Vísbending - 30.11.2001, Blaðsíða 3

ISBENDING
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn (fyrri grein)
Olafur ísleifsson, framkvœmdastjóri alþjóðasviðs
Seðlabanka íslands, tekur sœti í framkvœmda-
stjórn Alþjóðagjaldeyrissjóðsins í Washington DC
utn tveggja ára skeið frá áramótum. Verður hann
aðalfulltrúi Norðurlanda og Eystrasaltsríkja
(Executive Director), og stýrir skrifstofu þeirra hjá
sjóðnutn. Hann ritar um sjóðinn í þessu hefti Vís-
bendingar og því nœsta.
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn á sér
rætur í heimskreppunni og
efnahagsvanda fjórða áratugar-
ins. Heimsviðskiptin höfðu hrunið,
peningakerfið var nánast óvirkt og þjóðir
áttu í kapphlaupi um gengisfellingar
hver gegn annarri. Þegar leið á heims-
styrjöldina var tekið að huga að nýrri
skipan efnahagsmála sem gæti skapað
skilyrði fyrir hagvexti og hagsæld eftir
stríðið. Tveir menn, hvor sínum megin
Atlantsála, Bandaríkjamaðurinn Harry
Dexter White, aðstoðarfjármálaráðherra
Bandaríkjanna, og breski hagfræðing-
urinn John Maynard Keynes lávarður,
settu urn svipað leyti fram tillögur að
nýju fyrirkomulagi. Hugmyndir Whites
urðu í megindráttum ofan á.1 I einföldum
dráttum skyldi hin nýja skipan reist á
frjálsum skiptanleika gjaldmiðla, stöð-
ugu gengi mynta og greiðum gjaldeyris-
viðskiptum eins og áður tíðkaðist. Ný
alþjóðastofnun, Alþjóðagjaldeyris-
sjóðurinn, skyldi vera vettvangur
alþjóðlegrar samvinnu í efnahagsmálum
og tryggja að starfað yrði í anda þessara
nýju viðskiptahátta.
Fyrstu árin
Drög að stofnskrá Alþjóðagjaldeyr-
issjóðsins voru lögð fyrir fjölþjóð-
lega ráðstefnu sem haldin var í smábæn-
um Bretton Woods í New Hampshire-
fylki í Bandaríkjunum dagana 122. júlf
1944. Ráðstefnuna sóttu 730 manns,
fulltrúar 45 þjóða. Þar voru jafnframt
lögð drög að stofnskrá Alþjóðabank-
ans. Bankanum var ætlað það hlutverk
að standa að endurreisn eftir stríðið.2
Stofnskrá sjóðsins tilgreinir tilgang
hans. Hann er að greiða fyrir alþjóða-
viðskiptum, stuðla að háu atvinnustigi
og hagvexti. Alþjóðagjaldeyrissjóðnum
var faíið að vera vettvangur samráðs og
samstarfs í alþjóðlegum efnahagsmál-
um. Hann skyldi stuðla að stöðugu
gengi og greiðunt gjaldeyrisviðskiptum
og koma í veg fyrir samkeppni uin geng-
islækkanir. Stofngengi aðildarríkja
skyldi ekki breytt nema til að leiðrétta
grundvallarmisvægi í utanríkisviðskipt-
um. Sjóðurinn skyldi veita lán til að
aðstoða við að rétta misvægi á greiðslu-
halla. Stofnskráin kvað á um fast verð-
hlutfall milli Bandaríkjadals og gulls
jafnframt því sem verðgildi gjaldeyris
hvers aðildarríkis skyldi fest við dal eða
gull.
Stofnskráin
Arið 1968 var stofnskrá sjóðsins fyrst
breytt. Þá var komið á varasjóðs-
eigninni sérstök dráttarréttindi, SDR,
sem úthlutað er til aðildarríkja sjóðsins
og myndar hluta af gjaldeyrisforða
þeirra.
Önnur breytingin á stofnskrá sjóðs-
ins var 1978. Hún var umfangsmikil og
staðfesti fráhvarf frá gulltengdu fast-
gengi áranna eftir stríð. Hún kvað meðal
annars einnig á uin að hætt skyldi að
nota gull í viðskiptum sjóðsins við
aðildarríki.
Með þriðju stofnskrárbreytingunni
1990 var sjóðnum heimilað að svipta
aðildarríki atkvæðisrétti tíinabundið,
brjóti það gegn ákvæðunt stofnskrár.
Aður gat sjóðurinn einungis svipt aðild-
arríki réttinum til að nota fjármagn
sjóðsins, en að öðrum kosti vísað því úr
sjóðnum, bætti það ekki ráð sitt.
Fjórða breytingin á stofnskrá sjóðs-
ins var 1998. Hún kvað á um úthlutun
sérstakra dráttarréttinda að fjárhæð 21,4
milljarðarSDRsemvartvöföldunáþegar
úthlutaðri fjárhæð. Við úthlutunina urðu
SDR í hlutfalli við stofnfé jafngild fyrir
aðildarlönd sjóðsins, eða um 29,3%.
