Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1929, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
379
líkur voru til að nokkurs væri vert.
Árið 1698 er bókasafn hans talið
til hins merkasta, er Kaupmanna-
höfn hafi að bjóða, en að sjálf-
sögðu jókst það mikið eftir það.
Mjög mikilsvert var fyrir Arna,
að árin 1702—12 var hann sjálfur
á 4slandi og átti þá hægra um vik
en áður að leita uppi það sem þar
leyndist ennþá, enda voru völd
hans þá þvílík, að mörgum mun
hafa verið ant um að láta að vilja
lians.
Fimtugur að aldri var Árni
Magnússon kominn fast að marki
sínu. Mestur þorri þeirra íslenskra
liandrita og skjala sem hann kærði
sig um að eiga og ekki lágu föst
í öðrum bókasöfnum, var í höndum
hans og fluttur á stað, sem ætla
mátti að væri öruggari eti nokkur
geymslustaður á íslandi. Því miður
varð reyndin önnur. Að kvöldi dags
hinn 20. okt. 1728 kom eldur upp
í Kaupmannahöfn vestanverðri og
varð ekki slöktur. Um nóttina
færðist bálið nær og nær þeim
slóðum, sem þá geymdu dýrustu
eign íslendinga. Árni átti sjer hús
í Stóra Kanúkastræti og hafði næg
an tima til bjargar að morgni dags
hinn 21. okt. En hann hikaði. —
Sjálfsagt hefir honum vaxið í aug-
um að hætta gersemum sínum út
meðal hins trylta múgs, enda von-
aði hann í lengstu lög að takast
mundi að stöðva bálið. Þegar vo-
gesturinn sótti hann heim, var
björguninni hvergi nærri lokið, og
urðu þeir Árni og hjálparmenn
hans að skiljast við hillurnar hálf-
tæmdar. „Þar eru ]>ær bækur, sem
aldrei og hvergi fást slíkar til
dómadags“, á hann að hafa sagt,
þegar hann gekk út i síðasta sinni.
Sjónarvottar gera mikið úr þvi,
sem glatast hafi hjá Árna við
brunann. Það er mikið mein, að
ekki var gerð fullkomin skrá yfir
safn hans meðan það var heilt, og
dru því engin tök á að rannsaka
þetta mál til hlítar. En þó að ekki
sje til hinar ákjósanlegustu heim-
ildir, þá eru samt til ýms gögn,
og bendir alt í þá átt, að þó að
tjónið hafi verið stórkostlegt og
í sumum greinum óbætanlegt, hafi
það sem kalla má aðalkjarna
§sfnsins, bestu bandrit hinna begtu
fornrita, bjargast. Það sem sann-
anlega hefir farist er m. a. ýms
merkileg drög til rita eftir Árna
sjálfan, meiri hluti allra prentaðra
bóka lians (þar á meðal síðasta
heila eintakið af Breviarium
Ilolense úr prentsmiðju Jóns bisk-
ups Arasonar) og mikið af hand-
í-itum og skjölum, sem lutu að
sögu íslands á síðari öldum. Árni
tók sjer sjálfur tjónið ákaflega
nærri og lifði ekki lengi eftir
]>etta.
Á dánardægri gaf Árni Magnús-
son Kaupmannahafnarháskóla safn
sitt og stofnaði sjóð af eignum sín-
um til styrktar einum eða tveimur
íslenskum stúdentum. — Fyllri
ákvæði um meðferð sjóðsins entist
hann ekki til að gera, og liðu 30 ár
eftir dauða hans uns úr því var
bætt. Sú stofnskrá, sem þá var
staðfest af konungi, mælir svo
fvrir, að vöxtum sjóðsins skuli
varið að nokkru leyti til að stvrkja
tvo efnilega stúdenta íslenska, sem
aftur eru skyldir til að vinna við
samanburð á handritum safnsins,
og annað slíkt, að nolckru leyti til
að kosta prentun á ritum safnsins.
