Tíminn - 23.10.1966, Qupperneq 7

SUNNUDAGUR 23. október 1966 __TISVIBNN___________________________19
U4'—ni ia—w——w—wmmmmwww—m _________;_______________________________
„Kirkja fyrirfinnst þar engin"
tók þátt í orrustunni við Mons
skömmu áður en vopnahlé var
gert. En framúndan fyrir okk
ur var þessi mikla ganga, þvert
yfir alla Belgíu og austur yfir
Rin, sem stóð yfir í heilan
mánuð og vel það. Við lögðum
af stað 13. nóvember og fórum
yfir Rín 13. desember. Við
urðum hluti af setuliði Banda-
manna í Þýzkalandi og að
þeirri dvöl lokinni fórum við
vestur yfir haf vorið 1919. Þeg
ar vestur kom, kynntist ég
stúlku sem varð fyrri kona
mín og við eignuðumst þrjá
syni, og tveir þeirra eru fædd-
ir vestan hafs, annar í Pitts-
field í Massachusetts og
hinn í Winnipeg. Ég fékk fyrst
vinnu hjá General Electric
í Pittsfield, þó að erfitt væri
um vinnu því að það kom
kreppa eftir stríðið nema rétt
fyrst í stað. Ég ætlaði að halda
heim innan tíðar, vildi ekki
dveljast vestra það lengi, að
það leiddi til þess, að ég ílent
ist þar. En hins vegar vildi ég
ekki halda heim án þess að
kynnast nokkuð löndum okkar
vestra, þeirra lífi og baráttu,
fór því til Winnipeg og var
eitt ár í Manitoba. Mér varð
það til happs, að við kynnt-
umst pólskum manni og fjöl-
skyldu hans. Hann vann hjá
ríkisjárnbrautunum, og hann
útvegaði mér vinnu utan við
Winnipeg, þar sem var opn-
uð stöð, þegar byrjað var að
flytja kornið til hafnanna.
Allmargir ungir menn höfðu
þann starfa að fara út, þegar
kornlestirnar komu, ganga,
vagn frá vagni og athuga og
skrifa niður, hvaðan þessi og
þessi vagn kom og hvert
hann ætti að fara, kanna, hvað
hann var með mikið af korni
o.s.frv. og færa þetta síðan
inn á skýrslur. Þessa atvinnu
hafði ég fram undir að við
héldum heim til íslands.
þarna fyrir vestan hóf ég mína
útgáfu, gaf út þennan fyrsta
árgang af Rökkri, sem nú
kemur út í annarri útgáfu
44 árum síðar.
— En þú lentir í nokkrum
blaðadeilum í Winnipeg var
það ekki út af áróðri, sem þar
var hafður fyrir nýjum vestur
förum héðan?
— Jú. Það spunnust þó
nokkrar deilur úr af þessu máli
og drógust fleiri inn í þær. Til
drögin voru þau, að í Lögbergi
í Winnipeg birtist langur
greinaflokkur, sem nefndist:
„Ástæðurnar fyrir því, að hug-
ur íslenzkra bænda hneigist
til Kanadar“ Hann var ekki
runninn undan rifjum rit-
stjórans, sem þá var Jón J.
Bíldfell, heldur var þetta kom
ið frá stjórnarvöldunum, og
ég leit á þetta sem grimu-
klædda auglýsingu til að ginna
íslenzkt sveitafólk til nýrra
vesturferða, og ég tók mig til
og skrifaði grein gegn þessu
í tímarit mitt Rökkur og hún
kemur nú endurprentuð. ég
skrifaði ennfremur í Heims-
kringlu um þetta mál, og eftir
að heim kom, skrifaði ég enn
um það í Dag, Tímann og
Sunnudagsblaðið, sem ég stofn-
aði eftir að ég kom heim. Sum-
ir lögðu mér lið, svo sem Jón-
as Þorbergsson, ritstjóri Dags
og síðar Tímans, og dr. Valtýr
Guðmundsson. Nú var það svo.
að ég vissi raunverulega ekki,
hvort þessi greinaflokkur í
Lögbergi mundi hafa áhrif og
þannig hætta á ferðum, ég
hafði verið svq lengi i burtu.
En ég var þess minnugur,
hvernig það var fram á þessa
öld. Ég minntist þess, að þegar
ég var í sveit, vestur á Mýrum,
þá voru þar gömul hjón og
ein dóttir eftir á bæ, en tveir
efnilegir synir voru farnir vest
ur um haf, því að fólkið var
þá að flykkjast vestur, bæði
af Mýrum og úr Dölunum og
Framhald á bls. 22.
Allir eða flestir kannast við
þá furðulegu kenningu, sem
varð fyrsta lyftistöng kirkju-
bygginga að minnsta kosti hér
á íslandi.
