Vísbending - 03.01.2003, Síða 1

V
V i k u
ISBENDING
rit um viðskipti og efnahagsmál
3. janúar 2003
1. tölublað
21. árgangur
Um siðleysi og frelsi
að er hefð fyrir því að æðstu valda-
menn opinbera geirans líti bæði
fram og aftur um áramót hér á landi
eins og víða erlendis. Vangaveltur for-
setans, forsætisráðherrans og biskups-
ins urðu allar að fréttaefni sem bendir til
þess að þær hafi verið innihaldsríkari en
oftast áður. Biskupi, forsætisráðherra
og forseta varð öllum siðleysi á orði
með beinum eða óbeinum hætti. Biskup-
inn hafði áhyggjur af siðgæði viðskipta-
lífsins og varaði við áfergju gróðaafla,
forsetinn talaði um hina þjóðfélagslegu
skömm sem felst í fátækt og forsætisráð-
herrann talaði m.a. urn að það gæti orðið
að „þjóðarböli" ef fólk væri látið komast
óáreitt upp með að segja „hálfsatt eða
ósatt“. Nokkrum dögum fyrr birti Morg-
unblaðið viðtal við hagfræðinginn Milt-
on Friedman sem verður að teljast einn
af „höfundum" frjálshyggjunnar. „Siða-
postulamir þrír“ og „frjálsræðispostul-
inn“ eiga augljóslega lítið hugmynda-
fræðilega sameiginlegt en engu að síður
er kannski hægt að finna sameiginlegan
flöt í umræðum þeirra.
Siðgæði viðskiptalífsins
IBandaríkjunum voru það spilling-
armál á Wall Street sem rnáluðu síð-
astliðið ár dökkum litum. Fjöldafram-
leiðsla spillingarmála hófst með gjald-
þroti orkurisans Enrons í byrjun ársins.
Utskýringu á því að árið 2002 var stimpl-
að siðleysi í viðskiptum má finna í orðum
Warrens Buffetts, sem var einn af fáunt
fjárfestum sem sáu í gegnum fjárfesting-
arbóluna, en hann sagði eitthvað á þá
leið að það kæmi ekki í ljós hverjir væru
að synda berrassaðirfyrren aldan fjaraði
út. I ljós kom að stjórnendur fyrirtækja
höfðu sagt hálfsatt eða ósatt um stöðu
fyrirtækja og allt í einu var hlutabréfa-
markaðurinn líkastur spilavíti þar sem
„bankinn" stjórnarspilinu. Siðleysið var
greinilegt en verra er að það hefði senni-
lega verið látið óáreitt ef ekki hefði verið
fyrir atorku manna eins og Eliots Spitz-
ers, aðalsaksóknara í New Y ork. I árslok
gerði hann samkomulag við stærstu
verðbréfafyrirtækin um sekt upp á 1,4
millj arða Bandaríkjadala sem var kannski
lítill sigurgegn siðleysi en engu að síður
mikilvægur. Síðastliðið ár sýndi að
ástæða er til að hafa auga með siðgæði
í viðskiptum, ekki síst þar sem auðvelt
er að fara frarn hjá reglunum. Þessi spill-
ingar- og siðgæðisumræða skilaði sér
eingöngu að litlu leyti hingað til lands
og þær breytingar sem þó hefur verið
farið fram á í Bandaríkjunum á starfsemi
endurskoðunarfyrirtækja og fjármála-
fyrirtækja hafa lítið verið ræddar. Það
þarf að skilgreina leikreglurnarbetur hér
á landi eins og annars staðar. Ef ekkert
verður að gert þá líður ekki á löngu þar
til sjálfskipaðir siðapostular, sem mark-
aðshagkerfið í heild sinni er þyrnir í
augunum á, fara að hljóma sannfærandi.
Kerfið í heild, byggt á eiginhagmunum
og jafnvel græðgi, hefur hins vegar fyrir
margt löngu sannað sig en það eru þeir
sem misnota kerfið sem grafa undan
því. í áramótagrein sinni í Morgunblað-
inu talaði forsætisráðherrann um þetta
mál, og hugsanlegt að það hefði verið
Friedman að skapi, en hann sagði: „Við
eigum að bæta hinn frjálsa markað og
gera til hans réttlátar kröfur og hafa
vakandi auga með þeim sem kunna að
misnota stöðu sína þar, án þess að láta
hrekjast í að vefja hann í viðjar reglu-
gerðafargans og ofureftirlits.... En mest
er um vert að markaðurinn læri sjálfur að
hollast er til lengdar að búa við þau
lögmál ein sem heiðvirðum mönnum
ættu að vera í blóð borin. Og sem betur
fer er yfirgnæfandi fjöldi forystumanna
í viðskiptalífi þjóðarinnar þeirrar gerðar,
þótf ein og ein undantekning kunni á
stundum að stinga í augun og skekkja
heildarmyndina."
