Lesbók Morgunblaðsins - 06.02.1927, Blaðsíða 7

LBftBéK iM> WH jíJMIJtNS
39
Eystrasaltsríkin.
Eftir F. Speder.
Mikið undrunarefni var það, w
þrjú sjálfstæð ríki risu upp við
Eystrasalt eftir ófriðinn mikla,
EstLand, Letland og Lithauen. —
Merkilegt þótti það einnig að Pól-
vetrjar skyldu sameinast á ný í eitt
ríki og Finnar fá fult frelsi-
Fyrir ófriðinn mikla áttu menn
enga von á því, að Eystrasalts-
löndin og Finnland myndu losrvi
úr viðjum rússneskra yfitrráða. —
Sjálfsákvörðunarrjettur smáþjóða
hafði litla viðurkenningu hlotið
í þá daga, og þegar byltingin
braust út í Eystrasaltslöndunum
árið 1905 höfðu fæstir hugmynd
um, að það voru þjóðernistilfinn-
ingar sem kveiktu þann eld; og
það voru í raun og veru ráðstaf-
anitr keisarastjómarinnar er gerð-
ar voru til þess að bæla byltingu
þessa niður, sem gáfu þjóðernis-
hreyfingu Eystrasaltshjeraðanna
byr undir vængi. Og þeg«r heims-
ófriðurinn kom til sögunnar gripu
þessar þjóðir tækifærið til þess að
fara fram á að fá fullkomið sjálf-
stæði.
í Lithauen hörðust þeir lengi
vel Rússar og Þjóðverjar, og gátu
landsbúa* lítt horið hönd fyrir
höfuð sjer. Viðureigninni Lauk
þannig, að Rússaher varð að láta
undan $íga. Áður en Rússar yf-
irgáfu landið eyddu þeir og spiltu
öllu sem þeir gátu, svo að lá við
landauðn þegar Þjóðvesrjar náðu
þar yfirráðum.
Þó landsmenn væru svo illa
leiknir, höfðu þeir þó sinnu á að
senda fulltrúa á fund þann sem
haldinn var í Lausanne í febrúa*
1916- Þar komu saman fulltrúar
ýmsra undirokaðra þjóða. Þ.ar
voru bo*rnar fram kröfur um að
Lithauen skyldi verða frjálst og
sjálfstætt ríki. Sömu kröfum var
haldið fram «f miklum eldmóði á
fundi sem haldinn var í Vilna í
sept. 1917.
Þar va*r kosin stjórn fvrir Lit-
hauen.
Um það leyti voru Þjóðverjar
.að missa fótfestu í landinu, og þa.r
eð þeir sáu að þeir myndu ekki
geta haldið þar yfinráðum, fjell-
ust þeir á að sjálfstæðiskröfur
landsmanna væru rjettmætar.
Þó heimsstyrjöldinni slotaði, v.ar
höirmungunum þó eigi lokið í
Eystrasaltslöndunum- Bolsevikai
Rússlands brutust inn í Lithauen,
og íbúar þar, Eistlendingar og
Letlendingar urðu að horjast í
senn við Bolsevika og Þjóðverj.i,
til að ná frelsi sínu.
Enskt herlið kom þeim til hjálp
a*r og losaði þessar þjóðir úr vand
ræðunum. En í þeim svifum sam
liðsveitir Lithauenmanna voru að
ná borginni Vilna á sitt vald,
komu Pólverýar þeim í opna
skjöldu og náðu borginni undir
sig. Pólverjar áttu þá einnig í
höggi við Bolsevika. — Pólve.rjar
hjeldu borginni þangað til í Júní
1920, þá náðu Rússar henni á sitt
vald, en yfirráð þeirra urðu
skammvinn, því 12. sama mán var
friður s.aminn í Moskva milli
Rússa og Lithauenmanna, og sam-
kvæmt þeim f.i'iðarsamningi áttu
Lithauenmenn að fá borgirnar
Vilna, Lida og Grodno. Árið áður
í sept. 1919 hafði alsherjarráð
Bandamanna ákveðið bráðabúrgða
takmörk milli Lithauen og Pól-
lands. En ákvarðanir friðarsamn-
ingsins í Moskva brutu í bág við
þá takmarkalínu. Takmarltalína
þessi var nefnd Curzonlínan.
Nú lá það í augum uppi, að ef
Lithauen-menn viðurkendu ekki
Curzonlínuna og sendu t. d. her-
sveitir sínar suður fyrir hana, ínn
á landsvæði það, sem þeir samkv.
Moskvasamningnum áttu yfvr að
ráða, þá var viðbúið, að ófriður
blossaði upp milli Pólverja og Lit-
hauen-manna. 1 sept. árið 1920,
sendi pólska stjórnin ávarp til
Þjóðabandalagsins, þar sem stjórn
in fór fram á .að bandalagið gerði
„alt sem það gæti til þess *að fyrii-
byggja ófrið á milli Pólverja og
Lithauen-manna, með því .að koma
í veg fyrir að Lithauen-menn lít-
ilsvirtu Curzon takmörkin."
Þegar Þjóðab.andalagið hafði
heyrt framburð beggja málspa*rta,
sendi þ.að nefnd manna til að gera
ráðstafanir í málinu. í nefndinni
voru Englendingur, Itali, Japani,
Spánvorji, og formaður nefndar-
innar var Frakki, Chandigny .að
nafni. — Nefndin hitti fulltrún
beggja stjórnanna og varð undir-
skrifaðu*r s.amningur þ. 7. okt.
1920, þar sem ákveðið var, um
hvaða landsveitir her þessara
tveggja þjóða mætti far.a, án þess
nokkur fysrirmæli væru um það,
hver væru hin rjettu takmörK
landanna. En pólski hershöfðing-
inn Zeligowski braut þennan samn
ing, hjelt liði sínu út fyri*r um-
s.amið landsvæði, og tók borgina
Vilna herskildi.
Pólska stjórnin kvaðst
enga ábyrgð hafa á þess
ari herferð Zeligowski,
en kvaðst á hinn bóginn
ekki geta rekið h.ann
burt með valdi, því all-
u<r almenningur í land-
inu væri því gersamlega
mótfaílinn. — Alþjóða-
bandalagsráðið gerir nú
alskon.ar tilraunir til að
koma sættum á, og her-
málanefnd bandalagsins
lætu,r .afmarka friðar-
spildu milli landanna. —
Inn á þá spildu mátti eng
inn herm.aður stíga fæti,
með því móti var hægt
að .afstýra ófriði. En bandalagið
gat með engu móti fengið Pól-
verja til þess .að sleppa yfirráð-
unum yfir Vilna.
Málið kom til umræðu á öðrum
fundi Þjóðabandalagsins, en ómögu
legt reyndist sem fyr, að koma