En það var fyrirheitið, sem
gefið var þeim bændum, og
höfðingjum, sem byggðu kirkj
ur, að þeir mættu leyfa jafn-
mörgum inn í himnaríki sem
staðið gætu upppréttir í kirkju
þeirri, er þeir hefðu gera látið.
Þetta veitti ekki svo lítil
völd hinu megin, og sjálfsagt
ekki síður álit og virðingu með
al samferðafólks hérna megin,
meðan enn var notið aldurs í
þessari veröld.
Þessu trúði fólkið þá. Og
kirkjur spruttu upp eins og
annar gróandi, þptt flestar eða
allar væru skjótri eyðingu und
irorpnar, en þá var tíundin
komin. Og hún átti að ganga
að einum fjórða hluta til
kirkjubygginga.
En það hefur hreint ekki
verið svo lítið fé, þegar á það
er litið, að það átti að vera
til jafns við fátækraframfæri
og prestalaun.
' En tíundin skiptist til presta
biskupa, kirkna og fátækra.
Það má því fullyrða, að hlut
ur kirkjubygginga var hreint
ekki svo slakur, þótt þær væru
ekki byggðar úr varanlegu
efni, þá var það líka ódýrt og
nærtækt aðeins mold og grjót,
með einhverju timbri eftir því
sem efni og ástæður leyfðu, að
að minnsta kosti á höfðingja-
setrum.
Ekki er heldur ósenni-
legt, þótt lítt þyki sannað, að
hofin og hoftollarnir hafi beint
eða óbeint orðið á vegum kirkj
unnar og henni til nytja, eftir
að kristni var lögtekin í land-
inu. Eitt er víst, að engin stofn
un var hér auðugri en kirkjan,
meðan útlent konungsvald
hafði engu rænt.
Ef ég man rétt, munu forn-
ar „statútur" sanna, að hún
hafi talið til sín allt að fimmta
hluta allra jarðeigna í landinu,
meðan það var kaþólskt.
En á þessu varð býsna mik-
il breyting með siðaskiptunum.
Og mátti telja það byltingu og
arðrán algert.
Samt bar ekki eins mikið á
því til vandræða, fyrir kirkju
byggingar í margar aldir, með
an mannfjöldi hélzt nokkkurn
veginn jafn í hinum dreifðu
byggðum, þar sem bændur og
búalið töldu það sina helg-
ustu skyldu að halda kirkju
sinni nokkurn veginn nothæfri.
Þó var svo í raun og veru ekki.
Kirkjur voru óupphituð hús
öldum saman og langt frá því
að vera samkomuhæf^ að nú-
tímahætti full af raka og sóða-
skap.
En eftir að tilflutningar
urðu á fólksfjölda eins og nú
er orðið, og hefur verið á þess
ari öld, keyrir svo um þvert
bak, að enginn kristinn mað-
ur mundi við una, ef ekki kæmi
til blinda vanans annars vegar
og ofstæki fordómanna, þjóð
félagslegra fordóma hins veg-
ar.
Lengi vel hefur þetta verið
verst hér í Reykjavík. Hér er
fólkið flest. Og hér eru vand-
ræðin og núorðið minnkunin
mest, þrátt fyrir frábæran dugn
að og atorku þeirra fáu, sem
að kirkjubyggingunni hlúa.
Vaninn taldi um áratugi nóg,
að hér væru aðeins tvær kirkj
ur, og svo kom sú hugmynd
að reisa eina stóra í viðbót,
það var hin svonefnda Hall-
grímskirkja, sem nú er loksins
í smíðum. En þá komu strax
fram hin fáránlegu vandræði,
að í landinu er í rauninni eng
in ákveðin fjárhagsleg aðstoð
til að byggja kirkjur, jafnvel
opinberar lánastofnanir veita
lán til alls annars fremur.
Kirkja, sem nú er byggð úr
svo varanlegu efni, að hún get
u^ hýst að minnsta korti 30
kynslóðir, ef ekki kemur atom
styrjöld, hún verður ekki byggð
öðru vísi en með átaki einnar
kynslóðar, og það helzt skyndi
átak. Auðvitað ættu ián til
kirkjubygginga að fást til
minnst 50 til hundrað ára, til
að dreifa kostnaðinum á fleiri
notendur. En þessu er snúið
við. Engin lán, nema þá til
nokkurra mánaða ef þau fást á
annað borð nokkur, en svo að«
segja allar aðrar byggingar í
landinu, eru nú á tímum reist
ar að meira eða minna leyti
fyrir lánsfé. Þetta gerir van-
inn.
En svo eru fordómarnir. Og
þeir koma helzt frá þeim, sem
af eðlilegum ástæðum hafa
minnstan skilning á málinu.
