Vísbending - 19.04.1996, Blaðsíða 1

ISBENDING
19.
apríl
1996
Vi k u
u m
v i ð s k i p t i
og efnahagsmál
14. tbl. 14. árg.
Hvers vegna
Ásta Bjarnadóttir
Sigurður J. Grétarsson
eir sem fremja efnahagsbrot í
starfi greina sig frá öðrum af-
brotamönnum að ýmsu leyti, eru
iðulega virtir, menntaðir, og vel stæðir.
Brot þeirra vekja því oft undrun og kalla
á sérstakar skýringar. Ý mislegt í fari þess
brotlega getur þá virst grunsamlegt eftir
áað hyggja. Ef dagfarog starfsferill duga
ekki má alltaf leita skýringa í fjölskyldu-
líf hans eða æsku. Það er sem sagt auð-
velt að spinna upp skýringar á afbroti
eftir að upp hefur komist. En torveldara
er að sjá slíka hegðun fyrir.
I athugunum sálfræðinga og
stjórnunarfræðinga á efnahagsbrotum er
þess freistað að greina starfsumhverfi og
skapgerð fólks þannig að unnt sé að
fækka brolunum með forvörnum. Hér er
skýrt frá nokkrum niðurstöðum slíkra at-
hugana.
Umhverfi sem stuðlar að
efnahagsbrotum
Tilfinning fyrír ójöfnuði
Oft er gagnlegt að meta hegðun með
það í huga að í skiptum við aðra leita
flestir eftirjöfnuði eða „skiptum á sléttu".
Sá sem telur afrakstur sinn ekki í sam-
ræmi við vinnuframlag rey nir að rétta hlut
sinn; hann rýrir framlagið eða eykur
ávinning sinn eftir heiðarlegum eða
óheiðarlegum leiðum. Ef heiðarlegar
leiðir reynast torfærar eykst alla jafna
hætta á að slóð óheiðarleikans sé valin.
Ef einstakir starfsmenn geta aukið
ágóða vinnuveitanda svo um munar, til
dæmis með sölu eða gerð samninga, en
hljótaþó ekki sérstakaumbun fyrir, kann
þeim sem skara framúr að þykja hlut-
fallið milli ávinningsins og framlags
óhagstætt. Til að fyrirbyggja það getur
verið gagnlegt að tengja laun við frammi-
stöðu. Þó er rétt að athuga að sé afkoma
og frami starfsmanns algerlega háð tölu-
legum vísbendingum um starfsárangur
freistast hann frekar en ella til að beita
blekkingum til að hagræða slíkum tölum
sér í hag (Croall, 1989). Slík hætta er
brjóta menn ;
vitaskuld mest ef erfitt er að fylgj ast með
starfsmanninum.
Til að fyrirbyggja misferli vegna meints
ój afnaðar þurfa stjórnendur því að þekkj a
tilfinningar starfsmanna í garð fyrir-
tækisins, veita þeim upplýsingar um af-
komu þess og útskýra aðgerðir eins og
launafrystingu eða aukið vinnuálag. Ef
slíkar aðgerðir eru skýrðar áður en þær
hafa áhrif minnka líkur á að þær raski
tilfinningu starfsmanna fyrir jöfnuði.
Greenberg (1990) greinir frá rannsókn
þar sem laun starfsmanna í verksmiðju
voru lækkuð tímabundið án viðhlítandi
skýringa. Þjófnaður af hálfu starfsmanna
jókst þá til muna en minnkaði svo aftur
þegar laun voru hækkuð á ný.
Andrúmsloft og viðhoif á vinnustað
Fyrirmyndir og andrúmsloft á vinnu-
stað hafa mikil áhrif. Trúi starfsmenn því
að yfirmenn fari frjálslega með reglur eða
fjármuni eykstmisferli. Starfsmanni sem
hneigist til óheiðarleika virðist þá áhætta
lítil og svikréttlætanleg. Starfsmenn sem
játa misferli á vinnustað telja iðulega að
yfir- og samstarfsmenn stundi sömu
hegðun (Kamp og Brooks, 1991). Oljóst
er þó h vort slíkt mat sé raunhæft cða eins
konar tilraun til að réttlæta eigin gerðir.
