Helgarpósturinn - 03.07.1997, Page 6

6
FIMMTUDAGUR 3 JÚU 1997
S\
Yfirgnæfandi meirihluti þjóöarinnar viröist sannfæröur um sakleysi þeirra sem afplánuöu
langa fangelsisvist fýrir tvö manndráp. Sannanir fyrir valdníöslu og lögbrotum viö rannsókn
málsins hrannast upp. Samt er óvíst aö máliö veröi tekiö upp aftur. Hvers vegna?
gerir Hæstiréfttuv?
Pessa dagana bíður stór
hluti þjóðarinnar spennt-
ur eftir úrsícurði Hæstaréttar í
endurupptökumálinu. Mannlíf
hefur nú birt skoðanakönnun
þar sem í ljós kemur að nærri
90% þeirra sem taka afstöðu
eru þeirrar skoðunar að þau
sem dæmd voru í Guðmundar-
og Geirfinnsmálum hafi verið
saklaus. Nýjar upplýsingar
sem fram hafa verið lagðar
sýna ótvírætt að rannsókn og
öll meðferð þessara mála fyrir
20 árum var með þvílíkum end-
emum að það getur ekki talist
annað en fáránlegt að byggja
sakfellingu á þeim gögnum
sem þá voru notuð, bæði í hér-
aði og Hæstarétti. Engu að síð-
ur virðist nú fullkomiega óvíst
að Hæstiréttur fallist á að taka
málin til rannsóknar og dóms-
meðferðar að nýju. Það fer
augljóslega illa saman að ann-
ars vegar liggja fyrir sannanir
fyrir ranglátri málsmeðferð og
að hins vegar skuli menn hika
við að taka málið upp. Ein-
hverjar ástæður hljóta að
liggja að baki slíkri þversögn.
Og vissulega eru ástæðurnar
fyrir hendi.
Hátt settir hausar
Sú ástæða sem þyngst vegur
er vafalaust sú að margir
þeirra manna sem áttu þátt í
rannsókninni á sínum tíma eru
enn að störfum í réttarkerfinu
og sumir nú í háum stöðum í
samfélaginu. Þessir menn hafa
fulla ástæðu til að óttast end-
urupptöku. Verði réttað í Guð-
mundar- og Geirfinnsmálum að
nýju verða störf og starfsað-
ferðir þessara manna dregin
fram í dagsljósið. Svo mikla
birtu þolir þessi 20 ára gamla
rannsókn ekki. Ásakanir á
hendur þessum mönnum eru
svo alvarlegar að sannist þær
er varla afsakanlegt að láta þá
gegna núverandi embættum
sínum eða yfirleitt nokkru
opinberu embætti. Jafnvel
mætti ætla að einhverjir þeirra
kynnu að eiga fangelsisvist yfir
höfði sér, nema sakir teljist
fyrndar. Ef Guðmundar- og
Geirfinnsmál verða tekin upp
aftur gæti sem sagt svo farið
að hátt settir hausar fjúki, ef
svo má að orði komast.
f þessu sambandi ber fyrst
að nefna Hallvarð Einvarðs-
son, núverandi ríkissaksókn-
ara. Hann var þá vararíkissak-
sóknari og sem slíkur hafði
hann veruleg afskipti af rann-
sókn málsins. Hér skal látið
liggja á milli hluta hvort starfs-
frama Hallvarðar megi að ein-
hverju leyti rekja til „frammi-
stöðu“ hans í rannsókninni.
Þáttur Hallvarðar í þessari
rannsókn er raunar fremur
óljós en þess er að vænta að
hann skýrist til muna fari svo
að málin komi fyrir rétt að
nýju. Þó er vitað um nokkur at-
riði sem betur hefðu mátt fara
í embættisfærslu Hallvarðar.
Nefna má að hann var við-
staddur hina frægu samprófun
5. maí 1976 þegar Gunnar
Guðmundsson sló Sævar. Sá
kinnhestur var, eins og frægt
er orðið, hið eina sem taldist
sannað eftir „harðræðisrann-
sókn“ Þóris Oddssonar. Hall-
varður var hæst settur þeirra
manna sem þar voru og hefur
því sennilega stjórnað sam-
prófuninni. Við yfirheyrslu hjá
Þóri Oddssyni, undirmanni
sínum, mundi hann þó ekki
hver hafði stjórnað þessari
samprófun en taldi líklegast að
það hefði verið örn Höskulds-
son.
