Dagblaðið - 10.03.1981, Side 20

20
DAGBLAÐIÐ. ÞRIÐJUDAGUR 10. MARZ 1981.

G
Menning
Menning
Menning
Menning
Bók
menntir
1 1....
Bókmenntir og bókmenning:
A fhrak
jarðar
^ - ..............-.--.—-
Sven Hazel er að sögn útgáfunnar
„mest seldi stríðsbókahöfundur á
Englandi”, og kann svo að vera
víðar, og hann mun vera víðlesnastur
allra danskra samtíma-höfunda. Hér
á landi eru rit hans gróin á markaðn-
um, Herréttur er 12ta bók hans sem
út kemur á 20 árum, og má raunar
vera að þetta séu allar bækur Hazels.
Af þeim hafa fjórar verið endur-
prentaðar, ein þeirra tvívegis. Þær
má að sínu leyti taka dl marks um
ítök heimildastefnu, dokúmentar-
isma i skemmtibókmenntum. AUténd
mun hráefni þeirra eiga að vera eigin
reynsla höfundarins, málaUða í þýska
hernum í striðinu.
Eftir allar siðprúðar reyfarahetjur,
sannarleg dyggðablóð þó þeir séu
grimmir og kaldrifjaðir, ötuUr að
slást, þyki gott og skemmtUegt að
sofa hjá, sem í reyfurum er einatt
nokkuð syndsamlegt enn í dag, liggur
við að léttir sé að koma inn í frá-
sagnarheim Sven Hazels. Þar er
nefnilega allt illt og bölvað. Sögur
hans eru reyfarar, skemmtibækur.
En það kann að vera hæpið að kalla
þær spennu-sögur. Er Herréttur
„spennandi” bók? Svo mikið er víst
að hér vantar þá frumþætti sem
mynda og miðla spennu í venjulegum
reyfara, vottfestar hugmyndir sög-
unnar sjálfrar um andstæður „ills”
og „góðs” í hennar eigin heimi. Hér
er ekki heldur nein „hetja”: stríðs-
sveitin í sjónarmiðju sögunnar er
skipuð ruddum og fúlmennum rétt
eins og heimur hennar að öðru leyti.
Einasta gildi í þessum heimi að
komast undan honum, lifa ósköpin
af, og þann eiginleika hafa stríðs-
menn hennar vissulega tU að bera,
jafnan fljótari en óvinurinn að
skjóta, stinga, sprengja.
Heimurinn
sem martröð
Það er líka allt og sumt. Stríðið er
endanlegur veruleiki sögunnar, hvað
tekur eða getur tekið við af því segir
hún ekki. En lýsing hennar á heimin-
um að baki víglínunni gefur síður en
svo til kynna að neinu sé til hans
kostandi, hann er að sínu leyti eins og
heimur stríðsins. Enda er Herréttur
ekki „spennandi” saga í neinni
venjulegri merkingu þess orðs, og
raunar hæpið að kalla frásögnina
„sögu”. Herréttur greinist sundur í
sjálfstæða þætti, sem hver og einn er
sér um frásagnarefni og aðeins haldið
saman af stríðssveitinni, þátttak-
endum þeirra, sögumaður er sjónar-
vitni og heimildarmaður atburða
frekar en þátttakandi í reglulegri at-
burðarás með upphafl og endi.
Að vísu auðkennast þættirnir um-
fram allt af siendurteknum efnisat-
riðum og leiðarminnum i frásögn-
inni. Efnið er stríð: ofbeldi, mis-
þyrmingar, manndráp, og ofbeldis-
lýsingin markmið frásögunnar, hins
klúra og rustalega stílsháttar.
Ánægja okkar sem lesum af sögunni,
ef við höfum ánægju af henni, og
Ijóst er af vinsældum Hazels að það
hefur mikill fjöldi lesenda, stafar þá
af sjálfu þessu frásagnarefni í smáat-
riðum sínum og þessum rithætti orð
fyrir orð. En á þetta sama ekki vel að
merkja líka við mikinn fjölda ann-
arra reyfara og spennusagna: liggur
ekki gagn og gaman sem við höfum
af sögum eins og Þrenningu eða
Skugga úlfsins, og fyrr var getið, í
ýtarlegum lýsingum þeirra á viðskipt-
um hetju og bófa, skotbardögum og
slagsmálum, unaði og endurlausn
sem hetja finnur í faðmi ástmeyjar
sinnar inn á milli átakanna? Hvað
sem hinu siðferðislega, pólitíska,
sögulega yftrskini frásagnanna liður.
En um leið og siðferðislegu yfir-
skini er svift af frásagnarefninu er
lesanda meinað að lifa sig inn i hug
og heim hetjunnar. Sjálft söguformið
leysist upp og um leið tilkall frásög-
unnar til þeirrar veruleikalíkingar.