En þeir segja: „Kirkjur eru þýð 1
ingarlaus hús og þjóna engum
tilgangi lengur. Kannski hafði
kirkjan einhvern tíma hlut-
verki að gegna í menningu þjóð
arinnar. En nú standa þær tóm
ar og ónotaðar að heita má all
an ársins hring. Auk þess á
að verja almannafé til annars
þarfara en slíkra bygginga. Við
þurfum fleiri og stærri sjúkra-
hús og alls konar hæli handa
sjúkum og vanmegna. En
kirkjur — nei, þær þurfum við
ekki. Og það er bókstaflega
glæpur, allar þessar kirkju-
byggingar og allt það fé, sem
í þær er ausið.“
Svona tala fordómasjúkir
menn og konur um kirkju-
byggingar á íslandi í dag. Og
það - þýðir beinlínis ekki að
segja fólki sannleikann í þess-
um málum. En hann er sá, að
kirkjur nú á dögum eru ekki
byggðar af almannafé, sem svo
er nefnt. Það er enn ekkert
ríkisframlag til kirkjubygg-
inga. Og borgarsjóður hefur
með miklum eftirtölum aðeins
fyrir sterk tilmæli frjálslynds
og framgjarns borgarstjóra,
lagt fram sem svarar einni
milljón árlega til allra kirkju-
bygginga í borginni, síðasta ára^
tuginn eða svo. Eftir að þær
eru orðnar margar í saniðum er
þetta nú ekki til að býsnast yfir
þótt ekki verði það fullþakkað.
Enda hafa margir munað það
vel af kirkjunpar fólki við
kosningar undanfarin ár.
En berið saman þessa millj-
ón eða rúmlega það árlega til
ars vegar og svo allar tug-
miUjónimar til skólabygginga
hins vegar og þykir þar þó
aldrei nærri nóg. Og ekki skal
heldur dregið í efa, að því fé
sé sæmilega varið í þágu menn
ihgar og mennta.
En hugsið ykkur þá fjar-
stæðu, að ráðinn væri skóla-
stjóri eða kennarar einn af
öðrum til borgarinnar. Þeim
væri auðvitað lofað sæmilegum
launum lögum samkvæmt. En
svo væri bara sagt við þá af
yfirboðurum og stjórn: „Ja,
við höfum nú engan skóla
handa þér og ekkert íbúðarhús
heldur. Þú verður þvi að byrja
á því ásamt aðstoðarmönnum s
þínum að koma upp skólahúsi
til að kenna í og íbúð til að
búa í. Nei, þú færð hvergi lán
til skólabyggingar, en ríkið
hjálpar upp á sakimar með
íbúðina, svona eftir 10—15 ár.
Þú verður að leigja þér íbúð
þangað til með hárri fyrirfram
greiðslu, sem þú verður reynd-
ar að útvega sjálfur, um það
getum við ekki séð. Og í þess-
ari leiguíbúð þinni verður þú
að kenna eins mörgum og þar
rúmast, og fyrir það færðu i
enga greiðslu og þýðir ekki að I
nefna það né kvarta um ónæði j
eða ágang.“
Ætli skólastjórum þætti |
þetta ekki harðir kostir sem
von væri. En þetta eru kjör-
in sem búið er að bjóða prest-
um höfuðborgarinnar hér um
nær tvo áratugi, eða siðan
þeim var fjölgað úr tveimur
upp í 16 að tölu eða því sem
nær.
‘Komandi tímar eiga eftir að |
líta á þetta, sem fordæmi um j
kúgun og fádæma skilnings-
leysi á gildi kristilegrar menn
ingar, sem er þó undirstaða
og máttarsúlur alls annars,
sem helzt er af að státa í sam-
tökum og samfélagi hjálp við
sjúka og til fræðslu hinum fá-
fróðu. Þar sem engar kirkjur
hafa verið byggðar eða kom-
ið í veg fyrir áhrif kristins
dóms eru hvorki skólar eða
sjúkrahús og yfirleitt er þar
ólæsi á andlegu sviði og hung-
ur á efnalegu sviði. Jafnvel
Kína með Mao sinn í broddi
fylkingar má rekja eða getur
rakið þær umbætur, sem nú
hafa varnað hungri þar um
árabil til vestrænna og kristi-
legra áhrifa, sem kommúnism-
inn hefur tekið frá kirkjunni
og gert að sínum í bili, með-
an gæðingar hans eru að ná
völdum og gera sig að grið-
um fjöldans, sem auðvitað má
ekki læra að hugsa, því þá
p-ði farið að gefa Guði krist-
indómsins dýrðina og byggja
kirkjur.
En auðvitað eiga þær aldr-
ei aftur að verða gullskreyttar
hallir hégóma og tildurs eins
og þessar fornu kirkjur, sem
varið er að sýna, köld, dauð
og steinrunnin listaverk, held-
ur vistleg hús í samræmi við
kröfur tímaps og þess til-
gangs að flytja hjörtum mann
anna kærleiksboðsskap Krists.
Árelíus Níelsson.
„Horft inn í hreint hjarta'1 sagnasafn Axels úr heimsstyrjöldinni
fyrri. Kápumynd eftir Kjartan Guðjónsson listmálara.
(