Utrýming fátæktar
Hugmyndir Miltons Friedmans um
frjálsræði markaðarins, sem hann
setti m.a. fram í Capitalism and Freedom
árið 1962, voru þær að með tíð og tíma
myndi hinn frjálsi markaðuraf sjálfu sér
eyða fátækt að miklu leyti ef kröftum
hans væri sleppt lausum. Ekki erólíklegt
að það hafi m.a. verið vegna þessa sem
hann segir í viðtalinu við Morgun-
blaðið: „...við vorunt álitnir vitfirringar
sem ekki væri mark á takandi. Enginn
hugsar um þessar hugmyndir á þann
hátt í dag. A þessum tíma snerist umræð-
an um samhyggju og miðstýringu."
Engu að síður hefur frjálst markaðshag-
kerfi ekki rey nst rnikil huggun harmi gegn
fyrir fátæka. Hugsanlega kann það að
vera að markaðsöflunum hefur hvergi
verið sleppt algerlega lausum en það er
einnig verðug spurning hvort að frjálst
markaðshagkerfi feli í sér lausn á þessu
vandamáli. Hversu frjálsly ndir sem menn
eru þá er erfítt að horfa upp á samfélag
þar sem misskiptingin er svo mikil að á
meðan sumir lifa í vellystingum þá lifa
aðrir við skort eða sultarmörk hvort sem
er í miðju ríkidæminu eða í samfélagi
þjóðanna. Amartya Sen, sem fékk nób-
elsverðlaunin í hagfræði árið 1998, benti
á það í bók sinni On Ethics and Econ-
omics frá árinu 1987 að margt fólk vildi
ekki eyða fátækt vegna þess að það
væri hagkvæmt heldur vegna þess að
það væri siðferðislega rangt að horfa
upp á hana.
Það fer eftir því hvemig fátækt er
skilgreind hverjir geta talist fátækir.
Augljóst er að þeir íslensku fátæklingar
sem forsetinn hafði í huga eru ekki illa
fátækir eins og margir Islendingar voru
fyrir hundrað árum síðan eða eins og
þeir sent teljast fátækir í þróunarlönd-
unum. Og forsetinn hefur án vafa tekið
of djúpt í árinni í umræðu sinni urn fátækt
á Islandi lil að vekja athygli á ntálinu.
Það er hins vegar rétt að það er ótrúleg
þversögn ef einhverjir jjurfa að líða
verulegan skort í eins ríku þjóðfélagi og
á íslandi og gefur litla von fyrir fátækari
þjóðir. Hins vegar er hætt við að lausn-
irnar verði til þess að letja frumkvæðið
og framtakið hjá ntun stærri hóp en sem
talist geta fátæklingar og þannig hafa
neikvæð áhrif á framþróun og vaxandi
auðsæld fyrir stærstan hóp landsmanna.
Þess vegna myndi Friedman blöskra
slíkar lausnir en honum hefði þó blöskr-
að öllu rneira baráttan við „rauða strikið".
Sú barátta leiddi lil sigurs fyrir íslenskt
hagkerfi, alla vega til skemmri tíma, for-
sætisráðherrann sagði um það framtak:
„En samstilltur vilji fjöldans, fólks og
(Framhald á síðu 4)
1
Siðferði hefur verið tals-
vert í umræðunni síðast-
liðið ár og var tilefni ííra-
mótaumræðna á Islandi.
2
Magnús ívar Guðfinns-
son fjallar um útvistun
verkferla sem hefur aukist
mikið á síðfiSfíFWiMíéh
Þórður Friðjónsson, for-
stjóri Kauphallar Islands,
fjallarunt þróun áíslenskum
hlutabréfamarkaði í saman-
4
burði við erlenda markaðt'
en íslenski markaðurinn var
einn fárra sem hækkaði á
síðastliðnu ári.