Vísbending - 25.11.1987, Síða 3

VISBENDING
3
háfleygum kenningum við lausn hag-
nýtra vandamála.
En athugum nú til hvers það leiðir.
Vísindakenningar eru smíðaðar í
þeim tilgangi að skýra hlutina - færa
okkur vísindalegan skilning. Svo lengi
sem það tckst ekki eru þær óstaðfest-
ar tilgátur, ekki vel grundaðar kenn-
ingar. Þegar háfleygri kenningu er
beitt til lausnar hagnýtu vandamáli,
jafngildir það því að beita ótraustum
eða takmörkuðum skilningi - ef ekki
gagngert misskilningi- til að leysa
vandann. Því er ekki að undra þótt
þau svið, þar sem háfleygum kenn-
ingum hefur verið beitt af mestum
eldmóði séu nú vígvöllur stundar-
tízku, misklíðar, og svimandi stefnu-
breytinga. Dæmin eru mýmörg: Beit-
ing uppeldisfræðikenninga við skipu-
lagningu skólakerfa, hagfræðikenn-
inga við uppbyggingu efnahagslífsins,
stjórnmálakenninga við mótun
stjórnarstefnu.
Það hugsunarferli sem nú var rakið
endurómar kveinstafi kúristanna.
Það gefur í skyn að "nytjaheimspeki"
skapi aðeins fleiri tækifæri - það úirog
grúir af þeim nú þegar - til að hrasa að
meginvillu vorra tíma: ótímabærri
beitingu fræðikenninga.
Endurskoöun efasemda
Duld frú Dúgan, trúboðahræðslan
og kveinstafir kúristanna hafa öll við
rök að styðjast. Samt gætir í þeim öll-
um nokkurs misskilnings varðandi
eðlilegt og mögulegt hlutverk nytja-
heimspeki.
Duld frú Dúgan endurspeglar t.d.
réttilega þá hugmynd manna, eins og
forstjóra frú Dúgans, að þeir séu oft
vanbúnir til að fást við siðferðileg
vandamál sem skjóta upp kollinum í
starfi þeirra, og að þar kynni sérþjálf-
að fólk að koma að gagni. Mönnum
skjátlast hins vegar, þegar þeir vænta
þess, að sérfræðingarnir geti leyst
siðfræðileg vandamál á sama hátt og
pípari nær stíflu úr vaski.
Trúboðahræðslan er réttlætanleg
að því marki að enginn býr yfir vís-
indalegum skilningi á réttu og röngu
og enginn hefur því rétt til að fella
endanlega dóma í siðferðilegum mál-
um yfirhöfuð. Siðfræði er háfleyg
fræðigrein, sem þýðir hér að kenning-
ar hennar eru háfleygar í fyrrnefndum
skilningi. Því býr hún hvorki yfir
þekkingu né aðferð sem dugir til að
greina rétt frá röngu af fullnægjandi
öryggi þegar um er að tefla verulega
torráðin mál af siðferðilegum toga.
Trúboðahræðslan gengur hins vegar
of langt þegar hún boðar að ekkert sé
að sækja til sérmenntaðs fólks - að
enginn (sama hvaða menntun hann
eða hún hefur hlotið) geti sagt neitt
um siðferðileg efni sem vegi þyngra
en það sem hver og einn hafi að segja.
Kúristarnir missa ekki marks þegar
þeir kveina yfir því að siðfræði sé á
engan hátt þess umkomin að fóstra
nytjagrein á sama hátt og t.d. efna-
fræði og aflfræði sjá ýmsum greinum
verkfræðinnar fyrir traustum kenn-
ingum. En kúristunum skjátlast um
það að nytjaheimspeki sé ætlað að
vera, eins og verkfræðigreinunum,
nytjagrein í þeim skilningi sem áður
var lýst. Það má vel vera að einhverjir
upphafsmenn nytjaheimspeki hafi
vænzt þcss og vænti þess enn, en þeir
eru í minnihluta. Að þessu leyti er því
heitið "nytjaheimspeki“ (applied
philosophy) villandi.
