Vísbending - 12.11.1999, Blaðsíða 3
ISBENDING
Eyðimerkurhagfræði
Þorvaldur Gylfason
prófessor
Rínverjar voru mesta hagveldi
heimsins frá öndverðu fram til
ársins 1600 eða þar um bil, þegar
austfirzku skáldin kváðu sér hljóðs hér
heima. Þarna austur frá (það er í Kína)
fóru saman forn kínversk menning og
mikil hagsæld á þeirrar tíðar mælikvarða.
Fom menning er samt alls engin trygging
fyrir mikilli hagsæld til frambúðar, eins
og hörmuleg örbirgð okkar Islendinga
í nærfellt 700 ár eftir endalok þjóð-
veldisins árið 1262 vitnar glöggt um. Og
við erum sannarlega ekki eina forn-
menningarþjóðin, sem hefur mátt þola
mikla fátækt af eigin völdum og annarra.
Grikkland og Ítalía voru í efnahagslegri
niðurníðslu allar miðaldir og fram á
þessa öld, sem er nú að ljúka.
Egyptaland — vagga heimsmenn-
ingarinnar, segja sumir — er sárafátækt
enn eins og jafnan áður. Önnur Araba-
lönd eru yfirleitt ekki heidur vel stæð,
langt frá því, þótt sum þeirra eigi gnægð
olíu og annarra náttúruauðlinda. Sumum
hefur að vísu vegnað betur en öðrum.
Hvað veldur þessu misgengi?
Misgengi
Við skulum reifa ástandið í þrem
löndum, Egyptalandi, Marokkó og
Túnis, til að glöggva okkur aðeins á
staðháttum í Norður-Afríku. Löndin þrjú
eru náskyld, þótt þau spanni Ianga leið
(um 5000 km) frá Marokkó í norðvestur-
horni Afríku um Túnis fyrir miðri
norðurströndinni, milli Alsírs og Líbíu,
til Egyptalands í norðausturhorninu.
Það er t.a.m. lengra frá Kösublönku til
Kaíró en frá Reykjavík til Rómar. Málið,
Múhameðstrúna og menninguna eiga
þessi lönd í sameiningu. Egyptar eru 60
milljónir á móti 27 milljónum í Marokkó
og 9 milljónum í Túnis.
Myndin sýnir þróun þjóðar-
framleiðslu á mann í löndunum þrem frá
1964 til 1997. Tekjutölurnar á myndinni
eru skráðar í Bandaríkjadollurum á
verðlagi hvers árs með svo nefndri
Atlas-aðferð Alþjóðabankans. Þannig
er reynt að eyða áhrifum óraunhæfrar
gengisskráningar á skráðar þjóðartekjur
með því að styðjast ekki við gengi hvers
árs, heldur við gengismeðaltöl yfir
þriggja ára bil (án þess að nota
kaupmáttarkvarða, sem er önnur og
róttækari leið að sama marki). Hvað um
það, þessi lönd stóðu í svipuðum
sporum árið 1964, þegar þessi saga
hefst, og fram á áttunda áratuginn, en
eftirþað skildi leiðir. Hagvöxturinn síðan
1970 hefur verið mun örari í Túnis en í
hinum löndunum tveim, svo að nú er
þjóðarframleiðsla á mann rösklega
helmingi meiri í Túnis en í Marokkó og
Egyptalandi. Reyndar eru Egyptaland
og Marokkó enn á svipuðu róli, þótt
tekjur á mann hafi yfirleitt verið meiri í
Marokkó en í Egyptalandi.
Hagvöxturinn hefur verið skrykk-
jóttari í Marokkó en í Egyptalandi og
mun hægari hin síðustu ár, enda eru
Egyptar nú að uppskera árangurinn af
ýmsum efnahagsumbótum, sem þeir
réðust í, þegar þeir gerðu sér loksins
grein fyrir því eftir hrun Sovétrikjanna,
að áætlunarbúskapur getur ekki skilað
árangri. Bæði Marokkó og Túnis tóku
raunar djúpa dýfu af öðrum ástæðum
eftir 1980, eins og myndin sýnir. Það er
einmitt eitt megineinkennið á búskap
Arabalandanna, að efnahagsþróunin er
skrykkjóttari þar en víða annars staðar,
aðallega vegna þess, hversu mjög flest
þessara landa eru háð náttúruauðlindum
sínum, einkum olíu, sem hækkar og
lækkar í verði á víxl. Rykkir og skrykkir
rýra hagvöxt.
Líklegar skýringar
Hvernig er hægt að skýra ólíkan
vaxtarhraða í löndunum þrem? Hér
er í mörg horn að líta. Nú skulum við
skoða okkur um.
Fjárfesting. Innlend fjárfesting
hefur verið talsvert meiri í Túnis en í
hinum löndunum tveim, eða 25% af
landsframleiðslu í Túnis að jafnaði árin
1960-1997 á móti 21 % í Marokkó og 20%
í Egyptalandi. Mikil fjárfesting skilar sér
yfirleitt í meiri hagvexti en ella, nema
gæði fjárfestingarinnar séu þeim mun
minni. Erlend fjárfesting hefur með líku
lagi verið meiri í Túnis undanfarin ár en
í hinum tveim, eða 1,7% af lands-
framleiðslu í Túnis 1997 á móti 1,4% í
Marokkó og 1,2% í Egyptalandi. Hvort
tveggja leggst á sömu sveif, innlend
fjárfesting og erlend, og örvar hagvöxt.
Utflutningur. Hagkerfi Túnis er
opnara gagnvart erlendum viðskiptum
en hin hagkerfin tvö. Utflutningur nam
32% af landsframleiðslu í Túnis að
jafnaði árin 1960-1997 á móti 22% í Mar-
okkó og 20% í Egyptalandi. Aðrir kvarð-
ar benda í sömu átt. Summa útflutnings
og innflutnings á vörum (ekki þjónustu)
í hlutfalli við landsframleiðslu á
kaupmáttarkvarða 1997 var26%íTúnis,
14% í Marokkó og 9% í Egyptalandi
borið saman við 66% á íslandi. Af þessu
má ráða, að þessi þrjú Arabalönd eru
harla lokuð gagnvart umheiminum eins
og raunar flest önnur Arabalönd. Túnis,
sem er opnasta landið í hópnum, leggur
30% toll á innflutning að jafnaði, og það
er mjög hátt hlutfall á heimsmælikvarða
(Alþjóðabankinn birtir ekki tölur um
meðaltolla í Marokkó og Egyptalandi).
Þessi innilokunarárátta er óheppileg, því
að erlend viðskipti efla hagvöxt. Ef vel
ætti að vera í svo litlu og fámennu landi,
þyrfti Túnis að flytja mun meira bæði út
og inn.
Menntun. Enn er Túnis fremst í
flokki, ef útgjöld til menntamálaeru höfð
til marks. Utgjöld til menntunarmála í
Túnis námu 7% af þjóðarframleiðslu árið
1995 borið saman við 6% í Marokkó og
5% í Egyptalandi (og 5% hér heima).
Framhaldsskólasókn er á hinn bóginn
meiri í Egyptalandi (75% af árgangi) en
hvort heldur í Túnis (65%) eða Marokkó
(Framhald á síðu 4)
Mynd 1. Þrjú Arabalönd: Þjóðarframleiðsla á mann 1964-1997
(Bandaríkjadollarar á verðlagi hvers árs)
3