Breytingin haggaði ekki gildandi heintild
sjóðsins til að gefa út SDR þegar þörf
krefur að fullnægðum skilyrðum í því
sambandi.
Stofnskráin var samþykkt í lok
Bretton Woods-ráðstefnunnar. Hún
tók gildi 27. desember 1945 með stað-
festingu 29 ríkja og var Island í hópi
þeirra. A fundi í Savannah í Georgíufy lki
í mars 1946 voru starfsreglur sjóðsins
samþykktar og menn kjörnir í fyrsta sinn
í framkvæmdastjórn. Þar var ákveðið að
aðsetur sjóðsins yrði í Washington DC.
Fyrsti fundur framkvæmdastjórnar var
haldinn í maí sama ár og var hún þá
skipuð tólf stjórnarmönnum. Fyrsti
ársfundur Alþjóðagjaldeyrissjóðsins
og Alþjóðabankans var haldinn í
Washington DC haustið 1946.3
Breytingar á starfsemi
Fastgengiskerfi Alþjóðagjaldeyris-
sjóðsins stóð í nærri aldarfjórðung.
Þegar líða tók á sjöunda áratuginn komu
í ljós einkenni vaxandi spennu í gjald-
eyrismálum. Bandaríkjadalur bar uppi
gjaldeyrisforða margra landa á tímum
rfkishalla, vaxandi verðbólgu og við-
skiptahalla í Bandaríkjunum. Fast-
gengið gaf ekki færi á nauðsynlegum
sveigjanleika til að mæta þessu efna-
hagslega ójafnvægi og hlaut því að láta
undan þrátt fyrir gengisfellingu Banda-
ríkjadals gagnvart gulli frá árinu 1968.
Hinn 15.ágúst 1971 tilkynntu Bandaríkin
að þau myndu ekki lengur skipta gulli
fyrir dali en árin á undan höfðu stjórn-
völd glímt við halla á greiðslujöfnuði
samfara lækkun gulleignar og erlendri
skuldasöfnun í döluin.4 Eftir þetta fóru
nokkrir helstu gjaldmiðlar heimsins á
flot. Bretton Woods-kerfið var í upp-
lausn.
í desember 1971 tókst samkomulag
með tíu stærstu iðnríkjum heims um nýtt
gengi milli gjaldmiðla. Smithson-sam-
komulagið, sem svo var nefnt, er eina
dæmi hagsögunnar urn að gengi heims-
mynta hafi verið ákveðið við samninga-
borð. Hér var vitaskuld aðeins tjaldað
til einnar nætur og þar kom að kerfið
hrundi endanlega þegar helstu gjald-
miðlar fóru á flot í mars 1973. Eftir að
fastgengiskerfið leið undir lok var stofn-
skrá Alþjóðagjaldeyrissjóðsins breytt
á þann veg að aðildarríkjum var í sjálfs-
vald sett hvaða fyrirkomulag þau vildu
hafa á gengismálum en sjóðurinn skyldi
fylgjast náið með stefnu einstakra ríkja.
Þar með hafði sjóðurinn í reynd lagað
sig að nýjum aðstæðum í gengismálum
heimsins.
Tvær olíuverðsprengingar með sam-
svarandi verðbólgu og þrengingum í
heimsbúskapnum settu ntark sitt á
áttunda áratuginn og fram á hinn níunda.
En þá komu til sögunnar ný vandamál
sem stjórn Alþjóðagjaldeyrissjóðsins
þurfti að takast á við. Þetta var hin
alþjóðlega skuldakreppa sent skall á í
ágúst 1982 með lokun gjaldeyrismark-
aðar í Mexíkó og tilkynningu stjórnvalda
þar í landi um að þau gætu ekki staðið
við greiðslur af erlendum lánum. Veiga-
inikil breyting varð í framhaldi þessa á
starfsemi Alþjóðagjaldeyrissjóðsins.
Sjóðurinn gegndi lykilhlutverki í að-
gerðum til að létta skuldabyrði ríkja
rómönsku Ameríku og fleiri þróunarríkja
sem ratað höfðu í skuldavanda og til að
finna leiðir til að örva hagvöxt og auka
útflutningstekjur svo standa mætti undir
greiðslum af erlendum lánum. Frum-
kvæði og þátttaka sjóðsins í aðgerðum
til hjálpar skuldugum þjóðum hafa
gjarnan verið forsenda þess að aðrar
fjölþjóðlegar fjármálastofnanir, einstök
ríki og einkaaðilar hafi lagt hönd á
plóginn. Eftir hrun Sovétríkjanna hefur
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn með lán-
veitingum og efnahagsráðgjöf átt
(Framhald á síða 4)
3