Hvað sem hráefni reynslunnar, efni-
við veruleikans i bók eins og Herrétti
líður er tómt mál að tala hér um
„raunsæi”. Þess í stað er frásagnar-
efni vígvallarins, skothríðar og
sprenginga, sára og áverka, sundur-
tættra mannslíkama og mannvirkja,
skipað saman í súrrealíska fantasíu í
þáttum eins og Nova Petrovsk,
Rauði engillinn. Herbúðalífið er af-
kárafarsi í Svikaranum, en lýsing
fangavistar og flótta verður að losta-
fenginni hrollvekju i þáttum eins og
Herréttur, Aftaka, Flóttinn.
Veruleikinn er vondur draumur,
heimurinn martröð.
höfund, sjálft seríusniðið á útgáfunni
kemur að sínu leyti heim við útgáfu-
hætti á markaði skemmtibókmennta.
Þetta er „sönn frásögn af flótta júgó-
slavneskrá fanga úr þrælabúðum
nasista í Noregi”, eíns og segir á titil-
blaði bókarinnar, byggð á segul-
bandsupptökum á frásögnum þátt-
takenda i sögunni ásamt skriflegum
heimildum að sögn höfundar í for-
mála fyrir bókinni.
Eins og lygisaga
I þessari frásögn er flest á þá leið
sem vænta má í spennusögu — hvort
sem menn vilja taka það til marks um
að frásögninni sé hagað að hætti
reyfara, eða þá hitt að veruleikinn
frá flótta Miladins og nokkurra
félaga hans á burt úr fangabúðunum
og til Svíþjóðar. Og þar hreppir hann
sigurlaunin, frelsi sitt og sænska
Ijósku fyrir eiginkonu. Hann gerist
járnsmiður eins og hann á kyn til. Og
snýr í sögulokin í heimsókn á æsku-
slóðirnar með konu og barn í sínum
eigin bíl, velhaldinn þjóðfélagsþegn
úr okkar eigin samtíð.
Gildi sögu eins og þessarar liggur
vafalaust í spennu sem hún miðlar
lesandanum með sínum skýru og ein-
földu andstæðum ills og góðs. Ann-
ars vegar ómennsk ævi Miladins og
þeirra félaga í fangavist Þjóðverja
sem eru allir sem einn sannarlegt úr-
hrak manna, ævi fanganna ein sam-
felld misþyrming. Hins vegar alúð og
góðvild norska bændafólksins sem
hjálpar þeim á réttan veg til lífs og
frelsis, leggur í verki sitt Ííf við þeirra.
Miladin bregst líka sjálfur eins og
hetja við hverri raun, heldur áfram
skemmdarverkum í fangavistinni,
banar með eigin hendi svikara í hópi
flóttamanna. Sjálfur flóttinn um
fjöll og öræfi í sögulokin mundi al-
deilis sóma sér á bíó. En upplétting,
unaðsbót sem lesandi hreppir við
þetta ömurlega frásagnarefni hlýtur
að stafa af vitund hans um að þetta
gætu verið hans eigin örlög ef nógu
illa hefði farið.Svona er heimurinn,
ómengaður sannleikurinn um hann.
Eins og í lygasögu, reyfara sem við
svo nefnum.
Illt er það allt
í Þegar neyðin er stærst eru eilífar
andstæður reyfara- og spennusög-
unnar dregnar upp með einföldum
hætti úr efnivið veruleikans sjálfs.
Sven Hazel:
HERRÉTTUR
Guðmundur Baidursson þýddi. Ægisútgáfan,
246 bb.
Asbjöm úksendai:
ÞEGAR NEYÐIN ER STÆRST
Skúli Jensson þýddi. Hörpuútgáfan, 194 bls.
Stríðssagan: reyfarasaga með efni-
við úr stríði, offast seinni heimsstyrj-
öld, söguhetjan hermaður, skæruliði,
stríðsfangi eða þvílíkt, er eiginlega
sérstök grein spennusagna. Þetta eru
vinsælar bókmenntir, vellátnar á
bókamarkaði, og koma árlega út ein-
hverjar bækur af þessu tagi til jól-
anna hér hjá okkur. Það var vel að
merkja með slíkum sögum sem
Alistair MacLean hófst tU vegs,
sögunum um byssurnar í Navarone
og hetjurnar frá Navarone, alkunnar
og ástsælar bæði á bók og bíó.
Stríðið og
reyfarinn
Þegar stríðið er annarsvegar eru
sannar frásagnir, endurminningar af
einhverju tagi, eða sögur sem
minnsta kosti gefa sig út fyrir að vera
sannar, síst ótíðari en skáldsögur.
