Alþýðublaðið - 27.03.1975, Page 6

Sir William Stephenson, einhver stórbrotnasti afreksmaður
af íslenskum ættum, sem uppi hefur verið
H. Montgomery Hyde
í þýðingu Hersteins Pálssonar
DULARFULU 17
KANADAMAÐURINN
ingsálitið í Bandaríkjunum og stefnu stjómarinnar. Þriðja atriðið var
stuðningur kanadískra yfirvalda, sem gátu veitt honum verulega aðstoð,
er hann þarfnaðist þess. 1 fjórða lagi var stuðningur sá, sem hann aflaði
sér þegar við komuna til Bandaríkjanna hjá brezka sendiherranum,
Lothian lávarði, er viðurkenndi fyllilega þörfina á þjónustu, sem væri
óháð sendiráðinu en þó í rauninni hulinn þáttur starfa þess. Hann taldi
þetta einkum nauðsynlegt eins og á stóð, þegar Bretar voru mjög háðir
bandarískri hjálp, en gátu ekkert gert til að afla hennar fyrir opnum
tjöldum, án þess að fá einangrunarsinnum vopn í hendur.
Philip Kerr, 11. markgreifi af Lothian, sem menntaður Bandaríkja-
maður lýsti um þær mundir, þegar hann var útnefndur sendiherra 1939,
sem „fyrsta bandaríska sendiherranum síðan á tímum Bryces, sem verið
hefur annað og meira en óbreyttur skrifari,“ var geðþekkur og leiftrandi
persónuleiki, mjög mælskur og gæddur sannfæringarkrafti, þótt hann
væri dálítið reikull í trúmálum — hann var rómversk-kaþólskrar trúar
en hafði snúizt til Christian Science-stefnunnar. Raunar var talið, að
það hefði orðið hans bani, að hann mátti ekki heyra annað nefnt, en
að til sín væri kvaddur andalæknir frá Boston í stað sendiráðslæknisins,
er hann þjáðist af tiltölulega smávægilegum kvilla. Snöggt og óvænt and-
lát hans í Washington í desembermánuði 1940 var mikið áfall fyrir menn
eins og Stephenson, sem höfðu náið samstarf við hann, og var hann mörg-
um harmdauði, bæði Bandaríkjamönnum og löndum sínum. Utanríkis-
ráðherra Bandaríkjanna, Cordell Hull, komst svo að orði, að „ágætir
hæfileikar hans, hve hann var fús og reiðubúinn til að skilja sjónarmið
okkar og túlka sjónarmið stjórnar sinnar, og þægilegur persónuleiki hana
gerðu hann að óviðjafnanlegum meðalgöngumanni til að gæta sambúðar
stjórna okkur.“ Bandaríkjastjóm heiðraði hann með því að láta greftra
hann í Arlingtonþjóðargrafreitnum, en það var sjaldgæfur sómi, sem
aðeins veittist einum Breta að auki á stríðsárunum.1) Eftirmaður Lothians
í embætti sendiherra varð eftir nokkra hríð Halifax lávarður, og varð sam-
starf þeirra Stephensons vinsamlegt, en hvorki eins innilegt né óform-
legt og samstarf hans við Lothian.
Maðurinn, sem Stephenson hefði öllum öðrum fremur viljað fá fyrir
húsráðanda fallega, rauða múrsteinshússins við Massachusetts Avenue í
Washington, sem sir Edwin Lutyens hafði nýlega teiknað sem nýja brezka
sendiráðið, var hinn hressilegi landi hans og vinur, Beaverbrook lávarður.
Stephenson reyndi meira að segja, svo að lítið bar á, að vinna í þágu
vinar síns, og 1941 vann hann ötullega að því í óformlegum samræðum
við Averill Harriman, er sendur hafði verið til Lundúna sem sérstakur
fulltrúi Roosevelts forseta með ráðherratign, að fá því til vegar komið,'
að Beaverbrook væri seltur í embættið, því að Stephenson gerði sér þess
fulla grein, eins og Harriman, svo að höfð séu eftir hans eigin orð, að
„Max var líklegur til að fá miklu meira framgengt við F.D.R. en Halifax,
sem forsetinn taldi hálfgert dauðyfli.“
Stephenson dáði Beaverbrook af meira en venjulegri hrifningu, og
hann fordæmdi eindregið alla, sem töluðu niðrandi um hann — og þeir
voru margir — er úrðu á vegi hans um þessar mundir. „Little Bill“ var
hins vegar heils hugar með þeim, sem liann kallaði „sigurvegarana“, en
fremstir í þeim flokki voru í Bretlandi þeir Churchill og Beaverbrook
og í Bandaríkjunum Roosevelt og Donovan. Stephenson leit svo á, eins
og forsætisráðherrann, að sem ráðherra flugvélaframleiðslu væri Beaver-.
