Lesbók Morgunblaðsins - 04.11.1962, Blaðsíða 6

| VIKINGAÖLD I
Framhald af bls. 1
er i-ýtt í heimildinni orðrétt á írsku
(fir gorma). Mest vitni um verzlun vík-
inga veita fornleifar.
En sjá má, að aðrir víkingar voru til-
búnir að nema land og setjast um kyrrt
sem bændur. Þannig setjast margir að á
eyjunum umhverfis Skotland. Sama er
að segja í Danalögum og Normandí. í
Normandí urðu víkingarnir yfirstétt, á
ýmsum öðrum stöðum hafa þeir orðið
að láta sér nægja að eignast land, og
sumstaðar hafa margir orðið að sætta
sig við að vinna sjálfir hörðum höndum.
Hingað til hefur verið mest getið um
ferðii norrænna manna suður á bóginn.
En borið gat við, að þeir fengju and-
byr á leið til hlýrri landa, og þá ræki
út á norðurhjarann. Þannig er sagt, að
Island fannst, en með því að það þótti
gott, byggðist það smám saman. En
héðan fannst og byggðist Grænland, og
að lokum var fundið Vínland, sem verið
hefur á meginlandi Ameríku. Svo mjög
trúðu norrænir menn á skip sín og sigl-
ingalist, að þeir héldu uppi förum til
allra þessara landa.
Víkingarnir komu frá Danmörku,
Noregi og Svíþjóð, og í upphafi þessa
tímabils voru þau þjóðfélög forn í snið-
um. Þar drottnaði íhaldsöm bænda-
menning. Aftan úr forneskju höfðu
menn stundað veiðar, bæði á landi og
sjó, síðan kom kvikfjárrækt, og að lok-
um breiddist akuryrkja út norður eftir.
Öll þessi störf voru í föstum skorðum,
atvinnuhættir breyttust lítt frá einni
kynslóð til annarar. Jafnvel verkfæri
frá steinöld gátu varðveitzt innan um
önnur yngri (eins og stjórar, grýtur og
hlóðir úr grjóti, sem tíðkuðust á ís-
landi). f tengslum við forna atvinnu-
hætti varðveittust gamlir siðir, hugsun-
arháttur og trú, og gengu að erfðum.
Athafnir manna voru reglum bundnar,
varúðum og vítum, og hafa brot af þessu
og brot af fornum átrúnaði varðveitzt
í þjóðlegum fræðum fram á seinni tíma.
Um hið forna bændaþjóðfélag og hugs-
unarhótt þess má og læra margt af forn-
um lögum Norðurlanda, ekki sízt sænsk-
um
Meginþáttur þessa samfélags virðist
ekki hafa verið einstaklingurinn, heldur
ættin. Ættingjar skyldu ala önn fyrir
ómögum skyldum sér. Ef maður var
veginn, var það skarð í frændgarðinum,
eins og Egill kvað að orði, og var þá
ættinni allri að mæta. Á henni hvíldi
hefndarskylda, og ætt vegandans, ekki
hann einn, varð fyrir hefnd eða galt
bætm ætt hins vegna. Þannig annaðist
ættin bæði framfærslu og veitti lið út á
við.
Lögin sýna, að félagshyggja var mikil
og samstarf. Annars var byggð misjöfn;
á sléttlendi Danmerkur og Suður- og
Mið-Svíþjóðar voru þorpsbyggðir, en í
Noregi og Norður-Svíþjóð var dreifbýli,
og þar virðist mikið hafa kveðið að
sjálfseignarbændum. Voru þeir sjálfráð-
ari, og í fjallbyggðum og einangrun
voru menn ómannblendnari og sérlynd-
ari.
Stundum verður vart þeirrar hug-
myndar, að hið forna þjóðfélag Norður-
landa hafi verið einfalt í skipun. En
elztu lög Noregs sýna annað. Þar má
sjá, að þjóðfélagið skiptist í margar
stéttir, og var hver upp af annari og
hafði tiltekin réttindi. Gulaþingslög
greina sundur þræla, leysingja, bændur,
hölda, lenda menn og jarla (auk kon-
unga og biskupa), en Frostaþingslög
þræla, leysingja, reksþegna, árborna
menn, hölda, lenda menn, jarla og kon-
unga.