Sama á við um ýmislegar pólitískar
spennusögur á seinni árum sem oftast
segja þá frá einhverjum raunveruleg-
um njósnamálum úr fréttunum. Þar
sem hér er eða á að vera um sann-
sögulegar frásagnir að ræða má vel
vera að þær fiöfði að einhverju marki
til annarra lesenda en reglulegar
skemmtisögur þótt svo þær fjalli líka
um samtimasögu og pólitik. Það má
vera. En að vísu er oftast deginum
ljósara af slíkum sögum að þær hafa
ekkert til að bera sem kalla má
„sagnfræðilegt gildi”, auka engu, og
síst neinu sem máli skiptir, við al-
menna vitneskju um þá og þá sögu-
legu viðburði sem frá er sagt hverju
sinni.
Sönnu nær að slikar bækur gangi
út frá þekkingu lesandans og þar með
áhuga á einhverjum þáttum styrj-
aldar- eða samtímasögunnar sem gef-
inni forsendu í frásögninni, oftast
eða aUtaf algengasta viðhorfi, við-
teknum skilningi á hinni sögulegu at-
burðarás. Þjóðverjar og 'Rússar eru
jafnan hinir allra mestu þrjótar i
þessum og þvílíkum frásögnum,
hinn góði málstaður fyrirfram gefinn
hvort heldur er í heitu stríði eða
köldu. Eins og sjálft frásagnarefnið
er frásagnaraðferðin i slíkum sögum
einatt alveg sambærileg við aðrar
spennu- og skemmtibókmenntir:
sögulausnin gefin fyrirfram, en
markmið frásagnar að vekja eftir-
væntingu um framrás atburða, hæfi-
legan óhug lesenda af harðneskju og
hrottaskap óvinarins, aðdáun á þrek-
raunum hetjunnar uns hann vinnur
sigur sinn að sögulokum.
í seinni tið eru sannar frásagnir úr
striðinu hér hjá okkur einatt norskar
að uppruna, hvernig sem á því
stendur. Svo er til að mynda um
ýmsar sögur sem Skuggsjá í Hafnar-
firði hefur gefið út i flokki sem nefn-
ist „háspennusögur”. Þegar neyðin
er stærst eftir Asbjörn öksenda) er
líka norsk og virðist eiga að verða
upphaf bókaflokks eftir þann
rétt eins og ég og þú og eigi undan-
komu sína í sögunni sumpart eigin
snarræði og harðfengi, en ef til vill
umfram allt heppni sinni að þakka.
Hann er okkar maður í sögunni af
því hvað hann er ofur-venjulegur
maður.
Stríðið hrekur Miladin úr smiðj-
unni heima hjá föður sínum í serb-
nesku þorpi, hann gerist skæruliði,
Þjóðverjar handtaka hann og mis-
þyrma hrottalega án þess að hann láti
eitt eða neitt uppi við þá. Hann kemst
með fífldjörfu bragði ómeiddur
gegnum aftöku og upp úr fjöldagröf,
handsamaður og fangelsaður á ný, en
tekst að smeygja sér i fangahóp sem
um síðir er fiuttur til þrælkunar í
Noregi. Þar gerist sagan og greinir
Frásögnin verður virk að því marki
sem við trúum því að hún sésönn. Og
þarf þess vegna ekki á að halda belli-
brögðum langsóttra sálskýringa,
æsingalegra áflogalýsinga og krass-
andi kynlífs, til að gera okkur ljósan
heim hetjunnar. Aftur á móti verða
endurteknar lýsingar hennar á of-
beldi, misþyrmingum, aftökum til að
árétta fyrir lesanda ómennskt eðli
hins illa. Eins og í svo mörgum stríðs-
sögum öðrum er óvinurinn, nasistar,
Þjóðverjar, kvislingar, persónugerv-
ing mannlegrar grimmdar og glæpa,
réttnefnt afhrak jarðarinnar.
Skáldsögur Sven Hazels gerast
aftur á móti meðal hins mannlega úr-
hraks, ómennskur heimur striðsins
þeirra eini og endanlegi veruleiki.
Sven Hazel — „klúr og rustalegur
stílsháttur”.
hagi sér einatt í verki eftir frásagnar-
formúlum reyfarans. Munurinn er
einkum sá að í stað þeirrar spennu og
hugaræsings sem reyfarar hafa ofast
upp á að bjóða með sinni æsilegu og
ólikindalegu atburðarás kemur hér
kitlandi vitund lesandans um að satt
og rétt sé sagt frá fólki og öllum at-
burðum, að Miladin söguhetja sé í
einu og öllu ofurvenjulegur piltur,