Ekki alllöngu síðar var safnið og
sjóðurinn sett undir stjórn sjer-
stakra manna („Árnanefnd“) og
hefir það haldist síðan. Nefndin
er nú skipuð fimm miinnum, og
hefir meiri hluti hennar löngum
verið úr hóp prófessora háskólans.
Styrkþegi hefir síðan um aldamót
ekki verið nema einn. Meðal styrk-
þega úr Árnasjóði hafa verið ýms-
ir hinna fremstu Islendinga, svo
sem Eggert Ólafsson, Bjarni Thor-
arensen, Jón' Sigurðsson, Guðbrand
ur Vigfússon, Steingrimur Thor-
steinsson og Benedikt Gröndal.
Bókaútgáfa sjóðsins hófst 1773
með Kristni sögu. Þar með var
aftur riðið á vaðið eftir langt hlje
um prentun íslenskra fornrita í
Danmörku, og hefir verið starfað
óslitið að því síðan, mestmegnis
af islf'mskum mönnum. Það var
ekki stjórnin og háskólinn, heldur
safn og sjóður Árna Magnússonar.
fornritaútgáfur þess sjóðs og ann-
ara og loks Bókmentafjelagið, sem
gerði Kaupmannahöfn að andleg-
um höfuðstað fsléndinga á 18.
og 19, öld. Sjóðurinn hefir gefið
úl á prent ýms merk rit, svo sem
Snorra Eddu í þremur bindum, ls-
landslýsing Kálunds, skrár sama
inanns yfir handrit Árnasafns, út-
gáfur Vilhjálms Finsens á Grá-
gásarhandritum, Palamgrafisk atl-
as (þrjú bindi, með sýnishornum
úr íslenskum, norskum og dönsk-
um handritum), dróttkvæðasafn
Finns Jónssonar og brjef frá Árna
Magnússvni og til hans. Bráðlega
badast tvö bindi við, með æfisögu
hans ásamt fylgigögnum og safúi
rita hans.
Árnasafn á að vísu margt af
skinnbókum, eti meiri liluti þess
éí- þó pappírshandrit frá 17- öld
og frá dögum Árna sjálfs. Hann
hafði að staðaldri íslenska skrif-
ara hjá sjer og var mjög vandfýs-
inn að þeir skrifuðu rjett upp það
sem þeim var fengið í hendur. —
Langmestur hluti safnsins er ís-
lensk handrit og skjöl, næst ganga
norsk, því næst dönsk, en auk þess
eru í því srensk, þýsk, holle'nsk,
frönsk og spænsk handrit. Mikið
af íslensku handritunum er skemt
og óheilt, en Árni hafnaði engu
fyrir þá sök. Hann hefir eignast
fjölda af einstökum blöðum og
sneplum lir ýmsum áttum, og
aldrei skilur maður betur en
þegar maður hefir einhvern slíkan
samtíning i höndum, hvilíkur grúi
af skinnbókum hefir farið forgörð-
um á íslandi.
Prentuð skrá yfir handrit Árna-
safns tekur yfir tvö þykk bindi, og
má af því ráða, að torvelt muni
að gera grein fyrir þeim í örstuttu
máli. Þar eru brot handrita, sem
ætla má að sje skrifuð, ef ekki
um það leyti sem Ari fróði dó, þá
að minsta kosti í þann mund sém
Þorlákur lielgi söng messu í Skál-
holti og Snorri Sturluson Ijek sjer
að gullum sínum í Odda. Þár er
jarteinabók Þoriáks biskups, óg
getur fyrir tímans sakir meir ’én
verið að skrifarinn hafi sjálfúr
sjeð biskup þvo fætur beininga-
manna á stórhátíðum. Þar eru
blaðaslitur úr Eglu, flstu menjar
sem til eru úr nokkurri fslending'a-
sögu. Þar er Staðarhólsbók Grá-
gásar, rituð á þeim tíma, þegar hin
fornu lög voru numin úr gildi og
Járnsíða koiri í staðinn. Þar er