Lesbók Morgunblaðsins - 26.04.1959, Blaðsíða 14

230
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Hverniff tiskar synda
1 fiskariki fœ eg lært
flugrás sporö s og ugga,
kvað Jón Strandfjeld kennari einu
sinni (öðru nafni Jón „bassi“ af
því að hann var frá Bassastöðum
í Strandasýslu). En þetta er þó
ekki svona einfalt. Erlendir vís-
indamenn hafa um langt skeið ver-
ið að rannsaka sundaðferðir fisk-
anna, en segjast eiga margt ólært
enn. Þó hafa þeir komizt að þeirri
niðurstöðu, að fiskar noti ugga
mjög lítið eða ekki til þess að
knýa sig áfram í sjó og vatni.
Eins og öllum mun kunnugt, er
líkamsbygging fiskanna mjög ein-
kennileg. Fyrst og fremst er á
þeim „straumlínulag“, en vöðv-
arnir liggja í lögum eins og flísar,
sem felldar eru saman og mætast
á víxl. Vöðvalög þessi eru sam-
felld alla leið framan frá tálkn-
um aftur á sporð. Þegar talað er
um að eta fisk, þá er alltaf átt
við þessa vöðva.
Vegna þess hvernig vöðvarnir
liggja, getur fiskurinn sveigt sig
mikið á báðar hliðar, og það gerir
hann jafnan á simdi. Það er þessi
sveigja líkamans sitt á hvað, sem
sundhraðinn byggist á að mestu
leyti. Með þessum sífelldu sveifl-
um næst viðspyrna í vatninu, og
hún knýr fiskinn áfram. Þessar
sveiflur eru ekki alveg ólíkar því
hvernig menn skrefa á skautum,
fyrst á öðrum fæti og svo á hinum.
Og eftir því sem þessar sveiflur
eru hraðari, eftir því er fiskurinn
fljótari í ferðum. Sveiflurnar verða
lengri eftir því sem fiskurinn er
mjórri og lengri, og einna mestar
hjá álnum.
— o —
Fyrir okkur mennina er það
miklum mun erfiðara að hreyfa
sig í vatni en í lofti. Vatnið veitir
svo miklu meiri mótstöðu en loftið.
Þess vegna hættir mönnum til að
undrast sundfimi fiskanna og að
þeir geti náð 30—50 km. hraða á
klukkustund.
Menn gleyma því þá, að í sjón-
um er fiskurinn í sínu rétta um-
hverfi og lítt háður þyngdarlög-
málinu, því að eðlisþyngd hans er
litlu meiri en eðlisþyngd sjávar-
ins. Fiskur, sem vegur 20 kg. á
landi, vegur ekki nema um 1 kg.
meðan hann er í sjónum. Hann
þarf því ekki nema 1/20. hluta af
orku sinni til þess að halda sér
uppi, en 19/20. af orku sinni getur
hann beitt til þess að ná hraða á
sprettinum. Ef hlutföllin væri hin
sömu hjá manninum, mundi full-
orðinn karlmaður ekki vega nema
svo sem 7—8 pund — og ætli menn
þættust þá ekki léttir á sér!
Þetta skýrir líka hvernig á því
stendur, að hægt er að veiða 20
punda lax á svo veika veiðistöng,
að hún mundi ekki bera uppi 5
punda þunga.
— o —
Uggar og sporður hafa langt um
minni þýðingu fyrir sundhraða
fiskanna. Það hafa athuganir sýnt.
Að vísu auka uggar og sporður
hraða fiskanna ofurlítið, en hlut-
verk þeirra er aðallega að halda
jafnvægi og stýra fiskinum upp og
niður, eða til hliða. Uggana nota
fiskar einnig til þess að halda sér
kyrrum á sama stað. Þeir andæfa
með uggunum, því að ella mundu
þeir ekki geta haldið kyrru fyrir,
vegna þess að útspýting sjávar
undan tálknunum mundi þá reka
þá áfram.
Menn hafa nú komizt að þeirri
niðurstöðu, að hlutverk ugganna er
stórum minna en áður var talið.
Þetta hefir sannazt þegar sniðnir
voru uggar af lifandi fiskum í sjó-
kerjum. Þótt bakuggarnir væri
sniðnir af, syntu fiskarnir eins og
ekkert væri um að vera og náðu
sama hraða og áður. Þótt allir ugg-
ar væri sniðnir af þeim, gátu þeir
synt jafn hratt, en áttu ver með
að stjórna sér.
Margir fiskar nota uggana til
þess að snarsnúa, ef einhver hindr-
an verður á leið þeirra, í stað þess
að snöggstöðva sig. Þetta á aðal-
lega við um fiska, sem hafa stutta
og stinna ugga. Aðrir fiskar, sem
hafa langa eyrugga, stöðva sig oft
skyndilega þegar hindran verður á
leið þeirra.
Ein sundaðferð fiska er útspýt-
ing sjávar aftur úr tálknunum og
hana notar hann óspart þegar
hann er á ferð. Þessi útspýting
myndar strauma aftur með fisk-
inum báðum megin, en þeir auka
skrið hans. Þetta sést bezt á því,
að fiskurinn getur ekki haldið
kyrru fyrir, nema því aðeins að
hann andæfi með eyruggunum
gegn straumnum. Sennilegt er tal-
ið að fiskurinn noti þenna straum,
þegar hann þarf að taka snöggt
viðbragð og koma ferð á sig.
Þetta má bezt sjá hjá flatfisk-
um. Þeir liggja venjulega við botn
og snúa upp annari hliðinni. En
þeim er meðfædd sú varkárni að
þá anda þeir aldrei með þeim tálkn
unum, sem upp vita, heldur hafa
þau harðlokuð, svo að óvinir skuli
ekki geta séð neina hreyfingu á
þeim. Þeir anda svo með neðri
tálknunum og útspýtingin fer und-
ir þá og kemur straumurinn fram
aftur undan sporðinum. En ef flat-
fiskur þarf að taka snöggt við-
bragð, opnar hann öll táknin upp
á gátt og spýtir sem fastast. Við
það lyftist hann frá botni og nær
skriði. Sumir segja að fiskar muni
nota tálknin sitt á hvað þegar þeir
þurfa að beygja á sundi, en það
hefir ekki verið rannsakað til
hlítar.
i
i