Rómverski sagnaritarinn Tacitus,
sem ritaði bók sína „Germaníu“ í byrj-
un k aldar e. Kr., getur viða presta og
hofgoða með Germönum, og er auðsætt,
að þeir hafa verið áhrifamiklir, en inn-
lendar heimildir benda ekki á, að þeir
hafi greinzt frá öðrum stéttum neitt við-
líka og drúidar með keltneskum þjóð-
um eða hin kaþólska klerkastétt mið-
alda. Rótskyld orð eru til í gotnesku og
flestum norrætium málum um presta,
gudja á gotnesku, guðija í frumnor-
rænni rúnaristu (Nordhuglen), goði á
non ænu, og kemur það orð fram á
dönskum rúnasteinum og á íslandi, en
Landnámabók getur um Þórhadd hof-
goða á Mærini í Noregi, sem nam síðar
land á fslandi. Við dýrkun sumra goða
(einkum vana) virðast konur hafa
komið, og eru þær nefndar hofgyðjur.
Tacitus segir, að með Germönum hin-
um fornu hafi tíðkazt þing, sem bæði
höfðingjar og frjáls alþýða sótti, og
réðu þeir í sameiningu málum til lykta.2
Þegar sögur hefjast, eru þing í fullum
blóma á Norðurlöndum. Má þá enn
greina þessa tvo aðilja, alþýðu og höfð-
ingja. Auðsætt er, að á ýmsu hefur get-
að oltið um það, hvors vald mátti sín
meira. Tacitus segir, að sumar ger-
manskar þjóðir hafi haft annan þjóð-
höfðingja á friðartímum en ófriðar, og
hefur ófriður að jafnaði eflt konungs-
valdið. Tvennt er enn, sem því gat ork-
að. Annað var trúin. Líklegt má þykja,
að með sumum þjóðum hafi verið eins
konai prestkonungur, einkum þar sem
vanadýrkun var, en hún var víða, þar
sem kornyrkja var mikil. Svo virðist
t. d hafa verið háttað um Svíakonunga,
og segir Tacitus, að þeir hafi verið ein-
valdir. Hefur þar margt verið fornlegt
og með trúarlegum blæ. Hitt var „drótt-
in“ (síðar nefnt hirð). Söfnuðust þá að
einhverjum höfðingja hópar vel vopn-
færra manna og fylgdu honum af frjáls-
um vilja sínum, en hlutu fyrir gull og
landeignir.3 Við þetta gátu konungar
orðið lítt háðir bændum og gömlum sið-
venjum. Mætti þar vænta meiri hern-
aðaranda, hetjuskapar og glæsimennsku,
svo og sérstaks trúnaðar við konung
sinn.
f fornum heimildum varðveitast
minningar um neskonunga, og fylkis-
konungar voru víða, þegar sögur hefj-
ast. Svo er þó að sjá sem snemma hafi
við og við risið upp herskáir konungar,
sem reyndu að vinna undir sig önnur
fylki en þeir voru bornir til, og eru
þesslegar sagnir af Ingjaldi illráða, ívari
víðfsðma og Haraldi hilditönn. Smám
saman þróast einnig samfélögin sjálf í
áttina til stærri heilda. Víða stofna
mörg fylki með sér sameiginleg þing
(Frostaþingslög, Gulaþingslög, Heið-
sævislög í Noregi). Rétt þegar sögur
hefjast, er konungsveldi komið á það
stig, að einn er konungur í Danmörku,
annai í Svíaríki, og á landnámstíð fs-
lands vinnur Haraldur hárfagri undir
sig Noreg. En þá fer líka að síga á seinni
hluta fyrstu aldar þessa tímabils.
Gotneski sagnaritarinn Jordanes (um
550) telur Skandinavíu vöggu þjóðanna
og Gota þaðan komna, og fornar heim-
ildir telja ýmsar aðrar þjóðir, sem fóru
suðui í lönd Rómverja, komnar af Norð-
urlöndum eða þá frá suðurströnd Eystra-
salts. Á fyrri öldum hafa þjóðflutningar
leyst vanda offjölgunar, en á hinn bóg-
inn hafa Norðurlandaþjóðir þá haft
nokkur tengsl við suðlægari þjóðir. En
á 6. og 7. öld, að því er virðist, lögðu
slafi eskar þjóðir undir sig landið sunn-
an Eystrasalts allt vestur að Egðu. Urðu
Norðurlandaþjóðir þá í úlfakreppu og
höfðu lítil bein sambönd við suðlægari
þjóðii nema þær, sem bjuggu við Norð-
ursjóinn. Þetta studdi að viðhaldi fornra
hátta, bændur reyndu að vera sjálfum
sér r.ógir, svo sem verða mátti. Skógar
þrengdu að byggðunum, og var það
ekki fyrr en síðar, að farið var að ryðja
þá að marki, og þeir torvelduðu mjög
allar samgöngur á landi. Aðalsamgöngu-
æðin var sjórinn; Eystrasalt, Jótlands-
haf, leiðin innan skerja í Noregi og
Norðursjór urðu helztu þjóðbrautir og
miðdeplar í menningarsvæðum. Veru-
lega verzlun áttu Norðurlandabúar við
þjóðii í austurvegi og Frísa og Frakka,
og á leiðinni þar á milli risu upp kaup-
staðii, á Bjarkey í Svíþjóð og Heiðabæ
á Jótlandi. Halda sumir fræðimenn því
fram, að þetta hafi verið mikils háttar
verzlunarleið milli austur-rómverska
ríkisins og Austurlanda á aðra hlið, en
Vesturlanda á hina.4 Utan hennar kunna
að hafa verið markaðir, eins og í Skír-
ingssal í Víkinni, en ekki kaupstaðir
fyrr en á síðara hluta víkingaaldar.
