meira ofurefli sinnar
eigin andstöðu“. Hér er skáldið
kvæntur heitkonunni, sem reynist
bonum skilningsbetri eiginkona en
hann hafði vænzt.
Þegar allt kemur til alls er
hægt að tigna fegurðina þótt við
snúum ekki baki við mannlegum
þjánin^um og jafnvel hægt að
ur lesandann upp á sjónarhæðmieð
útsýn um víða vegu.
Það hefur vierið sagt, að þetta
væri saga um förumann og flæk-
inga, sagarn um alþýðuskáldið, og
jafvel sagan um skáldið. Égheld
að eins viel mætti segja, að þetta
væri saga um manninn. Ég tel
hæpið að tala um persóur sög-
unnar sem „týpur“. Ólafur Kára-
son, sem birtist í æðstu mann-
legri tign og dýpstu mannlieigri
niðurlægingu og það jafnvel
hvorttveggja í ‘sienn, er ef til vill
hverjum manni merkari. Allar aðr
ar persónur söguinnar eru eins og
fyrr er sagt séðar með iauigumj
Ólafs Kárasonar og því ógerning
ur fyrir lesandann að átta sig á
þeim fyrr ien hann hefur lesið
sig inn í sálarlíf Ljósvíkingsins.
Bera ier að nokkru leyti draum
sýn ólafs Kárasonar, skáldskapur
hans um fegurðina. Pétur Þrí-
hross er hinn afdankaði umbóta-
og hugsjónamaður, sem gerzt hef-
ur verkfæri hinna fjandsamlegu
þjóðfélagsafla. Barátta hans við
skáldin er barátta hans við skáld
í honum sjálfum, sem elur hans
eigin vanmáttarkennd og kvelur
samvizku hans. Líf hans verður
friðlaus leit eftir andlegum verð-
mætum og jafn friðlaus baráttia
við hin andlegu verðmæti, sem
hann hefur svikið..
Örn Olfar verður að nokkru
leyti andstæða ólafs Kárasonar
og þó jafnframt sú hugsjón, sem
hann þráir öðru veifi, sá þáttur
í hans eigin skapgerð, sem aldrei
varð nógu traustur. Þó er hann
ekki fremur „typa“ en fjöldi
manna, sem við sjáum daglega
og tölum við.
Heitkonan, tákn mannieskjunn
ar, sem þjáist og þjáir aðra, er
gamall kunningi, sem við sáum
í gær og hittum ef til vill á
morgun.
Engin þessara piersóna er yfir
mannleg eða- undirmannleg. öll
um er þeim leikið gegn ólafi
Kárasyni. Allar varpa þær á'hann
ljósi eða skugga, skýra mund
hans. Það _er þeirra hlutverk.
Ljósvíkingurinn er þungamiðja
listaverksins. Allt anpað er sem
umgjörð um mynd hans. I þeirri
umgerð eru fjölda margar skyndi
myndir, sem verða órjúfanlegur
hluti af heildinni. Hver þeirra
myndar sinn vissa flöt á umgerð
inni um mynd Ljósvíkingsins, sem
aftur varpar á þær sínu sterka
ljósi.
Stundum tekst höfundi í
tvieim setningum að draga upp
skýra persónu, ómáanliega mynd,
svo sem trúboðann, siem „skildi
guð en ekki mennina og vissi
þeim mun færra um mennina,
sem hann vissi fleira um guð“.
Hlaupa Halla, sem átti níu
börn í tólf sveitum og var alla
tíð jafn ósættanleg við tilveruna
verður ekki aðeins minnisstæð'
heldur og töluviert hugþekk.
Innantukthúsmennirnir, skóla-
nefndarmennirnir, Jason vitavörð
ur og dóttir hans, allt eru þetta
Ijóslifandi menn.
Það hiefur verið sagt, aö saga
Ljósvíkingsins væri eins og hljóm
kviða og sjálfur segist H. K.
L. mikið hafa lært af músík við
byggingu skáldverká. En "hann
býr einnig yfir tækni kvikmynda
leikstjórans, sem gerir eina mynd
úr mörgum og leiðir áhorfand-
ann ýmist í nærsýn eða fjar-
sýn og klippir að lokum burt
allt það er ekki skiptir máli. En
þá hefur sálarfræðin gefið höf-
undi hvað mest vieganesti til
skáldskapargerðar. Hviarvietna í
sögum hans sést, hve sárarfræð
in er honum inngróin. Það eru
ekki tilbúnar piersónur til að
sanma sálfræðilegar kenningar,
heldur gegnumlýsing mannlífsins
í krafti sálfræðilegrar þekkingaí.