En þótt þáttur Hallvarðar í
rannsókninni sé ekki að fullu
ljós, er óhugsandi annað en að
honum hafi verið ljóst hvað
fram fór í Síðumúlafangelsinu.
Það virðist jafnframt afar ólík-
legt annað en að Hallvarður
Allan Vagn Magnússon héraðs-
dómarí, settur vegna vanhæfis
þríggja hæstaréttardómara.
Hrafn Bragason hæstaréttardóm-
arí.
hafi a.m.k. tekið þátt í að
ákveða þær harkalegu aðferðir
sem beitt var við rannsóknina.
Ábyrgð hans á málinu hlýtur
hvernig sem á það er litið að
teljast veruleg.
Forseti Hæstaréttar í
hættu
Haraldur Henrysson er nú
forseti Hæstaréttar en var
sakadómari fyrir 20 árum.
Hann var einn þriggja dómara
sem dæmdu málið í undirrétti.
Haraldur tekur ekki þátt í af-
greiðslu Hæstaréttar á endur-
upptökumálinu enda telst
hann vanhæfur. Það á hann
raunar sammerkt með tveim
öðrum Hæstaréttardómurum,
Guðrúnu Erlendsdóttur og
Gunnlaugi Claesen. Eiginmað-
ur Guðrúnar er Örn Clausen
sem var verjandi Alberts
Klahn Skaftasonar en Gunn-
laugur Claesen var ríkislög-
maður á tímum GG-mála.
Þegar Hæstiréttur ákvarðar
hvort þessi gömlu sakamál
skuli aftur sett í sviðsljósið,
standa dómararnir frammi fyr-
ir nokkrum vanda að meta
störf þessa vinnufélaga síns og
það hvort hann hafi ef til vill
gerst sekur um afglöp. Það er
ekki hægt að verjast þeirri
hugsun að dómurum Hæsta-
réttar kunni að veitast erfitt að
kveða upp áfellisdóm yfir
vinnufélaga sínum.
Úrskurður um endurupp-
töku verður óhjákvæmilega
áfellisdómur yfir allmörgum
mönnum, störfum þeirra og
starfsaðferðum. Hér er ekki
einungis um að ræða Harald
Henrysson og Hallvarð Ein-
varðsson, heldur að sjálfsögðu
einnig fjölmarga aðra. Orn
Höskuldsson er nú sjálfstætt
starfandi lögmaður. Hann var
fulltrúi við sakadóm og aðal-
maðurinn í rannsókninni.
Hann yfirheyrði sakborninga
L_________________
Arnljótur Björnsson hæstaréttar-
dómarí.
Markús Sigurbjörnsson hæstarétt-
ardómari.
ásamt rannsóknarlögreglu-
mönnunum Sigurbimi Víði
Eggertssyni og Eggerti N.
Bjarnasyni. Þá má nefna a.m.k.
tvo fangaverði sem hækkuðu í
tign eftir framgöngu sína í
Síðumúlafangelsinu. Þetta eru
Skúli Steinsson sem varð yfir-
fangavörður í Hegningarhús-
inu við Skólavörðustíg og
Högni Einarsson sem varð
rannsóknarlögreglumaður.
Skúli er sá fangavörður sem
ásakaður hefur verið um mest-
an hrottaskap.
Fjöldi embættismanna í rétt-
arkerfi þessa tíma er enn starf-
andi. Þórir Oddsson, höfundur
hinnar dæmafáu „harðræðis-
rannsóknar", hefur að undan-
förnu gegnt starfi sem yfirmað-
ur Rannsóknarlögreglu ríkis-
ins, sem reyndar var lögð nið-
ur um mánaðamótin. Jón
Thors, deildarstjóri, er enn að
störfum í dómsmálaráðuneyt-
inu, Sigurbjörn Víðir Eggerts-
son er nú titlaður aðstoðaryfir-
lögregluþjónn og virðist held-
ur hafa þokast upp á við í
stöðuheitum þessa tvo áratugi
sem liðnir eru frá því hann var
að yfirheyra sakborninga í
Síðumúlafangelsinu og „pústr-
ar“ heyrðust úr yfirheyrsluher-
berginu.
Hafa blaðamenn hreinan
skjöld?
Það má meira að segja ganga
svo langt að nefna núverandi
dómsmálaráðherra til sögunn-
ar. Þorsteinn Pálsson var rit-
stjóri Vísis á þessum tíma. Vís-
ir og Dagblaðið undir ritstjórn
Jónasar Kristjánssonar gengu
hiklaust út frá því að allir væru
sekir sem í varðhaldi voru.
Þetta gilti um tíma líka um fjór-
menningana sem svo voru
nefndir.
