Tíminn - 23.10.1966, Qupperneq 6

18
TÍMINN
SUNNUDAGUR 23. október 1966
NEIMSSTYRJÖLO, BUDAMENNSKA, SKAID-
SKAPUR, FRÉTTASTOFA - OG JÖRD A MVRUM
Axel Thorsteinson á heimili sínu. Tímamynd—GB
Axel Thorsteinsson er ald-
ursforseti starfandi blaða-
manna og útvarpsmanna á ís-
landi. Hann er hinn eini
þeirra, sem gerzt hefur hef-
maður í heimsstyrjöld. Hann
hefur stundað útgáfu tímarits
og bóka I áratugi er höfund
ur margra bóka, og þessa dag-
ana koma út tvær bækur eftir
hann samtímis, Horft inn í
hreint hjarta og aðrar sögur
frá tima fyrri heimsstyrjaldar,
og fyrsti áragngur Rökkurs,
2. útgáfa, aukin og breytt Og
hefur að geyma Ijóð, sögur og
greinir. Það á Axel raunar
ekki langt að sækja, að hafa
hneigð til ritstarfa, hann er
sonur eins af þjóðskáldunum,
faðir hans var Steingrímur
Thorsteinsson. Hitt vita færri,
að eitt af helztu hugðarefn-
;um Axels er jarðyrkja, hann
var raunar bóndi um skeið, og
það er auðvitað sjálfsagt að
minnast á þetta líka, þegar
við göngum á fund Axels til
að fá hann til að segja undan
og ofan af því, sem á dagana
hefur drifið.
— Fékkstu snemma áhuga á
búskap, Axel?
— Eins og þú veizt, er ég
fæddur hér í Reykjaví, fimm
árum fyrir aldamót. Foreldrar
rnínir áttu heima niðri við
Austurvöll, í Thorvaldsens
stræti 4, þar sem nú er Land
símahúsið. Þá var var Reykja-
vík lítill bær, og enn hálf-
danskur. En heimilisbragurinn
á okkar heimili og mörgum öðr
um var svipaður og á stórum
heimilum í sveit. Heima voru
jafnan tvær vinnukonur, og
þar var kembt, og spunnið á
rokk, unnin tóvinna. Það voru
reyndar ekki kvöldvökur að
staðaldri, en bæði mamma og
vinnukonurnar óskuðu oft eftir
þvi, að pabbi læsi á meðan
þær unnu að tóskap, mamma
spann á rokkinn og þær
kembdu. Og pabbi las oft
fyrir okkur, einkum ævintýri,
sem hann las oftar en einu
sinni, það var með húmor og
kom öllum í gott skap, heitir
„Sagan af Glensbróður og
Sankti Pétri.“ Það kom í ævin-
týrabókinni, sem ég gaf út, eins
og fleiri af ritum föður míns.
Á þessum árum voru engir hús
mæðraskólar hér, sem heitið
gæti, og raunar var hér hús-
stjórnarskóli svokallaður. En
það var nokkuð algengt að
stúlkur réðust í vist hjá embætt
ismönnum og kaupmönnum til
að læra hússtjórn og matartil-
búning. Og það atvikaðist þann
ig þegar ég var smástrákur, að
á heimili foreldra minna réð-
sig í vist stúlka úr sveit, Guð-
ríður Jóhannesdóttir frá Gufá
á Mýrum, og hún sagði mér
sögur úr sveitinni. Þetta leiddi
til þess, að ég fór um vorið
vestur á Mýrar, þá 9 ára gam
all. Þá kynntist ég sveitinni
fyrst af eigin reynslu. Gufá
er lítil jörð, sem oftast var
kölluð Áfnakot á þeim tíma,
en faðir Guðríðar, Jóhannes
Magnússon, fékk áhuga á því,
að bærinn yrði nefndur Gufá,
og það komst á smám saman.
Þú kannast við það, að víða
í íslendingasögum er sagt;
„Skip kom að landi í Gufárósi.
Þarna þótti mér ákaflega fal-
legt, og þar var ég fjögur sum-
ur, þó ekki samfellt, því að
1907 kom kóngurinn, og þá
réðst ég sem hestasveinn til
Péturs Brynjólfssonar og fór
með þeim alla ferðina austur
yfir fjall. Á Gufá var fært frá,
.ég fékk að reka á fjall og
taka þátt í störfum fólksins.