Bær.daþjóðfélagið, ættarskipulagið
drottnaði á Norðurlöndum í upphafi
víkingaaldar.
E kki verða nú raktar til róta
ástæður víkingaferðanna, einmitt þegar
þær hófust, en nokkuð má geta sér til
um þær. Útþrá er á síðari tímum nor-
rænt einkenni. En í íslenzkum sögum
segir, að menn fóru í víking til að „afla
sér fjár og frama“. Févonin kann stund-
um að hafa snúizt að slíkri slembilukku
sem ránum, auðugra klaustra eða fé-
gjöldum stórborga eða konunga, en
mikiu oftar urðu menn að láta sér nægja
von um land eða farmennskugróða. Það
sem undir bjó mörgum ferðunum og á
eftir rak, var sultur manna, sem lifðu
við mikla landþröng. Offjölgun kennir
Dudo munkur af St. Quentin víkinga-
ferðirnar,5 og sama má víða sjá. Á
sumum tímum má efling konungsvalds
hafa haft áhrif á víkingaferðir, stund-
um með því móti, að víkingaferðir voru
reknar í skjóli og með leiðsögu konunga
hinna norrænu þjóðlanda, stundum af
mönnum, sem voru í andstöðu við þá.
Þá má vera, að það hafi hleypt fjöri í
ferðirnar vestur um haf, að Norðmenn
hafi þá verið nýbúnir að finna upp skip
betri en áður þekktust, skip sem sigla
mátti um úthafið, og að vísu munu nor-
ræmr menn hafa verið mestir siglinga-
menn Evrópu um þær mundir,6 og af
þeirra tungu eru mörg orð í sjómennsku-
máli Frakka, Engla og íra. Og eftir að
fréttii voru sagðar af hinum fyrstu
ferðum, má útþráin hafa glæðzt, ekki
sízt þrá til landa, sem sunnar eru á
hnettinum og sólríkari en þeirra lönd.
Þessum nýja heimi, sem nú opnaðist
norrænum mönnum, tóku þeir í senn
með forvitni og gát, fróðleiksfýsn og
tortryggni. Þeir girnast að sjá nýjar
þjóðir og ný lönd og furðuverk þeirra.
Sumar ferðir þeirra til fjarlægra landa
eiga sýnilega að nokkru leyti rætur að
rek.ia til forvitni og ferðaþrár, og víða
má finna vitni um aðdáun þeirra á dýr-
legum höllum og því líku; sem dæmi má
nefna, hvílíkur ljómi er í eddukvæðum
yfir „höllum Kjárs“ og „Hlöðvés söl-
um“- á íslandi er enn um 1200 varðveitt
minning um Gullvörtu, pólútir hinar
fornu og Laktjarnir á Miklagarði; vera
má, að Colosseum sé að nokkru fyrir-
mynd í lýsingum á Valhöll;7 svo er að
sjá sem líkneskis af Þjóðreki mikla sé
getið í ristunni á Röksteininum. Auð-
sætt er, að víkingar hafa verið mjög
skrautgjarnir og haft heiman að ást á
fögium gripum, og hefur hún vafalaust
glæðzt heldur en dvínað í öðrum lönd-
um.
Löngun víkinganna til að sjá nýtt,
löna og þjóðir, hélzt í hendur við eins
konar heiðríkan, nærri því kaldlyndan
allsgáa. Þeir fá þá líka skýra mynd af
öllu hinu nýja. Skynjun þeirra og at-
hygli virðist hafa verið álíka glögg og
t. d Eiríks frá Brúnum og sumra annara
íslenzkra sveitamanna ■' 19. öld.
Víkingarnir trúðu augum sínum og
eyrum. Þeir voru gæddir skarpri eftir-
tekt frumstæðra manna, en varúð í að
trúa. Menn voru þá með öllu móti, eins
og á öllum tímum, en þessi tími hefur
bersýnilega fyrst og fremst úthverfan
svip
Víkingarnir og Norðurlandaþjóðir yfir
leitt urðu fyrir „áhrifum“ af því, sem
þeir sáu og heyrðu og reyndu. En mót-
taka þeirra á öilu var virk og sjálfstæð.
