Vísbending - 07.10.2005, Blaðsíða 2

ISBENDING
I bylgju viðskiptahneyksla
| éttarhöldyfirstjórnendumítalska
1-^ matvælafyrirtækisins Parmalats
XJiófust í lok september. Parmalat-
hneykslið, sem komst í blöðin árið 2003,
hefur verið kallað hið evrópska Enron-
hneyksli, en það er hneykslið sem skók
Bandaríkin árið 2001. Hneykslisbylgj-
an í Bandaríkjunum var öllu meiri en í
Evrópu, með öðrum stórum hneykslis-
málum fyrirtækja eins og WorldCom,
Tyco, Adelphia og fl. Engu að síður
hafa mörg Evrópulönd átt sín hneykslis-
mál á síðustu misserum og hér á landi
hafa grænmetis- og olíumálið og nú
Baugsmálið vakið mesta athygli þó að
þau séu að vissu leyti af öðrum toga, þ.e.
samkeppnismál, en hin bandarísku og
álitamál sé hvort Baugsmálið sé annað
en stormur í vatnsglasi. Það sem vekur
óneitanlega upp spurningar er af hverju
öll þessi hneykslismál koma upp í byrjun
nýrrar aldar með hliðsjón af því að lítið
fréttist af slíkum málum á síðasta áratug
tuttugustu aldarinnar.
' Verðbóluskýringar
Ymsum tilgátum hefur verið kastað
framum afhverju öll þessi viðskipta-
hneyksli hafa komið upp í byrjun aldarinn-
ar. Greenspan-frasinn smitandi grœðgi
hefur oft verið látinn nægja sem svar þó
að ekki sé alveg Ijóst hvað felst í honum.
Einnig hefúr versnandi siðferði í viðskipt-
um verið um kennt, með þeim afleiðing-
um að nú er allt í einu siðferðiskúrs á
næstum öllum M.B.A.-námskrám. Þessi
hugtök hljóma sem sennilegar skýringar
en það er erfitt að sannreyna h vort eitthvað
sé til í þessum tilgátum öðruvlsi en að
tína til dæmi héðan og þaðan.
Á hinn bóginn hefur sú skýring verið
gefin að þessi hneyksl ismál séu dæmi um
n o k k u r skemmd epli frekar en að þau séu
toppurinn á ísjakanum, þau séu dæmi
um nokkra illa þokkaða stjómendur og
siðblindar stjómir fyrirtækja. Ymislegt,
eins og það að skrá væntanlegar tekjur
sem raunverulegar tekjur, það að plata
íjárfesta til að kaupa á röngum forsend-
um o.fl., hefur þó komið fram í þessum
hneykslismálum sem virðast bera vitni
um býsna algenga sviksemi frekar en að
einungis fáeinir bregði á slík ráð.
Náskyld skýring er að í kjölfar
verðbólu leiti almenningur, fjárfestar og
stjómvöld eftir blórabögglum og skýring-
um átapi sínuogheimti bætur. Hugsanlega
er eitthvað til í því en það breytir því ekki
að augljós brot hafa átt sér stað. Kenneth
Lay, stjómarformaður Enron, taldi t.d. að
um pólitískar ofsóknir væri að ræða, sem
em vamarviðbrögð sem virðast enn vera
notuð með talsverðum árangri.
Warren Buffett, ríkasti fjárfestir
heims, orðaði það svo skemmtilega
einhvem tímann þegar hann talaði um
þessi hneykslismál í Bandaríkjunum
að það kæmi ekki í Ijós hverjir syntu
berrassaðir fýrr en flóð breyttist í ljöm.
Það lýsir hugsanlega ágætlega af hverju
þessi hneykslismál komu upp í kjölfar
verðhruns á verðbréfamörkuðum.
Með verðbóluskýringum er að vissu
leyti gefið í skyn að lítið sé hægt að
gera við þessum svikum, þau séu hluti
af mannlegu eðli sem brýst fram þegar
freistingarnar eru of miklar. Engu að
síður eru þessar verðbóluskýringar ekki
fullnægjandi þar sem þær segja Htið um
af hverju og hvernig svikin gátu átt sér
stað. Það ernauðsynlegt að auka skilning
á því þar sem oft er sagt með sanni að
þeir sem skilja ekki söguna séu dæmdir
til að endurtaka hana.
r
Itarlegri skýringar
Merkilegur fræðimaður að nafni
John C. Coffee Jr. skrifaði grein,
„What Caused Enron? A Capsule Social
and Economic History of the 1990“, í
Cornell Law Review á síðasta ári þar
sem hann fjallaði um aðrar skýringar
en verðbóluskýringarnar. Coffee dregur
fram þrjár áhugaverðar skýringar en þær
mætt\ka\\ahliðvarða-skýringuna,umbun-
ar-skýringnna og hjarðar-skýringuna.
