Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1929, Blaðsíða 2

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
378
rit Sæmuftdar, Ara, Landn.bók, ís-
lendingasögur, konungasögur, forn
aldarsögur o. s, frv. En ekki eitt af
þessum ritum kefir varðveitst í
frunjriti höfundar. Hvert og eitt
frumit' frá öllu þessn tímabili
er gíátað. Meun skrifuðu sjer bæk-
ur,- áttu þær, lásu þær, ljeðu þær
og ljetu þær síðan farast, þegar
þær tóku að fyrnast og lasna. Þetta
mun hafa átt sjer stað alt frá því
að bókagerð hófst, Sá andi, sém
nú er svo ríkur, að géyma hvað
eina,- halda því við og tjasla við
það og láta á söfn, var þá ekki tiL
Astæðan til þess að 17. aldar menn
standa fyrir augum vorum sem
% #
meiri skemdarseggir en aðrir, mun
ekki síst sú, að rifrildunum var
safnað til ævarandi geymslu úr
höndum þeirra éinna, en af því
sem áður spiltist fara eUgar sögur.
En eitt kom þó til sögunnar á
17. öld, sem lítið liafði áður kveðið
að á Islandi, og olli því að mönn-
um varð ósárara en fyrr að sjá á
bak skinnbókum sínum. Það var
pappírinn, Kringum 1640 íara
menn að nota hann undir söguupp-
skriftir þær sem þá tóku mjög að
fara í vöxt. Vísindamenn nútím-
ans þekkja þessi pappírshandrit
að litlu góðu, að villum, óná-
kvæmni og áfbökunum, og meta
þair'eiiiskis nema þeir sje neyddir
til. En frá sjónarmiði alls þorra
mánna á þeirri öld höfðú þau alla
kosti fram yfir skinnbækur. Þau
voru ljettari í vöfum og auðveld-
ari aflestrar, af því að á þeim var
skriftarlag samtímans en ekki
gamalt munkaletur.
Hjer lagðist því hvorttveggja á
eitt: skinnbækur úreltust og eftir-
spurn jókst eftir þeim úr öðru
landi. Þvi fór sem fór.
Þær stofnanir í Kaupmauna-
höfn, sem helst e'ignuðust íslensk
handrit á 17. öld, voru tvær: há-
skólabókasafnið og bókasafn kon-
ungs. Háskólabókasafnið ljefc ís-
land sjálft afskiftalaust, en mörg
handrit þaðan, sem einstakir menn
í Danmörku höfðu koinist yfir,
lentu eigi að síður að þeim látnum
á hillum þess. Þar á meðal var
ín’argt ágætt, m. a. Kringla og
Jöfraskinna, tvö aðaihandrit
Heimskringlu. En 1728 brann há-
skólabókasafnið eins og það lagði
sig, og fórust öll hin íslensku
handrit þess þar í skjótri svipan, að
undanteknu einu, sem Árni Magu-
ússon hafði að láni. Mörg þeirra
höfðu þó verið skrifuð upp áður.
Bókasafn konungs var helst eflt
af Friðriki þriðja eftir miðja 17.
öld, og þegar á fyrstu árum þess
var leitað til íslands til að afla
handrita þaðan. Enginn maður
kemur svo mjög við þá sögu sem
Brynjólfur biskup. Hann bar, sem
kunnugt er, ægishjálm yfir aðra
höfðingja laudsins á sinni öld, og
lá ýmislegt laust fyrir honum, sem
öðrum hefði ekki tjáð að biðja um.
Eugin skip hafa flutt dýrara farm
frá íslandi en þau, se'm höfðu inn-
þvrðis handritagjafir hans til kon-
ungs, Sæmundar Eddu, Flateyjar-
. bók, Konungsbók Grágásar, Mork-
inskinnu og enn fleiri.
