Vísbending - 06.08.1992, Page 3
Siðfræði
viðskipta-
lífsins
Dr. Eyjólfur Kjalar
Emilsson
Á undanförnum árum hefur meira
verið rætt um siðferði í íslensku þjóðlífi
en áður. Tilefni þessara umræðna hafa
einkum verið ýmis mál sem upp hafa
komið, svo sem áfengiskaup emþættis-
manna og stjórnmálamanna sem og
ýmiss konar greiðslur, hlunnindi og
sjálfdæmisaðstaða opinberra aðila er
orkaðhafatvímælis. Sú opinberaumræða
sem farið hefur fram hefur því að miklu
leyti snúist um siðferði stjómmálamanna
og embættismanna. Þeir sem fást við
siðfræði við Háskóla íslands hafa einnig
orðið varir við gífurlegan áhuga
almennings á ýmsum siðferðilegum
álitamálum og siðfræði. Hérerekki síst
um að ræða áhuga á starfssiðferði innan
starfsgreina, svo sem heilbrigðisstétta,
blaðamanna og tæknifólks.
Siðferði, viðskipti og
viðskiptasiðfræði
Lítið hefur þó verið fjallað opinberlega
um siðferði í viðskiptum eða
starfssiðferði þeirra sem þau stunda.
Erlendis, einkum í Bandaríkjunum, er
siðfræði viðskiptalífsins, „business
ethics", hins vegar einhver blómlegasta
grein hagnýttrar siðfræði. Hún tók að
hasla sér völl svo um munaði á áltunda
áratugnum og er nú svo komið að
viðskiptasiðfræði er viðurkenndurþáttur
í viðskiptum og viðskiptanámi. I skýrslu
frá 1988 talar Business Roundtable tii
dæmis um þekkingu á sviði
viðskiptasiðfræði sem ,,mikilsverðan
feng í viðskiptum" (,,a prime business
asset“) og American Assembly of
Collegiate Schools of Business hefur
lýst siðfræðikennslu sem einum af
höfuðþáttum góðs viðskiptanáms.
Það er hægur vand: að mikla fyrir sér
gildi greina á borð við viðskiplasiðfræði
og gera þar með ef til vill of miklar
væntingar lil hennar. Viðskiptasiðfræði
verður aldrei neilt í líkingu við handbók
sem menn getaflett upp í til að vila hvað
þeir eiga að gera. Siðferði einstakra
starfsstétta er ekkert annað en almennt
siðferði sem beitt er á tiltekið svið. Það
er ekki til neitt sérstakt siðferði lækna
eða verslunarmanna sem er eitthvert
annað siðferði en siðferði almennt sem
við lærðum eða átturn að læra í uppeldi
og daglegri umgengni við annað fólk.
Og sama á auðvitað við um viðskiptalífið.
Þetta þýðir hins vegar ekki að ef við
erum sæmilega innréttuð hljótum við að
geta leyst nánast sjálfkrafa öll siðferðileg
álitamál sem koma upp í starfi. Bæði er
að í ýmsum störfum felast vissar
siðferðilegar hættur sem eru ekki alltaf
augljósar, jafnvel velmeinandi fólki, og
ennfremur verður aldrei svo að öll
siðferðileg álitamál, sem upp koma á
sviðum mannlífsins, verði leyst
sjálfkrafa, hvernig svo sem maður er
innréttaður. En það þýðir ekki að hverjum
sé fullkomlega í sjálfsvald sett hvernig
hann bregst við þeim, að ekki sé til neitt
sem heitir rétt og rangt annað en það sem
hverjum og einum finnst. En ef vel tekst
til verða þeir sem lagt hafa stund á sið-
fræði næmari á og hæfari til að hugsa
skynsanilega um siðferðileg álitamál
sem upp koma í starfi þeirra. Þá er líka
allnokkuð unnið.
Rií um viðskiptasiðfræði
Hcill sægur kennslubóka í viðskipta-
siðfræði hefur komið út á undanförnum
árum, auðvitað misgóðareins og gengur.
Dæmigerð slík bók gæti verið með
svofelldu sniði: í fyrsta hluta er fjallað
um almenna siðfræði og tengsl hennar
við viðskiptasiðfræði. Hér er greint frá
helstu kenningum almennrar siðfræði
og meginhugtökum siðfræðinnar,
hugtökum á borð við hagsæld, réttindi
pg réttlæti. Þá er tekið til við meginefnið.