Þessar þrjár skýringar tengja ábyrgðina
hver við sinn aðilann, þ.e. hliðverði,
stjórnendur og fjárfesta.
Þeir sem hafa það að atvinnu að
„tryggja“ sannleiksgildi upplýsinga fyrir
fjárfesta em kallaðir hliðverðir (vamaglar
væri skemmtilegra orð). Þetta eru t.d.
endurskoðendursem skrifa undirársreikn-
inga, lánafyrirtæki sem gefa upplýsingar
um lánstraust, verðbréfaráðgjafar sem
gefa upplýsingarum verðmæti fyrirtækja
og bankar sem gefa t.d. grænt ljós á fjár-
festingar. Einnig er hægt að líta á aðra
sem leggja mannorð sitt og orðspor að
veði til að „tryggja" mat á fyrirtækjum
og upplýsingum sem hliðverði. Á tíunda
áratuginum virðast vinnubrögð þessara
hliðvarða hafa sífellt orðið óvandaðri.
Málsóknir gegn endurskoðunarfyr-
irtækjum og verðbréfaráðgjöfum leiddu
það í ljós þegar leið á áratuginn. Tvennt
virðist hafa ýtt undir þetta að mati Cofif-
ees, annars vegar minni skrififinnska og
sveigjanlegri lagarammi en áður og hins
vegar aukin tenging umbunar við árang-
ur. Ráðleggingar verðbréfaráðgjafa að
„kaupa“ íyrirtæki, sem ættu í raun að
hafa „sölu“-stimpil, í viðskiptum við
ijárfestingarfyrirtækið sem þeir vinna
hjá er dæmi unt þessa tengingu. Áhersla
endurskoðunarfyrirtækja á stjórnunar-
ráðgjöf virðist einnig hafa leitt til þess
að „slakað“ hefur verið á kröfum um
góð reikningsskil.
Stjórnendur virðast einnig hafa haft
vaxandi áhuga á að „blekkja" eða „múta“
hliðvörðunum þegar leið á tíunda áratug-
inn. Aukin tenging umbunar við árang-
ur fyrirtækja getur skýrt þessa hegðun.
Á tíunda áratuginum urðu framvirkir
hlutabréfasamningar sífellt stærri hluti
af umbun stjómenda og reyndar vom þeir
orðnir bróðurpartur umbunar stjómenda
í lok þess áratugar. Þessi tenging umbun-
ar við árangur hefur hvatt stjórnendur
til að blása upp afkomu fyrirtækja með
öllum tiltækum ráðum, sem sum hver
eru ólögleg. Cofifee bendir þó á að það
séu ekki samningarnir sem slíkir sem em
vandamálið heldur sveigjanleiki þeirra
og möguleiki stjómenda til að „stinga
af“ með gróðann.
Þriðja skýringin varðar hegðun
ijárfesta, af hverju þeir horfa fram hjá
viðvörunum sem eru þó lil staðar og
kjósa að fylgja fjöldanum og hengja sig
á bóluna frekar en að taka sjálfstæða,
en hugsanlega ranga, ákvörðun. Þetta
er kjami kenninga um hjarðhegðun en
margir virðast vera tilbúnir að samþykkj a
vitleysuna ef allir aðrir eru einnig tilbúnir
til þess og skynsemin grundvallast þá
stundum á hentistefnu frekar en víðsýni.
Nákvæmar skýringar á þessari hegðun eru
þó vandfúndnar en afleiðingin virðist vera
sú að ijárfestar ákveða að láta viðvaranir
sem um vind um eyru þjóta frekar en að
leggja við hlustir. Afleiðingin er sú að
þeir gera sig þar af leiðandi oft að „meira-
fífli“, þ.e. þeir eru síðastir til að kaupa
hlutabréf á uppsprengdu verði, þegarþeir
ættu að vita betur. Jafnvel sjóðsstjórar
fjárfestingarsjóða falla í sömu gildruna þó
að önnur lögmál ættu að gilda um þá en
flesta aðra þar sem þeir eru sérfræðingar
með annarra manna fé í umsjá sinni.
Taugarnar
Skýringar Coffees gefa góða mynd
af því sem leiddi til þess að alda
hneykslismála kom upp í viðskipta-
lífinu í byrjun nýrrar aldar þar sem
smitandi grœðgi er hugsanlega ágætur
samnefnari. Umræða um þessar skýring-
ar hlýtur einnig að vera tímabær í ljósi
þess að hugsanlega hefur íslenskt
(Framhald á síðu 4)
2