Málsvörn fyrir nytjaheimspeki og
viðskiptasiöfræði
Hvað hefur nytjaheimspekingur
fram að færa? í fyrsta lagi þekkir hann
sem menntaður siðfræðingur ýmsar
kenningar sem heimspekingar hafa
smíðað í aldanna rás til þess að skilja
betur mannlegt siðferði. Þessar kepn-
ingar eru háfleygar og því ótraustar og
vandmeðfarnar. Þær stangast líka á
um margt. En þær gera okkur kleift að
sjá siðferðileg vandamál frá ólíkum
hliðum. Það getur hjálpað okkur að
vita hvað skiptir mestu máli frá sið-
ferðilegu sjónarmiði, að greina hismið
frá kjarnanum. Það hjálpar okkur líka
til þess að koma auga á skynsamlegar
leiðir til þess að takast á við siðferði-
leg vandamál. En við verðum samt
sem áður sjálf að taka siðferðilegar
ákvarðanir.
I öðru lagi hefur siðfræðingur hlot-
ið þjálfun í að hugsa rökrétt um sið-
ferðilegar spurningar. Og enda þótt
þessi þjálfun í siðfræðilegri rökhugs-
un nægi ekki ein sér sem aðferð eða
reiknivísi til lausnar siðferðilegum
vandamálum, þá getur hún hjálpað
okkur að vega og meta hvað taka beri
með í reikninginn og hvað skipti máli
siðferðilega í hverju einstöku tilfelli.
Sú rökhugsun gerir okkur líka kleift
að hafna ýmsum lausnum sem stungið
er upp á: Enda þótt siðfræðin kveði
sjaldan á um hvaða skoðanir okkur
beri að aðhyllast, þá sýnir hún okkur
oft svo ekki verður um villzt hverjum
beri að hafna.
í þriðja lagi er nytjaheimspekingi
kennt að skilja og veita sérstaka at-
hygli þeim þáttum tiltekinna atvinnu-
greina sem skipta máli siðferðilega.
Það er þetta sem þjálfun í nytjaheim-
speki hefur umfram hefðbundið nám í
siðfræði. Tökum viðskiptasiðfræði
sem dæmi til nánari skýringar:
Viðskipti eru um margt ólík annarri
starfsemi manna. Þau hafa t.d. eigin
markmið, sem eru önnur en þau
markmið sem lögfræðistörf, læknis-
störf, stjórnmál og önnur slík störf
lúta. í viðskiptum rækja menn ákveð-
in hlutverk - sem atvinnuveitendur,
launþegar, stjórnendur, endurskoð-
endur, viðskiptavinir, og þar fram
eftir götunum - og hverju hlutverki
fylgja ákveðnar skyldur og ábyrgð.
Viðskiptalífið stjórnast líka af eigin
siðum og venjum, sem eru aðrar en
siðvenjur annarra atvinnugreina. Auk
þess eru viðskipti í sambýli við fjölda
annarra samfélagsstofnana sem allar
verka hver á aðra.
Allt sem hér er talið, og margt
fleira, skiptir máli siðferðilega séð,
þegar gerðar eru ráðstafanir og tekn-
ar ákvarðgnir í viðskiptalífinu.
Hvorki fjármálamenn né siðfræðingar
með hefðbundna menntun hafa hlotið
þjálfun í að greina alla þessa þætti
kerfisbundið og frá siðferðilegu
sjónarmiði, en það er nákvæmlega
þetta sem nemendum í viðskiptasið-
fræði er kennt. Og það er fyrst og
fremst þessi þjálfun sem gerir þeim
kleift að hjálpa kaupsýslumönnum að
hugsá á uppbyggilegan hátt um þau
siðferðilegu vandamál sem viðskipti
geta skapað.
Uppgjör
Eins og að er látið liggja í málsvörn-
inni hér að ofan, þá eru háfleygum
fræðigreinum aðrar leiðir færar en að
falbjóða kenningar sínar í heildsölu,
svo þeim megi beita á heil fram-
kvæmdasvið. í stað þess geta þau boð-
ið hagnýt ráð af hógværð og með var-
færni - og að því skyldu þau stefna.
Háfleyg vísindi geta komið að gagni á
marga vegu; en ekki er rúm til að
fjalla um það hér. Það sem mér virðist
brýnast er að háfleygar fræðigreinar
verði metnar að verðieikum - bæði af
veitendum og neytendum. Af tak-
mörkununum skuluð þér þekkja þœr.