Þekking höfundar á félagsvís
indum hefur og komið honum að
góöu liði. Að hætti beztu er-
lendra sósíalskra skálda, svo siem
Gorkis, velur hann söguhetjur
sínar meðal alþýðunnar. Hann
sýnir mannlegan hietjuskap og
mannlega tign í gervi hins fyrir
litna og sinauða. Salka Valka,.
Bjartur í Súmarhúsum og ólafur
Ljósvíkingur er ekki það fólk,
sem hieimurinn hyllir. H. K. L'.
tekst að gera þetta fólk stórfeng-
legt. En sögurnar verða jafnframt
ádeila á þá mannfélagsrækt, er
býr þannig að sínum bezta gróðri
að hann úrkynajst og vanskapast-
Hitt er misskilningur og fáránleg
meinloka, að H. K. L'. trani fram
í sögum sínum ákveðnum piersön
um til að túlka sínar eigin stjóm
málaskoðanir. Þá virðast sumir
halda að viss atvik, sem þeir
kannast við, séu sett til þess að
eins að koma þeim að og ná sér
niðri á vissum mönnum. Mætti
þar nefna greftrun Satans og
Mósu, grafreit Péturs Þríhross og
aítkvæðagreiðsluna í Féliagi
Sannra Islendinga, að ógleymdu
Þjóðernis- og Menningarbrókafé-
félaginu. Engu þessu er ofaukið
í sögunni. Þarna tekur höfundur
aðeins efnið í verk sitt þar sem
það er hiendi næst og væru slík
atvik tilbúningur höfundar mundu
þau ekki hneyksla neinn. — ÞaÖ
er athyglisvert, að þau átvik í
sögum Laxness, sem flestir telja
ósieniniliegust eru blákaldar stað
reyndir. — Þó má vera, að höf-
undur gerði bietujr í 'að reyna ekki
svo mjög á þolinmæði við-
kvæmra lesenda, sem eiga full-
erfitt með að skynja heildarmynld'
sagna hans, þótt ekki séu 'þeir
truflaðir af þessum sökum.
En þegar nokkuð líður frá
mun þetta engan siaka og vel eru
ýmsir að því komnir, að nafni
þeirra og verkum sé 'þannig á
lofti haldið.
Sfccyfí frá Roosevelf Banda*
ríkjaforseta tíl rfkísstfóra
Hans Göfgi Sveinn Björnsson, ríkisstjóri íslands, Reykjavík.
í hvíta húsinu 16./7.
Mér þótti mjög vænt um að fá símskeyti yðar frá 10.
júlí 1941, þar sem þér tilkynnið mér, að samkomulag það,
sem gert var milli forsætisráðherra íslands og mín með
orösendingum, er við skiptumst á 1. júlí 1941 um hervarn-
ir íslands, hefði verið staðfest lögformlega svo sem stjórn-
skipunarlög Islands mæla fyrir. Þar sem þér í símskeyti
yöar minnist hinna sögulegu tengsla milli íslands og Banda-
ríkjanna og hvern þátt fólk af íslenzkum uppruna hefur
átt í þróun Bandaríkjanna, snertir það strengi, er endur-
óma í hjörtum BandaríkjaþjóÖarinnar, sem lengi hefur haft
ástæðu til að meta aö verðleikum hin miklu afrek þeirra
samborgara sinna, sem af íslenzku bergi eru brotnir. Hin.
langa og frækna saga Alþingis íslendinga og hin stöðuga
barátta íslenzku þjóðarinnar gegn kúgunarvaldi og fyrir
frelsi mannsandans er vel kunn í Bandaríkjunum og vekur
aðdáun þar. í ljósi sameiginlegs uppruna og sameiginlegra
hugsjóna ber ég traust til þess, að vernd sú á óskertu um-
ráðasvæði íslands og stjórnmálasjálfstæði þess, sem við
viö höfum tekizt á hendur gegn öflum, sem eru nú aö
leitast við að gera að engu sameiginlegar hugsjónir okkar,
muni skapa tækifæri til þess að treysta jafnvel ennþá betur
þau bönd, sem nú tengja íslenzku þjóðina og Bandaríkin.
Ég þakka yður af einlægri alúð fyrir hinar mjög vinsam-
legu óskir yðar um heill og farsæld Bandaríkjaþjóðarinnar,
sem metur mikils að eiga nánara samstarf við íslenzku
þjóðina um varðveizlu þeirrar lífsstefnu og þeirra lífshátta,
sem þjóðir okkar beggja hafa helgaö krafta sína.
Franklin D. Roosevelt.