Vísbending - 16.10.1998, Síða 2

ISBENDING
Hvað er kreppa?
Kreppa herjarnú í nokkrumríkjum
og óttast er að hún eigi eftir að
breiðast út og verða heimskreppa.
Þeim fer fækkandi sem upplifðu kreppuna
miklu á þriðja og fjórða áratug þessarar
aldar en hún er sennilega sú viðmiðun
sem almennust er þegar talað er um
kreppu. „Kreppan mikla“ var hún kölluð
vegna þess að hún hafði mikil og varanleg
áhrif um allan heim. Kreppuna miklu má
rekja óbeint til afleiðinga heimsstyrjald-
arinnar fyrri en að hluta má rekja hana til
áhrifafjöldaffamleiðsluiðnvæðingarinn-
ar sem hófst um aldamótin og hafði mikil
þjóðfélagsleg og efnahagsleg áhrif.
Kreppan mikla markar einnig upphaf á
vegsömun hagfræðinnar sem alvöru-
fræðigreinar. Það hvað kreppa er, hverjar
eru orsakir hennar og hverjar verða
afleiðingamar er hins vegar óljósara en
hér á eftir verður reynt að varpa ljósi á
þetta fyrirbæri.
Vanstillt vél
fnahagskerfí heimsins má líkja við
gríðarlega stóra vél sem er gerð úr
fjölmörgum mismunandi hreyfanlegum
hlutum. Hópur misfærra tæknimanna sér
um að halda vélinni við en það er enginn
einn sem hefur yfírumsjón með viðhald-
inu og nokkur rígur er milli manna um
það hvemig skuli standa að því. Vélin
gengur látlaust og nær oftast að vinna án
þess að hiksta jafnvel þótt einhverjar
bilanir herji á hana. Stöku sinnum verða
þó alvarlegar bilanir sem valda því að
vélin hikstar eða hægir á sér.
Orkugjafmn
Peningaflæði erþað sem veitir vélinni
orku. Það eru þó ekki peningar sem
slikir sem veita henni orku því að ef allir
geymdu peningana sína undir koddanum
og engin viðskipti yrðu þá myndi vélin
stoppa alveg. Drifkrafturinn er því flæði
peninga, hvort sem það verður til vegna
þess að peningarnir em lagðir í sparnað
og mynda þannig lánsfé fyrir aðra eða
þeir notaðir til að greiða fyrir vöru eða
þjónustu.
Bylgjur
Vegna þess að orkugjafmn sem vélin
fær er settur inn í vélina á mismun-
andi stöðum og í mismiklu magni gengur
illa að stilla hana þannig að hún gangi
alltaf af sama krafti. Því verða bylgju-
hreyfíngar um alla vélina þar sem mis-
munandi hlutar ganga mishratt og stund-
um flæðir of mikil eða of lítil orka á milli
hluta og veldur þenslu eða samdrætti.
Tæknimennirnir sem sjá um viðhaldið
hafa ýmis ráð, misgóð, til að stýra orku-
flæðinu. Þeir geta fitlað við orkugjafann,
bæði með því að reyna að stýra peninga-
magni i umferð og með því að reyna að
stýra notkun peninga, t.d. með vöxtum
eða gengisbreytingum en einnig eru til
önnurráð svo sem fjárútláthins opinbera.
Orsakir og afleiðingar
ótt kreppan mikla sé gjaman rakin til
verðfalls á hlutabréfamörkuðum í
New York í október 1929 þá er það allt
of mikil einföldun. Fram í september það
ár hafði hlutabréfamarkaðurinn verið á
blússandi siglingu. Margir höfðu þá trú
að verð gæti hækkað endalaust og til að
vera með í spilinu tóku menn lán til að
Ijármagna þátttökuna. Síðan fór raun-
veruleikinn að læðast að mönnum, þessar
væntingar gátu einfaldlega ekki staðist.
Þá fóru menn að halda að sér höndum og
þá fór vélin að hiksta. Hrunið tók reyndar
nokkur ár. í Bandaríkjunum varþað hrun
lánastofnana sem hafði víðtækustu afleið-
ingarnar. Lán vom ekki greidd til baka
og því gátu bankamir ekki greitt út sparifé
þegar þess var óskað. Þetta olli því að
fjöldi fólkstapaði aleigunni oghinirhéldu
að sér höndum, drógu úr notkun peninga.
