Lesbók Morgunblaðsins - 23.03.1952, Blaðsíða 11

f LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
»“W 351
kvalastaðurinn vaeri innan í jörð-
unni og drógu það af eldgosum og
vellandi hverum. Seinna kom fram
sú skoðun að innan í jörðinni væri
eitt haf af bráðnu grjóti. Nú halda
jarðfræðingar að meginhluti hnatt-
arins sé jarðlög, er liggja hvert ut-
an á öðru, líkt og lög í lauk, en
innst inni sé kjarni úr járni og
nikkel, og hafi safnazt þar saman
vegna þess að eðlisþungi þeirra er
meiri en annarra efna. Menn vita
hér um bil hvað jörðin vegur mikið',
en sá útreikningur getur ekki stað-
izt nema því aðeins að kjarninn sé
mikið þyngri en yfirborðið.
Jarðlögin
Víðast hvar er það svo, að linar
bergtegundir eru yztar, svo sem
kalksteinn og sandsteinn, en þar
fyrir neðan tekur við granít og er
sú hella 6—8 mílna þykk. Undir
henni kemur svo blágrýtið, sem
hvolfist eins og steypa utan um
hnöttinn og nær 20—25 mílur niður
í jörðina. Þetta er það, sem kallað
er jarðskorpa. En milli laganna er
víða bráðið grjót, sem kallast
„magma“ (eldkvoða). Það leitar
upp og þar sem það hittir fynr
sprungur eða gjár, brýzt það fram
og þá verða eldgos. I þessu efni eru
malmar og þar sem „magma“ hefur
storknað einhvern tíma í fornöld
skammt undir yfirborði jarðar,
þar eru námurnar.
Þegar kemur inn úr blágrýtislag-
inu tekur enn við grjótlag, sem nær
400—600 mílur niður í jörðina. —
Vegna hins mikla þrýstings ofan
frá er það mjög þétt í sér en þó
hálf fljótandi. Þar fyrir neðan og
allt í 1200 mílna dýpi kemur enn
grjótlag, sem menn halda að sé
frábrugðið öðru grjóti, sem þekk-
ist. Og þar fyrír innan kemur svo
kjarninn, sem er um 4200 mílur í
þvermál.
Að þessu hafa menn komizt með
athugun á jarðskjálftum og þeim
titringsbylgjum, sem stafa frá
þeim. Eftir því sem þessar bylgjur
fara dýpra, fara þær hraðar, og
þegar komið er niður úr 25 mílna
dýpi eykst hraðinn mjög skyndi-
lega og sýnir það, að þar eru önnur
efni fyrir. En þegar þær koma að
kjarnanum dregur aftur mjög úr
hraða þeirra og af því draga menn
þá ályktan að þar sé járn fyrir.
Enda þótt kjarninn sé heitur er
hann þéttur líkt og hann væri fros-
inn, vegna þrýstingsins utan frá.
En þó hlýtur hann að vera ákaf-
lega heitur. Hitinn í jörðinni eykst
að meðaltali um 5 stig á Fahren-
heit við hver 300 fet sem menn
grafa niður í jörðina. Halda menn
að hitinn í kjarnanum sé um 5400
stig á Fahrenheit, eftir þessu að
dæma. Þó eru ekki allir sammála
um það. Sumir segja að hitinn í
hinum dýpstu námum stafi ekki
frá jarðkjarnanum, heldur frá
geislavirkum efnum í jarðskorp-
unni.
Loftþrýstingur á vfírborði jarðar
er talinn vera um 15 pund á fer-
þumlung. En i^iðri í iðrum jarðar,
í sjálfum kjarnanum, er gert ráð
fyrir að þrýstingurinn sé 25.000
smálestir á hvern ferþumlung.
Vísindamenn við Harvard-há-
skóla Iiafa með vélum framleitt
þrýsting er svarar til 6.250.000
punda á ferþumlung, en það er sá
þrýstingur sem er 500—600 mílur
niðri í jörðinni. Margt einkennilegt
gerist þegar hlutir eru settir undir
slíkt farg. Hörðustu málmar verða
mjúkir eins og vax. Stálbútur, sem
ékki var nema V2 þumlungur á
lengd, var settur undir 300.000
punda farg, og þá teygðist svo úr
honum að hann varð 300 sinnum
lengri, en þó var stálið stæltara en
áður. Vísindamenn við háskólann
í Kalifornia settu marmara undir
þunga er samsvaraði því að hann
væri 20 mílur niðri í jörðinni, og
þá varð hann seigfljótandi líkt og
tjara.
í Harvard hafa menn þjappað
vatni saman um helming með því
að setja það undir 1.000.000 punda
farg á ferþumlung. Undir sama
fargi þjappaðist járn saman um Vs
hluta, og því halda menn að járnið
í kjarna jarðarinnar sé helmingi
minna fyrirferðar en ef það væri
á yfirborði jarðar.
Með því að setja ís undir 600.000
punda farg á ferþumlung þjappast
hann svo saman að hann getur ekki
bráðnað í sjóðandi vatni og hann
flýtur ekki í vatni. Það þarf 370
stiga híta á Fahrenheit til þess að
bræða hann, eða álíka hita og þarf
til þess að bræða lina málma.
Þessar tilraunir sýna það að eftir
því sem efnin verða fyrir meiri
þrýstingi, því meiri hita þarf til
þess að bræða þap. En af því leiðir
aftur að djúpt í jörð haldast efnin
óbráðin, enda þótt hiti sé þar svo
mikill ao þau mundu bráðna við
hann ef á yíirborði jarðar væri.
Ilannsóknir jarðskjálfta
Eins og áður getur eru fiestir
jarðskjálftar svo vægir, að menn
verða þeirra ekki varir nema á
jarðskjálftamælum. Það koma að
meðaltali svona 10 jarðskjálftar á
ári, sem eru svo miklir að þeir
valda stórtjóni. Tvö jarðskjálfta-
sváeði eru verstj annað í Kyrrahafi,
hitt nær frá Miðjarðarhafi þvert
yfir sunnanverða Asíu. Þriðja jarð-
skjálftasvæðið er frá Mexiko til
Vesturindía. Á öllum þessum stöð-
um er jörðin mjög sprungin og ná
sprungurnar djúpt. Á þessum slóð-
um eru yngstu fjöll jarðarinnar,
bæði á yfirborði og eins neðan-
sjávar.
Flestir jarðskjálftar eiga upptök
sín í 10—130 mílna dýpi, en ein-
staka hafa átt sér upptök í allt að