Lesbók Morgunblaðsins - 06.02.1944, Side 2

34
IÆSBÓK MOliGUNBLAÐSlNS
stað. J’að heyrist nú þegar þungnr
dynur þeirra er ganga fram til sókn
ar. En ]>ví er ekki að neita. að hinir,
sem ekki vilja stíga með, láta og
til sín hevra. lljá átökum verður
ekki komist. því er ver, jafnvel
ekki þegar mest liggur við. A rajcta
braut þjóðarinnar til fuils frelsis
falla sprengjur, allt frá „tveggja
smálesta sprengjum'‘^'niður í mátt-
litlar púðurkerlingar.
En úr þcssu rnirn draga»og allt
fara vcl.
Vegarsteinar.
Það er vissulega engin furða
]>ótt horft sje fram á veginn í árs-
byrjun 1Ú44.
En hins má ])ó einnig gasta, að
þessir tímar eru merkilegir minn-
ingatímar — næstum því einstæð-
ir — og það svo, að hvetja ætti til
dáða, að rifja þá upp.
Fyrir rjettri öld voru hjer um-
brota og eftirvæntingartímar. Kon-
ungur hafði endurreist Alþingi, en
I’yrir 90 árum var danska þingið
að afgreiða versktnarmálið. Einmitt
á þessum tíma, á öndverðu ári 1854
var verið að reka smiðshöggið á
það verk, að leysa verslun íslands
að fullu úr fjötrum.
Fyrir 70 árum. á öndverðu ári
gerðist svo sá mikli atburður, að
Islandi var gefin stjórnarskrá og
Alþingi fjekk löggjafarvald og
ráðstöfunarrjett fjárhags landsins.
Og loks skeði }mð, sem nú er
sjerstaklega minnst, að fyrir rjett-
um 40 árum, eða 1. febr. 1904, sett-
ist lijer að völdum íslenskur ráð-
herra í íslensku stjórnarráði í
líeykjavík. ráðherra er bar abvrgð
fyrir Alþingi.
Þingræði á íslandi er því 40 ára.
Allt eru þetta merkiíegir vegai—
steinar. Ollum þessum áföngum hef-
ir þjóðin náð fyrir ötult og fast
fylgi við málstað sinn undir forustu
djarfra og bjartsýnna föringja og
þrátt fyrir púðurkerlingaþrusk ein-
hverra góðra og velmeinandi eftir-
legukinda.
Hver áfanginn er mestur?
Það er ekki.gott að segja, hver
af þessum tímamótum í sögu þjóð-
arinuar eru merkilegust, og það
}»ó að vjer tökum hið mikla ár,
1918, með.
Það er crfitt að fullyrða. að
Isla nd hai'i fengið afdrifaríkari
boðskap en konungsboðskapinn um
endurreisn Alþingis þó ekki væri
nema ráðgefandi samkotna.
Yarla verður heldur með sanni
siigt, að önnur ráðstöfun hnigi meira
til undirbúnings sönnu sjálfstæði
þjóðarinnar en lausn verslunar-
lmftanna. hvort sem litið er fram
eða aftur, á drápsmátt einokunar-
innar eða lífskraft hinna frjálsu
viðskifta.
Fáir munu og treysta sjer til þess,
íið andmæla mikilvægi þeirrar ráð-
stöfunar, að „gefa“ íslendiugum
löggjafarvald, })ótt ekki væri nema
í „sjermálum“ þeirra og á grund-
velli hinna illræmdu stöðulaga. Að
sumu leyti má segja, að þá hefjist
nýtt tímabil í sögu Islands, Jió að
enn birti ekki til fulls.
Loks er að minnast ársins 1918,
er hinum eidri firrum var hrundið,
hætt að tala um ,.gjafir“ og „sjer-
mál“ og Danaveldi. Það er nú
meira að segja farið að verða tíska
að staðhæfa, nð vjer Islendingar
höfum raunverutega skilið við Dani
1918, og er það gott dæmi þess,
hvcrnig gera má ofmikið úr jafu-
vcl því, seni ágætast er og dýrmæt-
ast. Eða hvað or það. sem nú er
vorið að gera? Ilvað er það, sem
nú er meira að segja verið að
deila urn og reyna að tefja fyrir?
Er það ekki skilnaðurinn við
Dani?
Frá miðöldum til nútímans.
! En hvað sem segja má um ulla
]>essa miklu vegarsteina, þá hygg
jeg, að við engan þeirra skifti jafn
mikið um í sögu þjóðarinnar, ]>ró-
un allri og viðburðum, eins og
1904.
llitt má kalla „þróun“, en hjer
verðtir „stökkbreyting“. Það er ná-
lega sama á hvaða svið þjóðlífsins
er litið. „Landshöfðingjatímabilið"
og „heimastjórnartímabilið“ eru
tveir hcimar, cins og miðaldir og
nýi tíminn.
Það væri sjálfsagt fávíslegt að
rekja rætur allra þessara breytinga
til stjórnarskiftanna einna. En það
verður aldrei út þurkað, að ]>au
eigi sinn mikla þátt í því. — Og
spyrja mætti, hvort þau, beint cða
óbeint, væri ekki í raun og veru
potturinn og pannan í því öllu.
Elfa sögunnar er straumþung
og mikil að vöxtum. Einstakir
menn og viðburðir gætu virst ráða
þar litlu. En jafnvel hin mesta elfa
verður þ<j að fylgja landslagi, og
landslag þessarar elfu sögunnar er
lagað af þeim háttum, seni á eru
hafðir á hveerjum stað og hverri
stundu. Engum dettur í hug, að
liver einstaklingur eða liver ]»jóö
gcti hjer öllu um ráðið, en þó sýn-
ir sagan ljóslega, að þjóðirnar
skapa sjer sín örlög úr því efni,
sem fyrir er.Og reyna mætti — þótt
ekki verði það hjev gert — að hugsa
sjer það, hvort Island hefði tekið
líkum farmförum, ef áfram hcfði
setið við það, sem var fyrir 1904,
þegar erlendur ráðherra fór me<>
völd, stakk sjajdan upp á neinu
og hafnaði oft' tillögum lands-^
manna.
Nýr verulegur þáttur i þcim
breytingum, sem hjer verða eftir
1904, er samstarf Alþingis og inn-
lendrar stjórnar.
lljer vex upp stórútvegur á
þessum árum. verslun flyst heim,
einnig heildverslunin. Nokkru síðar
hefjast siglingar Islendinga.