Þetta var eins og Goethe kemst að orði
um börn á einum stað: „Wer viel mit
Kindern lebt wird finden, dass keine
áussere Einwinkung auf sie ohne Gegen
winkung bleibt".8 Menn hafa bent á, að
greina megi í list vikingaaldar minni frá
útlendri list, eins og t.d. ljón, en ef að
er gáð, hygg ég hið merkilegasta
vera hve sjálfstæð er meðferðin í nor-
rænu listinni. Víkingar eru fljótir að
læra eitt og annað hagnýfct, sfcundum í
félagsskipun, miklu síður í hugsunar-
hæbti. Frá þessu sjálfstæði í viðtöku
erlendra áhrifa má nefna eina undantekn
ingu, kristnina. Hana taka norrænir
menn stundum af hrifningu, en oftar a£
hagkvæmdarástæðum í leit að gæðum
þessa heims. En hvað um gildir, áhrif
hennar ná áður en varir inn í hverja
æð þjóðfélagsins, og smám saman
fer hún að ummynda hug og háttu
manna. Henni fylgir siðun. Með henni
kemur einnig trúin á kennivald, sem að
lokum sigrast á allri sjálfstæðri hugsun.
En það er löng saga, sem lítið varðar efni
þessa bindis. Þegar í upphafi víkinga-
aldar er kristniboðinn Ansgar (Ásgeir,
f. 801) á ferð í Bjarkey, en þar á eftir í
Danmörku, og síðan smáhreiðist kristn-
in út með norrænum þjóðum, og á síð-
usfcu mannsöldrum víkingaaldar er kall
að, að þær hafi allar tekið kristni nema
Svíar að nokkru leyti. í kjölfar kristn-
innar koma smám saman aðrir þættir
evrópskrar miðaldamenningar, þar á
meðal ritlist og bókagerð.
En hverfum nú aftur að víkingaöld-
inni sjálfri.
'Vikingaferðir og kaupfarir drógu
að sér menn, einkum unga menn, frá
hinum fornlegu þjóðfélögum Norður-
landa. Að vonum hafa flestir verið frá
strandibyggðum og siglingahéruðum, en
ýmsir hafa þó einnig komið frá byggð-
um inni í landi. Helzt hafa til bess ráð-
izt þeir, sem tápmiklir vorp og fram-
gjarnir. Margir hafa aldrei komið aftur,
aðrir hafa setzt um kyrrt heima, þegar
þeir tóku að reskjast.
Þessi umbrot öll hljóta að hafa haft
djúptæk áhrif á félagslíf og huganheim.
í víkingunni sprengdu menn af sér bönd,
gömul skipun og hættir leystust upp, og
nolckur áhrif þessa bárust til heima-
byggðanna. En í víkingunni sjálfri (að
minnsta kosti íupphafi) komu þó þessi
fyrirbrigði fram í sýrastri mynd.
Umrótinu hið ytra fylgdi umrót í hug
um manna. Breytingarnar hafa ekki endi
lega eina stefnu, heldur er þetta eins og
iða, sem geisar til og frá, streymi yg
öfugstreymi. En hreyfing kemst á allt.
Fyrst eru sjálfar ferðirnar. Menn losna
við átfchagana, slitna upp úr jarðvegi
þeirra, sjá annað, reyna annað. Caelum,
no nanirrr.um mutant qui trans mare curr-
unt, segir Hóraz; þeir skipta um himin,
en ekki hug, sem fara yfir haf. Eigi að
síður verður þó breyting á þeim, svo að
ekki verður aftur tekið. Margir koma
aldreí aftur og setjast að í öðrum lönd-
um. Þrá heirn, en eru bó breytir.
Við ferðirnar slitnar trúin frá fornum
helgistöðum, hofum, helgum lundum,
helgum trjám. Nú er ekki lengur hsegt
að fylgja mörgu gömlu boði og banni,
mörgum gömlum siðum. Trúin býr þá
meira í hugum manna. Menn bera sam-
an sagnir og skipa í kerfi hugmyndum.
Hugsun um rök hennar gerir meira vart
Hugsun um rök hennar gerir meira
vart við sig. Mælikvarði al-
mennra mannlegra siðaskoðana er lagð-
ur á trúna. Við þetfca getur hún hafið
sig hærra. Eða hún litast upp og dofnar.
Sfcundum getur forlagatrúin eflat, eða
hjátrúin. Getið er um goðlausa menn
eða menn sem trúa á mátt sinn og megin.
Og svo komast margir víkingar í kynni
við kristnina, og áhrif hennar geta v^.
ið töluverð jafnvel þó að menn >3111
ekki móti neinum af hugsjónum henn-
ar né siðaskoðunum. Og sjálfsagt læra
Framhald á bls. 13
6 LESBÓK MORGUNELAÐSINS
28. tölublað 1962