Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1932, Qupperneq 5

LESBÓK MORGTTNBLAÐSINS
297
Jarðgöngin
á K e I d u m.
staka drætti í lýsingu þessa fólks, þá
er hitt víst, að með því að gera
fulltrúa yfirstjettarinnar í þorpinu að
þessu samsafni af mannleysum, úr-
hrökum eða bófum, þá missir sagan
alment gildi sem hlutlaus, sannorð og
alvarleg lýsing á íslensku sjávarþorpi.
Og á sama hátt rýrnar gildi hennar
við öfgarnar og ósannindin í lýs-
ingunni á almenningi í þorpinu.
Af því að á Óseyri við Axlarfjörð
ríkir „auðvaldsfyrirkomulag", þá
vcrður að mála eymdina þar og menn-
ingarleysið sem allra ófrýnilegast, —
þessi hugsun virðist hafa verið efst
í huga skáldsins víða í sögunni. Þegar
ferðamenn koma í land frá strand-'
ferðaskipinu hlaupa börnin á eftir
þeim og hrópa: „Jeg skal drekka
gruggið úr pollinum þarna, ef þú
gefur mjer aur“, og á öðrum
stað í sögunni sita nokkur börn á
hlaðinu og „borðuðu skít“. Þessar
eru hugmyndir fólksins um þingmann
og þjóðkunnan flokksforingja í Reykja
vík: „Hann hafði kringum sig flok'c
rnanna, sem álitinn var hætttulegri
en sjóræningjar, þeir voru bláir sem
Hel, enda venjulega kallaðir bolsar
í Kvöldblaðinu, og margir höfðu þá
hugmynd að þeir gengju alls ekki á
tveim fótum, heldur fjórum. Guð-
mundur Jónsson kallaði þá bola, því
hann uppnefndi aldrei menn nje
skepnur og sá ekki fyndnina í því
nð kalla þá „bolsa“. í þessum dúr
eru margar blaðsíður, sem ekkert eiga
skylt við alvarlega skáldsöguritun, en
helst minna á forustugrein í „Spegl-
inum“.
Halldór Kiljan Laxness væri enn
meira skáld en hann er, ef hann
hefði manndóm í sjer til þess að
vera í skáldsögum sínum ekkert nema
skáld, eins og hann er alls staðar
þar sem saga hans er fegurst og
áhrifamest, — þessi saga, sem með
kostum sínum og göllum er og verður
höfuðverk í íslenskum bókmentum.
Tveir smástrákar 'eru að tala
saman. Annar segir:
— H^yrðu, hvað er ekkja f
Hinn: Það er kona, sem langar
til að giftast aftur.
Herra Matthías Þórðarson forn-
minjavörður hefir ritað skýrslu
góða um nýfundnu jarðgöngin á
Keldum, í Lesbók Morgunblaðsins
21. ágúst þ. á.
Án þess að vefengja skýrsluna.
að neinu leyti, vildi jeg leyfa mjer
að gera nokkrar stuttar athuga-
semdir í þessu tilefni:
1. Göngin liggja undir hlaðinu
og Varpanum, og hafa að líkind-
um verið litlar útsmugudyr í Hlað-
brekkunni. Hún er svo há, brött
og löng, að vel mátti flýja þaðan
vestur með brekkunni, án þess að
sjeð yrði frá bæjardyrum, þó stór
hópur stæði þar á hlaðinu.
Varpinn hefir liækkað mikið á
síðustu öldum, eins og alt túnið,
af foksandi. Og Hlaðbrekkan hefir
að sjálfsögðu gengið mikið fram,
bæði af sandi og ösku, sem senni-
lega frá fyrstu bygð þama, hefir
verið varpað á sama stað í brekk-
una, til nálægs tíma. Heitir þar
Oskuhaugur, þó reyndar sje lægð
r.iður brekkuna, en ekki haugur.
Hefir askan þar bæði mnnið í læk-
inn og fokið í grasbrekkuna á
báðar hliðar. Þar að auki hlýtur
brekkan, svona brött og margar
mannhæðir, að hafa sífelt sigið
smátt og smátt fram í lækinn, sem
rennur fast við hana.
Af þessu má gera ráð fyrir, að
um margar aldir hafi gróin jörð
færst langt fram fyrir -útsmugu-
dyrnar upphaflega, og Varpinn
hækkað mikið að framánverðu.
Nýju útgöngudyrnar eru að hæð
inni til, nálægt miðri brekku.
2. Göngin sýnast svo sljett og
máð að innanverðu (nærri skál-
anum), svo sem þar hefði verið
nokkur umgangur, og strokist við
þjetta moldarveggina. Kom mjer
því í hug, hvort ekki gæti verið að
matvælum hefði verið skotið þang-
að, sjerstaklega til þess að forða
þeim frá ránshöndum og hungur-
munnum herflokkanna, sem gistu
og rændu á Rangárvöllum á Sturl-
ungaöld. Höfðingjasetrin og auð-
ugu búin með frændum eða vinum
þeirra, sem ofsóttir voru, fóru
síst varhluta af slíkum heimsókn-
um. Kom þá fyrir, að stórir flokk-
ar settust í góð bú dögum saman
og átu alt upp er ætilegt fanst
lieima við, drápu búfjenaðinn til
matar, rændu vopnum og öðru
fjemætu, eða jafnvel brendu hús
og menn og spiltu því, sem þeir
komust ekki með.
3. Ekki hefir þurft nema fáa
daga til þess að gera göngin. Hefir
sjálfsagt verið byrjað að grafa við
lækinn. Hann er svo vatnsmikill
enn — og þó vatnsmeiri meðan
Sandgilja rann í hann — að hann
gat vel flutt moldina burt, svo
ekkert bæri á henni síðar.
Þó sjaldan væri kunnugt ná-
kvæmlega um stað eða stund, nær
ófrið bæri að höndum, eða her-
flokkar kæmu að dyrum, fyr en
samdægurs, þegar njósnir komust
að, þá mun þó oftar hafa verið
sterkur grunur og miklar líkur
um slíkar heimsóknir, nokkuð
löngu fyrirfram. Var því allur
vari góður til undirbúnings.
4. Tilgáta hr. M. Þ. um það, á
hvaða öld göngin sjeu gerð, þykir
mjer sennileg. Held að ekki geti
verið um annan tíma að tala en
Sturlungaöldina, og ekki fyr eða
fíeiri en 5 áratugi af 13. öldinni
— 1230—1280.
Á því árabili hafa að líkindum
ekki aðrir átt búið á Keldum, en
Hálfdán Sæmundsson Jónssonar í
Odda, Loftssonar (um 1238—’65),
Steinvör ekkja hans Sighvatsdótt-
ir Sturlusonar (1265—-’70), og svo
erfingjar þeirra, mágarnir, herra
Sighvatur Hálfdánarson og herra
Þorvarður Þórarinsson, er voru á
Keldum að einhverjum hluta á
þessum síðustu árum.
Hálfdán lifði á stórfeldasta
manndrápatímabili Sturlungaaldar,
og á meðan stærstir urðu flokka-
drættirnir og ránin þar eystra. Er
því líklegast að eigna honum
gangagröftinn. Um hitt er fremur