Auk þess sem Danir söfnuðu
handritum á Islandi á þessum tim-
um, höfðu Svíar net sín þar og
tókst að ná góðum afla. Fengsæl-
asti handritasmali þeirra var Jón
Eggertsson. Meðal þeirra bóka seni
liann keypti á íslandi fyrir sænskt
fje og flutti til Stokkhólms 1683,
foru ýmsar gersemar, t. d. Homi-
liubókin forna og skinnhandrit að
Heiðarviga sögu og fleiri sögum.
Þetta stutta yfirlit sýnir, að því
fer mjög fjarri, að Árni Magnús-
son tæki upp á því fyrstur manna
að flytja út ísleusk handrit. Þegar
liann kom til sögunnar, var ein-
mitt þorri bestu, fallegustu og
elstu skinnbókanna kóminn úr
landi. Sum voru í bókasöfnum
Kaupmannahafnar, sum í Stokk-
hólmi, sum í eigu einstakra manna
í Kaupmannahöfn og víðar. Marg-
ar he'lstu skinnbækur íslenskar, er
Árni eignaðist, keypti hann erlend-
is. Það sem hann safnaði frá Is-
landi var að miklu leyti eftir-
hreyta, rifnar bækur, einstök blöð
og sneplar, sem hefði átt vísa tor-
tímingu fyrii- höndum, ef hann
liefði ekki verið. En að vísu fekk
liann þó þaðan margt dýrmætt,
ekki síst meðal þeirra bóka, sém
Jón Vídalín sendi honum úr Skáþ
holti.
Árni kom til Hafnar tvítugur
stúdent 1683 og varð árið eftir
hjálparmaður sagufræ&ingsins Th.
Bartholins, skrifaði upp fyrir
liann, las með honum og þýddi
fyrir hann íslensk fornrit. Á þann
liátt kyntist liann imgur íslenskum
bókmentum betur en nokkur jafn-
aldri hans átti kost á. Árni ílend-
ist í Daiimörku, en. áfin T702—;J2
var hann á íslandi í erindagerðum
stjtórnarinnar. Hann lagði alt í
sölurnar fyrir þá ástríðu sína að
safna bókum. Meðal annars gekk
hann að eiga roskna og geðstirða
e'kkju sjer til fjár, og er þeim mun
meiri ástæða til að halda að honum
hafi verið sá ráðahagur um geð
sem nánustu frændur. hans voru
kunnir að kvennhollustu.
Árni var langmestur bókamaður
og safnari, sem nokkurn tíma hefir
fæðst á íslandi. Hann keypti fjölda
bóka, prentaðra og skrifaðra, og
það sem mest var um vert, hann
keypti sífelt af viti og þekkingu.
Hann var glöggskygnari en flestir
ef ekki allir samtímismenn hans
á Norðurlöndum á það, hVað var
einhvers virði og hvað var ónýtL
Hann var seinvirkur og afkasta-
lítill við ritstörf, en það sem hann
hefir látið eftir sig stendilr enil
í betra gildi en flest sem þá var
ritað i vísindum. Ef vísindamanni
nu á dögum mætti hlotnast að eigá
tal við Arngríin lærða eða Brynj-
ólf biskup eða Þormóð Torfason,
mundi honum oít þykja sjer nóg
boðið að hlýða á hjátrú þeirra,
fjarstæður og meinlokur. En við
Árna Magnússon mundi honum
lynda vel. Þar fyndi hann enga
hjátrú, engar undirstöðulausar til-
gátur, enga tröllatrú á ónýtum
heimildum, heldur dómgreind og
heilbrigða skynsemi.
Hjer er ekki ástæða til að rekja
í einstökum atriðum, hvernigÁrna-
safn varð til, enda er það e'kki
hægt nema að nokkrú leyti. —-
Fvrstu handritakaup Árna, sem
kunnugt er um, fóru fram þegar
liann hafði tvo um tvítugt, og eftir
það helt hann stanslaust áfrain
til dauðadags. Hvarvetna þar sem
íslensk og norsk handrit voru á
boðstólum erlendis, keypti hann án
þess að horfa í skildinginn, og á
fslandi reyndi hann að spyrja uppi
alt sem til var og eignast það sem