Nokkur viðbrigði urðu fyrir
mig að koma á þennan bæ,
ég kom af efnaheimili og fór
þarna á heimili heldur fátæks
fólks, en það var mikil indælis
fólk. Og þessi kynni urðu til
þess, að hugur minn hneigðist
að sveitinni upp frá því. Þegar
ég var nú kominn á fermingar
aldur, fór móðir mín með inn
að Rauðará einn góðan veður-
dag, þegar móðir mín var
stödd hér í bænum, og spurði
hann hvort hann vildi taka mig.
Og það varð. Svo var ég fjög
ur sumur á Hvanneyri, þar sem
búskapur var með mestum
framfarabrag hér á landi, við
strákarnir höfðum það með
höndum að flytja heyið heim
á fjórhjóluðum hestvögnum,
og þeir sáust ekki víða þá.
Við vorum líka látnir sitja á
sláttuvélunum og Halldór mið
aði allt við það að nota vél-
arnar sem allra mest. Síðan fór
ég á bændaskólann á Hvann-
eyri og lauk þar námi vorið
1914. Mér dettur þá í hug í
þessi sambandi, að á mínum
uppvaxtarárum, að hér í
Reykjavík höfðu margir emb
ættismenn áhuga á búskap og
voru beinlínis forystumenn um
ýmsar nýjungar. Að þvi er ég
bezt veit, var föðurbróðir minn
Ámi landfógeti, fyrstur til
að skrifa um útheysverkun á
íslandi, löngu fyrir aldamót, og
áhugi hans um garðrækt var
alkunnur, hann gaf út rit um
það efni. Faðir minn var áhuga
samur um skógrætk og var
fyrsti formaður gamla skóg
ræktarfélagsins, sem kom á
fór skógrætkinni við Rauða-
vatn. Sú tilraun sýndi, að í
þessum leirflögum við Rauð-
vatn gat þó þessi trjágróður
lofað. Margur maðurinn hefur
haft litla trú á því, að trjá-
gróður hér ætti ekki framtíð,
úr því að þessi tré við Rauð-
vatn hækkuðu ekki meira en
raun varð á. En á því er ein-
föld skýring, þarna var gróður
sett sérstök tegund, sem verð
ur alls ekki hærri en þetta.
Nú, aðra embættismenn áhuga
sama um jarðrækt mætti nefna
Schierfveck landlækni og Þór
hall biskup.
— Hvað tók svo við, eftir
að þú útskrifaðist frá Hvann-
eyri.
— Það var fyrir nokkru far
ið að tíðkast að ungir menn
færu til Noregs til ýmiss konar
skólanáms, og þangað hélt ég
þetta vor. Ég var mikið að
hugsa um að fara á garðyrkju-
skóla í Noregi, og ég býst við,
að af_því hefði orðið, ef heims
styrjöldin hefðj ekki skollið
á þá um sumarið. Ég réðst á
stórbýli í Þrændalögum, hjá
ágætu fólki. Það var venjan,
að piltar eins og ég réðum okk
ur sem einn af fjölskyldunni,
fyrir lítið kaup, en þannig fékk
maður betri aðbúð. En vinnu-
fólk bæði í Noregi og Dan-
mörku bjó við lélegan aðbún-
að. Þegar styrjöldin skall á,
komst allt í óvissu og ég hætti
við áform mín um garðyrkju-
skólann og ákvað að halda
heim. Ég skrifaði frænda mín-
um, Jóni Guðbrandssyni í Kaup
mannahöfn, og bað hann að
útvega mér stað úti á landi í
Danmörku á meðan ég beið eft
ir skipsferð heim frá Höfn. Þá
komst ég á bæ á suðurodda
Sjálands. Þar voru Pólverjar
í vinnu óg einn Svíi, og þetta
fólk svaf allt úti á héylofti. Ég
var nú byrjaður að skrifa dá-
lítið og tvær af smásögunum
mínum í þessum bókum, sem
nú koma út, gerast á þessum
slóðum, Gaska og Skógareld-
ur, og þær komu fyrst á prent
í Eimreiðinni. Én eiginlega
byrjaði ég þessa ritmennsku,
hálfgert undir handleiðslu Jón
asar frá Hriflu. Ég skrifaði
fyrst í Skinfaxa, áður en ég
fór til Noregs.
— En þarna hættir þú við
skólagöngu í Noregi vegna
styrjaldarinnar, sem þú svo
skömmu síðar verður einn af
faum íslendingum til að gerast
sjálfboðaliði í, Hvað kom til?