Ef óheiðarleiki hefur grafið unt sig
getur reynst erfitt að uppræta hann. Nýir
starfsmenn tileinka sér slæma siði eins
og annað sem fyrir þeim er haft og sá sem
streitist á móti er litinn hornauga. Til að
vinna gegn óheiðarleika verða stjórn-
endur að gefa skýrt til ky nna hvað sé við-
unandi og hvað ekki. Eigi slík boð að
hafa áhrif þarf að miðla þeim oft og stað-
fastlega og fylgja eftir með viðurlögum
við misferli sem gilda jafnt um alla.
Ennfremur er mikilvægt að stjórnendur
sýni gott fordæmi. Murphy (1993) bendir
á að eigendur, sem láta í það skína að
beita þurfi óheiðarlegum viðskipla-
háttum til þess að reksturinn beri sig,
stuðla að afbrotum starfsmanna, bæði til
að draga sér og fyrirtækinu fé.
Loks má nefna að fullkomnunarkrafa
í lyrirtæki - þannig að starfsmaður sem
gert hefur mistök getur ekki leilað að-
stoðar nema stofna starfsöryggi sínu í
voða - getur knúið starfsmann til refsi-
verðar hegðunar til að breiða yfir mistök
(Murphy, 1993).
sér í starfi?
Stuðla tiltekin persónuein-
kenni að efnahagsbrotum?
Oheiðarleg hegðun erekki tiltakanlega
algeng, jafnvel við þær aðstæður sem að
ofan er lýst. Og sumir brjóta af sér þó
starfsumhverfi sé í besta lagi. Það bendir
til þess að að einhverju leyti ætti að vera
hægt að finna skýringu á misferli í
einstaklingunum sjálfum, persónulegum
aðstæðum þeirra eða persónugerð.
Persónulegar aðstœður
Rökrétt virðist að þeir sem eiga í fjár-
hagskröggum, leiðist frekar en aðrir út í
fjárdrátt. Þetta virðist þó ekki vera raunin.
Ýfirgripsmikil könnun sem gerð var í
Bandaríkjunum snemma á síðasta ára-
tug bendir til þess að lágar fjölskyldu-
tekjur eða fjárhagsáhyggjur starfsmanna
tengist ekki auknum líkum á fjárdrætti
(Hollinger og Clark, 1983).
Persónuleikaeinkenni
Dæmi um vandaða rannsókn á
persónuleika þeirra sem brjóta af sér í
starfi er rannsókn Collins og Schmidt
(1993). Hún fól í sér ítarlegt mat á
persónuleika og fortíð 365 dærndra efna-
hagsbrotamanna í Bandaríkj unum og þeir
bornir saman við heiðarlega menn sem
gegndu s vipuðum stöðum og hinir höfðu
gert. Unnt var að greina milli hópanna
Efni blaðsins
Siðleysi í viðskiptum er aðalefni Vís-
bendingar að þessu sinni. Það þekkist í
ýmsum myndum.
I forsíðugrein fjalla þau Asta
Bjarnadóttir og Sigurður J. Grétarsson
umsálfrœðilegarskýringará hvítflihba-
glœpum. Einnig koma þau að því hvort
hægt sé að spá fyrir um slík afbrot og
koma í veg fyrir þau.
Guðmundur Haukur Frímannsson
skril’ar urn siðleysi í viðskiptum. Jafn-
framt ljallar hann umfjórar Iwfuðdyggð-
ir sem prýða ættu þásem stunda viðskipti.
Loks birtast tvö bréf frá skólastjórum
sem gera athugasemdir við töflu um
kostnað við skólahald í síðasta blaði.
V J