Ábyrgð blaðamannastéttar-
innar á því að útbreiða meðal
þjóðarinnar þá móðursýki sem
Garðar Gíslason hæstaréttardóm-
arí.
Pétur Kr. Hafstein hæstaréttar-
dómarí.
ríkti innan réttarkerfisins,
verður sjálfsagt seint dregin
inn í umræðuna að einhverju
marki. Fyrir því er sú einfalda
ástæða að blaðamannastéttin
á eins og aðrar stéttir erfitt
með að gagnrýna sjálfa sig
mjög harkalega. Rannsókn á
hlutlægni blaðamanna sem
fjölluðu um þetta mál bíður
sagnfræðinga framtíðarinnar.
Blaðamenn þessa tíma hafa
það vissulega sér til afbötunar
að þeir fengu upplýsingar frá
lögreglu og rannsóknardóm-
ara. Þær upplýsingar voru
mjög einhliða og sumar lognar.
Á hinn bóginn má þó segja að
blaðamenn hefðu átt að skoða
þessar upplýsingar gagnrýnni
augum.
Þegar Sævari Ciesielski
tókst að koma upplýsingum
um pyndingar út úr Síðumúla-
fangelsinu í júní 1976 hefðu
blaðamenn kannski átt að
skoða upplýsingarnar sjálfar
aðeins nánar en raun ber vitni.
Þess í stað hlupu þeir eins og
þægir rakkar beint til rann-
sóknaraðila til að láta þá vita
að Síðumúlafangelsið væri far-
ið að leka. Dagblaðinu þótti
ekki ástæða til að birta bréfin
frá Sævari eftir að hafa kynnt
sér efni þeirra! Vísi voru að lík-
indum einnig boðin bréfin til
kaups. Hafi svo verið, er ekki
hægt að útiloka þann mögu-
leika að núverandi dómsmála-
ráðherra hafi séð og lesið eitt-
hvað af þessum bréfum.
Uppreisn æru verður erf-
iður biti
Endurupptökumálið snýst
ekki bara um endurupptöku.
Það snýst ekki bara um það
hvort saklaust fólk hafi verið
dæmt. Ef horft er aðeins lengra
fram kemur í ljós að þetta mál
snýst jafnframt um „starfsheið-
ur“ þeirra manna sem unnu að
rannsókninni og dæmdu í mál-
Hjörtur Torfason hæstaréttardóm-
arí.
inu.
Til að unnt sé að taka aftur
upp mál sem búið er að dæma
þurfa að liggja fyrir nýjar upp-
lýsingar. Fjöldi nýrra upplýs-
inga liggur fyrir. Gallinn er sá
að þær upplýsingar lúta ekki
að lausn Guðmundar- og Geir-
finnsmálanna. Það er meira en
hæpið að lausn þeirra mála
finnist úr því sem komið er.
Nýjar upplýsingar liggja hins
vegar fyrir varðandi rannsókn
málsins. Þessar upplýsingar
varða fyrst og fremst það að
játningarnar sem dómarnir
byggðust á, voru fengnar fram
með gjörsamlega ólögmætum
hætti. Nú verður ekki betur
séð en þær hafi fengist með
pyndingum, lyfjagjöf, hótun-
um, jafnvel líflátshótunum, og
svo e.t.v. loforðum. Þessu til
viðbótar liggur fyrir að játning-
arnar voru yfirleitt eða a.m.k.
mjög oft dregnar til baka mjög
skömmu eftir að þær voru
gefnar, jafnvel samdægurs eða
daginn eftir.
Það er af þessum sökum sem
sýknudómur nú hlýtur nánast
sjálfkrafa að leiða til opinberr-
ar rannsóknar á allri meðferð
málsins á sínum tíma. Slík op-
inber rannsókn þyrfti ef vel
ætti að vera að ná til allra
þeirra sem komu nálægt rann-
sókn málsins, allt frá starfs-
mönnum dómsmálaráðuneyt-
isins niður í fangaverði. Það
verður erfitt að komast hjá
slíkri rannsókn. Hún er nefni-
lega bæði eðlilegur og raunar
nauðsynlegur undanfari dóms-
niðurstöðu um bætur handa
fórnarlömbum þessara mála.
Og slík bótamál munu óhjá-
kvæmilega rísa í kjölfar sýknu.
Verður komist hjá endur-
upptöku?