' — Ég fór aftur út til Nor
egs 1917 og var vetrartíma
á lýðskólanum á Eiðvelli. En
það varð ekki meira úr skóla-
göngu. Þá var Ársæll Árnason
búinn að gefa úr nokkrar smá
sagnabækur eftir mig. Og nú
var að brjótast í mér að fara
ingsárum var ég dálítið á reiki.
út í búskap. Ep á þessum ungl-
ingsárum var nú dálítið á reiki.
Ég hafði áhuga á að læra meira
í ensku og vera þar vetur eða
ár í þeim tilgangi. En ekki
varð úr þeirri för, heldur lagði
ég leið mína tli New York i
ársbyrjun 1918. En um vorið
gerist svo það, að ég tek þá
ákvörðun að gerast sjálfboða-
liði í kanadiska hernum Eg var
sem sagt farinn að skrifa nokk
uð og það kann að hafa átt
nokkurn þátt i þessari ákvörð
un, sjálfsagt verið einhverjir
komplexar í manni, eins og
gengur um unga menn, sem eru
að brjóta heilann um mannlíf-
ið. Maður var raunar sannfærð
ur um það, að frelsi smáþjóð
anna var ógnað um tíma, og
þeir, sem gengu .sjálfviljugir í
herinn, töldu sig vera að leggja
fram sinn skerf til að spyrna
gegn hættunni, hinu er raunar
ekki að leyna, að mikill áróð-
ur var hafður í frammi og ung
ir menn hvattir til að iáta inn
rita sig. En ég vil þó ekki
segja, að það hafi haft megin-
áhrif á mig, heldur hitt, mann
lega hliðin á málinu. Eitt var
það, að Þórður bróðir minn
hafði farið til Kanada löngu áð-
ur og var einn þeirra, sem fóru
á vígvöllinn. Hann fékk
sprengjubrot í sig og lá í sár-
um lengi árs 1918. Ég hafði
ætlað mér að ganga í sömu her
deild' og hann, Manitobaher-
deildina. En ég var sendur til
æfinga í Niagaraherbúðunum,
í Ontario eftir að ég hafði
innritazt í Toronto 17. júni
1918. Eftir svo sem fimm vik-
ur vorum við svo sendir af
stað um tvö þúsund hermenn
á herflutningaskipinu The Cor-
sican á leið til Évrópu, vorum
í stórri skipalest og á þriðju
viku á íeiðinni til London, fór
um krókaleiðir vegna kafbáta
hættunnar. Mánaðartíma vor-
um við að æfingum í Frens-
ham Pond herbúðunum
skammt frá London, síðan send
ir til Witley herbúðanna í
Surrey og þar fram eftir októ
bermánuði og þá sendir yfir
til Frakklands.
— Hvernig líkaði ykkur líf-
iðNí herbúðunum?
— Áður en við fórum frá
Kanada var allennt búizt við
því að stríðið myndi standa
fram á árið 1919. Menn vom
þjálfaðir í skyndi til að fylla
í skörðin. Vestr'a gekk þetta
mest í því að herða menn. Þeg
ar til Englands kom, fórum
við í herbúðirnar Frensham
Pond, sem voru staðsettar á
sandhólum. Þar vorum við þjált
aðir af talsvert mikilli hörku,
svo að segja myrkranna á milli
Allan tímann voru einhverjir
að gefast upp og heltust úr
lestinni. Þetta voru alls kon
ar menn, af ýmsum þjóðum
og stéttum, skrifstofuitíenn og
aðrir, sem voru óvanir öðru
en kyrrstöðustarfi. Það var of
geyst farið að þarna, og ekki
óalgengt, að menn bókstaflega
hnigju niður, sumir komu aft-
ur, en svona gekk þetta líka,
eftir að ferðin hófst á vígstöðv
arnar, sífellt voru einhverjir að
gefast upp alla leiðina til Þýzka
lands, og þá sendir á spítala
eða heim. Én svona gekk þetta
til, að skjótlega skipaðist veð-
ur í lofti með gang styrjald-
arinnar. Þegar við komum yfir
til Frakklands, voru aðeins eft
ir þrjár vikur til vopnahlés,
sem engan okkar óraði samt
fyrir, en þá er svo komið, að
við beinlínis náum ekki her-
deildinni okkar fyrr en við er
um komnir til Belgíu. Það var
aðeins tiilviljun, að við vor-
um ekki sendir í víglínuna sfð
ustu dagana. Herdeild ofekar
RÆTT VIÐ AXEL THORSTEINSSON, RITHÖFUND
UM SITTHVAÐ, SEM Á DAGANA HEFUR DRIFID