Það sem menn lærðu af kreppunni var að
setja þyrfti strangar leikreglur sem kæmu
í veg fýrir að byggðar væru skýjaborgir
sem fjármagnaðar væru með lánsfé og
stæðu á ótraustum grunni. Það hefúrhins
vegar ekki tekist alveg í framkvæmdinni.
Tiltrú
að er svolítil einfoldun, en ekki eins
mikil og menn kynnu að ætla, að segj a
að væntingar séu helsti áhrifavaldar
kreppu. Brjálæðisleg bj artsýnisköst valda
ofþenslu og í kjölfarið fylgja svartsýnis-
köst sem eru engu betri og magna áhrifm
af samdrættinum mun meira en þyrfti.
Flestar aðrar forsendur efnahagskerfísins
eru óbreyttar, framleiðslugeta iðnlyrir-
tækja er sú sama, afkastageta fólksins er
óbreytt og raunvemlegir peningar em til
í sama magni og áður. Það versta sem
getur komið fyrir er að almenningur,
minnugur reynslunnar, hættir að eyða
peningunum sínum og fer að leggja þá
íýrir til að eiga varasjóð til að geta lifað
kreppuna af. Og það gerist næstum alltaf.
Dómínóáhrif
egar kreppa er hafín er næstum ekkert
sem getur stöðvað hana. Astæðan er
samþætting ólíkra liða í keðjunni. Vélin
samanstendur af hlutum sem virka saman
og ef einn bilar getur hann haft áhrif á
þann næsta og svo koll af kolli. Oftast
verður það með þeim hætti að fjármála-
stofhun lendir í vandræðum og verður
gjaldþrota. Það veldur því að sparifjár-
eigendur óttast um sinn hag og einhverj ir
tapa fé. Það getur leitt til annarra gjald-
þrota og síðan koll af kolli. A sama tíma
fara neytendur að halda að sér höndum,
þora ekki að kaupa lramleiðsluvörur fýrir-
tækj anna sem verða að draga úr ums vifúm
og segja upp fólki vegna minni eftirspum-
ar. Minni eftirspurn leiðir til þess að
birgjar fá minni pantanir, verð lækkar og
fólki er sagt upp.
Inngrip
Yfirleitt reyna stjómvöld að andæfa
þegar séð er að kreppa vofir yfir. Þó
em dæmi um að einstaklingarhafi komið
í veg fýrir hrun, t.d. er fjármálajöfurinn
John Pierpont Morgantvisvartalinn hafa
bjargað bandarísku efnahagslífi ffáhmni
í upphafi aldarinnar en til hans leituðu
bankamenn þegar þeir voru komnir í
óefni. Honum tókst að fýlkja mönnum til
aðgerða sem nægðu til að afstýra ástandi
sem víst er að hefði leitttil kreppu. Seðla-
bankar og ýmsar alþjóðastofnanir, helst
Alþj óðagj aldeyrissj óðurinn, hafa fengið
það hlutverk að meta líkurnar á því að
kreppa skelli á og grípa til aðgerða í tíma
til að hægt sé að koma í veg fýrir hana.
Aðgerðir
að er engin ti 1 viljun að helsta umræðu-
efni fjölmiðla heimsins í fjármálum
um þessar mundir eru vaxtalækkanir sem
búist er við að hinir og þessir seðlabankar
grípi til. Ahrifamesta aðgerð seðlabanka
felst í því að reyna að örva neyslu og
snúa þannig við þeirri þróun að almenn-
ingur dragi úr neyslu vegna hræðslu en
jafúframt er fýrirtækjunum gert léttara
að bregðast við samdrætti með lægri
vaxtakostnaði. Björgun baktrygginga-
sjóðsins LTCM í Bandaríkjunum er
annað dæmi um aðgerðir sem seðlabankar
grípa til.I því tilviki skipti það ekki síður
máli hveráhrifgjaldþrots fjármálastofn-
unar á viðhorf almennings hefðu orðið
en beinn skaði sem af slíku gjaldþroti
hlytist.
Vélin hikstar
élin sem talað var um hér í upphafi
er farin að hiksta á nokkrum stöðum
og tæknimennirnir hafa gripið til ráðstaf-
ana. Sennilegt er að vélin eigi eftir að
hægja verulega mikið á sér en hún mun
aldrei stöðvast. Þegar gangurinn verður
orðinn of hægur munu viðhorfin breytast,
bjartsýni mun ríkja á ný og þá mun vélin
ná fullum krafti og hringrásin heldur
áfram.
2