brook hin mikla hetja „orustunnar um Bretland“, og nær ofurmannlegt
afrek hans, sem fólgið var í að fylla raðir orustuflugsveitanna nýjum og
viðgerðum flugvélum, réttlætti fullkomlega þann sess í stríðsstjórninni,
sem Churchill hafði fengið honum í ársbyrjun 1940. „Þetta var hans
stund,“ eins og forsætisráðherrann skrifaði síðar. Eða eins og Stephenson
sagði á svo einkennandi hátt við höfund þessarar bókar, „hver gat sagt
!) Sir John Dill marskálki.
um það, hvort þær grátlega fáu flugvélar, sem flugfærar voru í lok
loftorustunnar, hefðu ekki verið færri en alls engin, ef ekki hefði gætt
hins óskaplega eftirreksturs, sem Beaverbrook beitti með óvenjulegu þreki
* o 44
smu r
Þar sem Stephenson var sjálfur gamall og reyndur orustuflugmaður,
hafði hann, eins og Beaverbrook, áhyggjur af öryggi sonar hans, Max
Aitkens, í orustunni, og hann fann einnig fyrir stolti föðurins yfir því
augljósa hugrekki, sem sonurinn auðsýndi. Einkum kunni hann vel lofi
kanadísks blaðs, sem sagði, að þeir feðgar væru önnum kafnir við að
jafna muninn á flugherjum Breta og Þjóðverja. „Faðirinn smíðar brezk-
ar flugvélar, meðan sonurinn eyðileggur þýzkar,“ eins og Tom Driberg
sagði í bók sinni um Beaverbrook, sem kom út 1956.
Annað mikið stríðsafrek Beaverbrooks var að dómi Stephensons hinn
„persónulegi sigur hans“ í Washington, þegar hann fékk Roosevelt for-
seta til að „beita mjög breiðum pensli,“ þegar hergagnaframleiðsluáætlun
Bandaríkjanna var samin í upphafi. Stephenson taldi áætlunina jafnvel —
að minnsta kosti vegna framtíðaráhrifa hennar — enn mikilvægari en störf
hans í ráðuneyti flugvélaframleiðslu í London, og Stephenson átti að vera
náið vitni að framkvæmd hennar. „Ég stóð bókstaflega á öndinni“, sagði
hann, þegar hann frétti um einstök framleiðslumörk, sem forsetinn hafði
sett fyrir árið 1942, að því er varðaði flugvélar, skip, skriðdreka og loft-
vamabyssur, fyrir samtals 50 milljarða dollara, sem hann vissi, að mundi
reyna til hins ýtrasta á afkastagetu þjóðarinnar. 1 því efni var Stephen-
son sammála ævisöguhöfundi og fyrrverandi starfsmanni Beaverbrooks,
Tom Driberg þingmanni, sem skrifaði síðar, að „líklega hefði enginn
annar með sömu þekkingu á stórframleiðslu Norður-Ameríku — áreiðan-
lega enginn venjulegur, íhaldssamur Englendingur — getað fengið harð-
drægustu og duglegustu iðjuhölda Bandaríkjanna á sitt mál. Það var
afrek, sem mun að eilífu verða honum til lofs.“
Eins og Stephenson vissi vel, hafði forsetinn mætur á Beaverbrook
og dáði afdráttarlaus og jákvæð vinnubrögð hans, er aðstaðan virtist von-
laus og krafðist slíkra vinnubragða. Roosevelt mundi því hafa fagnað
honum einkar innilega, ef hann hefði verið gerður eftirmaður Halifax
lávarðs við Massachusetts Avenue. En allar horfur á því urðu að engu,
þegar Beaverbrook missti heilsuna og sagði því af sér og hvarf úr stríðs-
8tjóminni brezku snemma árs 1942. Fyrir bragðið gegndi Halifax sendi-
herrastörfum til stríðsloka.
Auk þess sem Stephenson aðstoðaði við öflun mikilvægra nauðsynja,
eins og þegar hefur verið lýst, voru þrjú aðalverkefni hans að rannsaka
atliafnir fjandmannanna, koma á liæfilegum öryggisráðstöfunum, til að
girða fyrir hættu af spellvirkjum á skipum Breta og öðrum eigum, og
hafa áhrif á almenningsálitið í Bandaríkjunum, svo það yrði hlynnt að-
stoð við Breta. Það var til að starfa að þessum verkefnum, að höfuðstöðv-
um hans var upphaflega komið fyrir á 35. og 36. hæð í Alþjóðabygging-
unni, International Building, í Rockefeller Centre (630 Fifth Avenue),
TIL ALÞÝÐUBLAÐSINS
P.O. BOX 320
REYKJAVÍK
Undirritaður óskar eftir að gerast áskrifandi að
Alþýðublaðinu.
Nafn: ................................
Heimili:..............................
KLIPPIÐ tJT OG SENDIÐ
o
Fimmtudagur 27. marz 1975.