Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.1963, Page 1

í mertningu vorra tima
Eftir Jóhann Hannesson prófeisor
M5NNUM kann að finnast þetta
furðulegt efni að taka til með-
ferðar á hinum miklu frjálsræðistímum,
er vér teljum öld vora vera: Ofvöxtur
og nauðung í menningunni.
En þetta efni er nú mjög á dagskrá
víða um heim. Hver bókin af annarri
kemur út um þessi mál eða önnur ná-
ekyld á síðari áratugum. Hér skal aðeins
getið fáeinna höfunda, sem hafðir eru
til hliðsjónar. Einn þeirra er hinn kunni
sósíalfræðingur Karl Mannheim, einkum
fcók hans: Diagnosis of our Time. Þá
tkal til nefna annan frægan mann, dr.
Albert Schweitzer, er í menningarheim-
epeki sinn álítur að siðgæðið sé grund-
völlur menningarinnar og raskist sá
grundvöllur, þá sé menningin í hættu.
Kenningar hans ættu að vera mennta-
mönnum kunnar í stórum dráttum og
þær eru líka vel skiljanlegar alþýðu
manna. Vér munum ekki ganga fram
fcjá dr. Oswald Spengler, en skoðanir
hans eru margar enn í fullu gildi, ekki
sízt sú staðhæfing hans að mönnum sé
nauðsynlegt að varðveita samband sitt
við náttúruna og að það“ sé mönnum
skaðlegt að rjúfa þetta samband. Dr.
Arnold Toynbee er einnig meðal þeirra
höfunda, sem vér verðum að byggja
mikið á, því margir telja að hann'hafi
fundið þýðingarmikil sannindi, þegar
hann talar um hið mikla tóm, sem mynd
azt hefir í nútímamenningunni. Þá má
ekki ganga fram hjá hinum lægri gerð-
um Freud-stefnunnar, sem hafa mikil
áhrif á vorum tímum £ verzlunarlífi og
ekemmtanaiðnaði. Það er mikill munur
á þessum lágkúrulega Freudisma og
skoðunum Heisenbergs, sem eru á allt
öðru sviði (Das Naturbild d. heutigen
Physik, 1957), en þó kemur kenning
hans þessu máli einnig við, ekki sízt
hin fræga óvissu-formúla Heisenbergs.
Það væri fróðlegt að vita hvers vegna
svo mörg geimskot mistakast — en þótt
fullkomleiki kjarnavísindanna sé mikill,
þá er þó mikið eftir af óvissu enn —
og verður sennilega á öllum tímum
mannkynsins á þessari jörð.
II.
H ver er tilgangurinn með því
að taka þetta til meðferðar, ofvöxt og
r.auðung í menningu vorra tíma? Til-
gangurinn er að vera þeim að liði, sem
rkki vilja fljóta sofandi að feigðar ó
i menningarlífinu, sem ekki vilja láta
skeika að sköpuðu um velferð sína og
barna sinna, þ.e.a.s. þeim sem álíta að
þjóðaruppeldið í heild skipti máli. En
pað er von mín að í þeim flokki séu
margir uppalendur, starfsmenn heimila,
skóla og kirkju og einnig' stjórnmála-
menn. Hugsandi konur og karlar kvarta
stundum í ræðu og riti um tilgangs-
leysi lífsins. Hvernig stendur á þessari
tilgangsleysis-tilfinningu? Aðrir kvarta
um leiðindi, þótt þeir skemmti sér heil-
ar nætur og verji til þess miklu fé.
Það er engu líkara en þeir syndi í leið-
mdum, eins og fiskar í sjó, og komist
aldrei út úr þessu furðulega ástandi.
Það er mála sannast, að líf, sem ekki
hefir tilgang, verður tómt, eyðilegt og
þreytandi. Kennsla, sem ekki hefir til-
gang, verður þreytandi bæði fyrir nem-
endur og kennara. Auðsöfnun, sem eng-
an tilgang hefir, verður blátt áfram við-
bjóðsleg og minnir á framferði púka og
drauga þeirra, sem þjóðsögur greina frá.
En til er einnig tilgangslaus lærdómur,
þar sem menn læra margt, en þó ekki
þá lífsnauðsynlegu list að stjórna sjálf-
um sér. Og þá nær uppeldið ekki til-
gangi sinum. Það fer líkt og hjá Bakka-
bræðrum þegar þeir báru sólskinið inn
í trogum. Tilfinningin um að lífið hafi
engan tilgang grípur um sig, ekki að-
eins meðal venjulegra manna, heldur
rær hún einnig tökum á stórskáldum
og öðrum snillingum og hefir leitt suma
þeirra til að stytta sér aldur.