í hinum bctri bókum er alltaf fjallað um
efnið í Ijósi raunverulegra og fyllilega
raunhæfra dæma úr samtímanum.
Sjónarhóllinn er oftast sjónarhóll
fyrirtækjanna og stjórnenda þeirra og
horft þaðan í ólíkar áttir; í fyrsta lagi á
siðferði innan viðskiptanna sjálfra. Þar
er fjallað um hagkerfi og markaðs-
viðskipti og rætt um siðferðilegar hliðar
á sjálfu kerfi viðskiptanna. Ennfremur
er í þessum hluta fjallað um samkeppni,
einokun, verðmakk, mútur og svo
framvegis. I öðru lagi er kafli sem tekur
til skoðunar siðferðilegar hliðar á gerðurn
fyrirtækisins út á við, gagnvart
umhverfinu, samfélaginu og hinum
almenna neytanda. Hér má til dæmis
finna umfjöllun um siðfræði umhverfis-
mála, áþyrgð gagnvart komandi
kynslóðum og muninn á kostnaði
framleiðanda og heildarkostnaði af
tiltekinni framleiðslu sem þjóðfélagið
ber. Hvað neytendur varðar er rætt um
skyldur framleiðenda og seljenda
gagnvart neytendum og hver sé
uppspretta þessara skyldna - á sér stað
ÍSBENDING
einhveróskráður, þögull samningursem
skapar skyldur þegar ég kaupi vöru?
Hérmyndi líkaverakafli umauglýsingar
og hin margslungnu álitamál sem vakna
í sambandi við þær. I enn öðrum hluta er
rökrætt um siðferði fyrirtækisins inn á
við: skyldur þess gagnvart starfsfólki
sínu og skyldur starfsfólks gagnvart
fyrirtækinu.
Af þeim ritum um viðskiptasiðfræði
sem ég hef undir höndum eru eftirfarandi
ágæt fyrir þá sem vilja kynna sér efnið af
sjálfsdáðunr:
W. Michael HotTmannog Jennilcr Mills Moore:
Business Ethics: Readings and Cases in
Corporate Morality. New York: McGraw-Hiil
Publishing Company, Önnurútg. 1990. Hérer
um að ræða greinasafn eftir marga höfunda. 644
bls.
De George, Richard T. Business Ethics. New
York: MacMillan, 1982, 1986. 300 bls.
Velasquez, Manuel G.: Business Ethics:
Concepts and Cases. Englewood Cliffs, N. ].:
Prentice Hall, 1982, 1988. 355 bls.
Bowie, Norman, Business Ethics. Englcwood
Cliffs, N. J.: Prentice Hall, 1982.
Þess mun ugglaust ekki langt að bíða
að orðið „viðskiptasiðfræði“ verði vel
þekkt og greinin sem það stendur fyrir
ryðji sér til rúms hér á landi, þótt ekki
væri vegna annars en þess að allt sem
hlýtur slíka útbreiðslu erlendis kemur
hingaðtil landsfyrreðasíðar. Raunarer
viðskiptasiðfræði nú þegar þáttur í
kennslu íaðferðafræði (heimspekilegum
forspjallsvísindum) við viðskiptaskor
viðskipta- og hagfræðideildar Háskóla
Islands, þótt í litlu sé. En það er brýnt að
sernja íslenskt lesefni á þessu sviði og
þyrftu þar að leggja sarnan aðilar með
kunnáttu í siðfræði, viðskipta- og
hagfræði ásamt reynslu af viðskipta- og
atvinnulífi hér. Rit þau um efnið sem ég
hef séð eru öll miðuð við aðstæður og
hefðir sem eru að ýmsu leyti ólíkar
okkar. íkaflanum umsiðferði fyrirtækis
gagnvart starfsfólki eyða bandarískar
bækur lil dæmis miklu rúmi í mismunun
til leiðréttingar (reverse discrimination),
sem er mun veigameira mál þar en hér,
og flestöll dæmi sem eru svo
mikilsverðurþátturefnisinseru auðvitað
öll bandarísk. Á Islandi væri ef til vill
nær að ræða siðferðilegar hliðar þess að
ráða frænda vinar síns í starf, þegar
hæfari umsækjendur eru um starfið.
Höfundur er dósent í heim-
speki við Háskóla Islands
3