Þótt ekki væri fyrir annað en
það „tregðulögmál“ sem virð-
ist innbyggt í íslenska réttar-
kerfið rétt eins og önnur
„bákn“ er kannski líklegast að
Hæstiréttur muni synja Sævari
Ciesielski um endurupptöku
málanna. Þá munu vafalaust
ýmsir varpa öndinni Iéttar. Slík
niðurstaða gæti á hinn bógin
veikt tiltrú almennings og jafn-
vel grafið undan stöðu Hæsta-
réttar. Almenningsálitið mun
sem sé að líkindum ekki taka
mark á þeirri niðurstöðu.
En verður hún endanleg?
Sævar Ciesielski hefur þegar
eytt allmörgum árum til að fá
leiðréttingu þessara mála og
hann virðist ekki iíklegur til að
gefast upp. Nú eru liðin 13 ár
síðan hann losnaði úr fangelsi
og hann hóf strax að kynna sér
gögn málsins og hefur ekki lát-
ið það á sig fá þótt yfirvöld hafi
þráf?ildlega lagt steina f götu
hans. En á Sævar einhverja
möguleika eftir neikvæða nið-
urstöðu Hæstaréttar? Því er til
að svara að hann gæti auðvit-
að haldið áfram að leita nýrra
gagna og farið aftur fram á
endurupptöku síðar. Hann á
líka þann möguleika að kæra
til Mannréttindanefndar Evr-
ópu.
Slíkur málarekstur gæti
vissulega orðið tafsamur en þó
er hreint ekki unnt að afskrifa
þann möguleika að Hæstirétt-
ur íslands fengi á endanum
skipun að utan um að taka
þetta mál upp aftur. Það væri
verulegt áfall fyrir Hæstarétt.
Réttarkerfið fyrir dóm
Trúverðugleiki íslenska rétt-
arkerfisins í heild er sem sagt í
nokkurri hættu, eiginlega án
tillits til þess hver málalok
verða. Það eru þrátt fyrir allt
ekki liðin nema 17 ár frá því að
Hæstiréttur kvað upp úrskurð
sinn og á mælistiku sagnfræð-
innar er það afar skammur
tími. Þeir fulltrúar réttarkerfis
og laga (í víðtækri merkingu)
sem að undanförnu hafa opin-
berlega tjáð sig um þetta mál
svo sem dómsmálaráðherra,
prófessorar og lögmenn, hafa
lagt á það nokkra áherslu að
fjölmargt hafi breyst til batn-
aðar á þessum árum. Þetta má
að einhverju leyti til sanns veg-
ar færa. Til dæmis hefur orðið
ákveðin kerfisbreyting að því
er varðar samkrull ákæruvalds
og dómara.
Sakadómur er ekki lengur tii.
Sakadómur rannsakaði mál og
dæmdi síðan. Rannsókn og
dómsvald er ekki lengur á
einni hendi. Það er vissulega
mikil breyting til batnaðar. Á
tímum sakadóms var auðvitað
nokkurn veginn gefið að mað-
ur sem var ákærður yrði líka
dæmdur, Meintir sakamenn
komu í þessu kerfi einungis
einu sinni fyrir dómara sem
ekki hafði að meira eða minna
leyti ákveðið afstöðu sína fyrir-
fram. Það voru dómarar
Hæstaréttar. í Guðmundar- og
Geirfinnsmálum er hins vegar
stórt spursmál hvort dómarar
Hæstaréttar hafi ekki einnig
verið búnir að gera upp hug
sinn fyrirfram, rétt eins og
langflestir aðrir landsmenn.
Öxin og jörðin
Þegar Sunnlendingar voru
að bræða með sér hvernig
traustast yrði komið í veg fyrir
að Jón Arason Hólabiskup og
synir hans slyppu úr haldi í
Skálholti í byrjun nóvember
1550, varð niðurstaðan sú að
öruggast væri að taka af þeim
hausana. „Öxin og jörðin
geyma þá best,“ var haft eftir
Kristjáni skrifara.
Innan íslenska réttarkerfis-
ins eru vafalaust fjölmargir
þeirrar skoðunar að sársauka-
minnst sé að hræra ekki meira
í Guðmundar- og Geirfinns-
málum heldur láta þá „niður-
stöðu" sem fékkst á síðustu ár-
um áttunda áratugarins
standa, án tillits til þess hvort
þau sem dæmd voru hafi verið
sek eða saklaus. Hvort dómar-
ar Hæstaréttar eru á þeirri
skoðun eða ekki kemur í ljós
innan tíðar.
Jón Daníelsson
Þeir ákveða hvort Guðmundar- og Geirfinnsmál verða tekin upp aftur.
+
i

+