Nú er tilgangsleysis-tilfinningin ekki
sá menningarsjúkdómur, sem rannsaka
skal, heldur aðeins eitt af einkennum
sjúkdómsins. Sjálfar orsakirnar liggja
miklu dýpra. Og einkennin gera ekki
vart við sig fyrr en sjúkdómurinn hefir
r.áð verulega föstum tökum.
III.
Orðið ofvöxtur merkir í þessu
sambandi hið sama sem erlenda orðið
Hypertrophie. Ofvöxtur menningarinnar
er Kulturhypertrophie. Orðið nauðung,
sem vér höfum hér notað og munum
nota, er þýðing á erlenda orðinu Deter-
mination. í sambandi við heiti þeirrar
stefnu, er á flestum Evrópumálum
nefnist Determinismus, hafa íslenzkir
höfundar notað heitið nauðungarhyggja
eða nauðungarkenning. í samræmi við
Lþessa aðferð þýðum vér Kulturdeter-
mination með menníngarnauðung. Þetta
er aðeins skýnng á sjálfum orðunum.
Það er ekki umdeilt mál að bæði of-
vöxtur og nauðung eru fyrir liendi í
nútímamenningunni, en spurningin er
hvort annað sé orsök og hitt afleiðing,
eða hvort bæði fyrirbærin séu fyrir
hendi sem afleiðing af einhverju
óþekktu.
Hvað felst í hugtakinu menning, er
almennt kunnugt. í hinu erlenda orði
kultur felst ræktun, af latnesku sögn-
mni coli, sem blátt áfram þýðir að
rækta eitthvað, t. d. að rækta jörð-
ina. í hinu íslenzka orði menning felst
þó öllu framar ræktun á tilteknu sviði,
þ. e. ræktun mannsins á sjálfum sér
og þeim hæfileikum, er með honum
búa, nema annað sé beinlínis tekið
fram, eins og gert er þegar talað er
um verklega menningu. Sumir erlend-
ir höfundar gera skarpan greinarmun
á culture og civilization, eins og t. d.
dr. Arnold Toynbee. Vér gætum e.t.v.
náð þessum merkingarmun með því að
greina á milli menningar og siðmenn-
ingar. Menning væri þá ræktun á um-
hverfi mannsins, siðmenning ræktun
mannsins á sjálfum sér. Einnig má
greina milli hugrænnar og verklegrar
menningar, eins og greint er á milli
hugvísinda og náttúruvísinda, en því
má ekki gleyma að öll menning er að
einhverju leyti hugræn. Greiningin
verður ekki alveg nákvæm, vegna þess
að bæði menning og siðmenning eiga
upptök sín hjá manninum og miðast við
hann. Kjarni málsins er að oss verði
ljóst, að ef maðurinn afrækir sjálfan
sig, svo að hann getur ekki stjórnað
sér, þá kemur hin ytri ræktun að litlu
haldi. Hvað stoðar það manninn þótt
hann eignist allan heiminn ef hann glat-
ar sál sinni? Hinar miklu rústir sýna öss
siðmenningargerðir, sem liðu undir loJc
af því að menn misstu stjórn á sér Og
gátu ekki varið sig, hvorlú gegn innri
i.é ytri hættum.
IV.
^ á vaknar annar spurningaflokte*
ur í sambandi við greiningu menning-
arinnar í þætti eða svið. Frá dögum
Kants og a.n.l. í samræmi við hin miklu
verk hans hefir það orðið að venju að
greina menninguna í þrjá meginþættú
Þekkingu, listir og siðferði. í fyrsta
llokki verða þá öll vísindi, í öðrum
flokki allar listir og í þriðja flokki allir
siðir þjóðanna, lög og stjórnmál og hin
siðgæðilegu trúarbrögð.
En það er orðið ljóst á síðari árum
að þessi skilningur er of þröngur. Menn-
ingin greinist í fleiri þætti en þessa
þrjá. Eins og norski heimspekingurinn
Tor Aukrust hefir bent á, verður ekki
hjá því komizt að bæta tveim þáttum
við: Tækni og trúarbrögðum. Og mér
virðist varla hægt að komast fram hjá
því að bæta sjötta þættinum við, í sam-
ræmi við skoðanir A. N. Whiteheads, en
það er verzlun. E.t.v. mætti telja verzl-
un til tækni, en það er ekki eðlilegt.
Hlutverk verzlunar í menningu að fornu
og nýju er ekki „nýsköpun", heldur
dreifing og útbreiðsla. Það er athyglis-
vert við kenningar Whiteheads að hann
bendir á hve mjög heimspekin hefir haft
tclhneigingu til að vanmeta gildi verzl-
unar í menningarlífi fyrri alda.
Ef vér aðhyllumst þessa greiningu, þá
verða í menningunni 6 meginþættir:
Listir, vísindi, siðferði, trúarbrögð,
tækni og verzlun. Auðvitað er hver þátt-
Framhald á bls. 13
Jóhann Hannesson