Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.1963, Page 6

Valle í Sætisdal, þéttbýlið i nánd við kirkjuna. Vallarheim Turistheim er sem næst á miðri mynd til hægri, í húsa-
hverfinu. Fjallið til vinstri er vestan árinnar Otra, fellur hún þar alveg að fjallinu flugbröttu og gróðurvana. —
Séð fram dalinn, undirlendið mestallt austan ár.
Á sporaslúð Guðmundar
Thorsteinsons
Eftir Áma G. Eylands
Otra sígur seint og hægt fram um,
þar sem ég sit við gluggann í Hótel Dölen
í Evje í Sætisdal. Straumur árinnar er
efju-þungur, þótt hún sje lygn yfir að
líta, ber hún gull Dalsins í fangi sér
áleiðis fcil sjávar. Einn timburbolurinn
eltir annan, og stundum koma þeir marg
ir í félagi og halda hópinn, þeir segja
bezt til um straumþungann sem aldrei
slakar á, og ekikert munar um þessa
byrði. Langt er timibrið að komið, og
víða frá, upp um allan Sætisdal, frá
Bygland, Valle og Bykle, frá sögu- og
sagnasveituniuim miklu.
Lengi hefir mig fýst að svipast um
í Sætisdal, í dalnum sjálfum, því mér
finnst ég ekki vera kominn í hinn eigin-
lega Sætisdal þótt ég sé hér í Evje og
hafi raunar áður komið allt upp til
Byglandsfjord, þar sem hin um 80 km
langa járnbraut frá Kristjánssandi end-
ar, en vatnið Byglandsfjord tekur vdð
og vegir fram í dalinn, allt inn til
efstu heiða og fjallabýlisins Bjáen, sem
er í 855 metra hæð yfir sjó og um 220
km. frá Kristjánssandi.
I dag vinnst ekki tími tid að aka
slí'kt langleiði, verð að láta mér nægja
það sem minna er, að skreppa fram í
Valle, sveitina mestu í ofanverðum
Sætisdal. É.g ætla mér ekki þá dul að
leita uppi rótarstöðvar trjánna sem
Otra fiytur hér fram um, sem höggna
og berkta timburboli, og sem lengst eru
að komnir. Hitt er mér í huga að svip-
ast um eftir íslenzkum sporum og minn-
ingum 46 ára gömlum. >ær hlýt ég að
finna, minna en hálf öld, hvað er það
í Sætisdal, þar sem alda-gamlar minn-
ingar hafa lifað svo vel á vörum fódks-
ins að prófessor Liestöl — Knútur frá
Hlíðarseli — notaði það oss fslendingum
í vil, til þess að sanna líklegt sann-
leiksgi'ldi margs í íslendingasögum, þótt
annarlega hafi sumir íslenzkir fræði-
menn vikizt við máli þess merka manns
og sagnfræðings.
Þokan geymir hjalla og nær niður í
miðjar hlíðar. Hér og þar vaða hjallar
og hæðir þokusæinn, svo að engu er
líkara en að barrskógar-hólmar sigli
hægan byr vdð sjónarrönd. En það er
að glaðna ti'l, og í von um bjartan dag
leggjum við af stað frá Evje.
Fyrst liggur leiðin um furumóa upp
að sveitaþorpinu Byglandsfjord, er þá
komið um 200 yfir sjó. Þar er endastöð
hinnar mjósporuðu járnbrautar frá Krist
jánssandi, og um leið aðalverzlunarstað-
ur dalbúa. Um áratugi hafa flutningar
í dalinn verið með járnbrautinni til Byg-
landsfjord, og þaðan með bátum eftir
vatninu samnefna og landleiðis eftir
vegum meðfram því. En nú gerast þátta
skil. Einmitt þessa dagana fara síðustu
lestirnar um brautina, það er verið að
leggja hana niður eftir 66 ára rekstur.
Aukaferðir eru farnar á brautinni, í
kveðjuskyni, hundruð dalbúa aka leið-
ina að gamni sínu — í síðasta sinn. Tíma
bil er á enda. Skrímslið „rasjonaliser-
ing“, — skipulagning" og — „gernýtimg“
heitir það víst á ísienzku — hefir gripið
inn í líf fóliksins á þessum slóðum. í um-
boði rasjonaliseringarinnar segja hinir
vísu feður hins norska lands, að það
borgi sig ekki lengur að halda uppi
járnbrautarsamibandi hér og þar, þar
sem brautirnar hafa verið lífæðar fólks
og startfs á umliðnum áratugum. Og auð
vitað eru það hinar minni byggðir og
tiltölulega fólksfáu sem verða fyrir
barðinu á þessari þjóðfélags-skipulagn-
imgu. Er það ekki hin sama „skipulagn-
ing“, eða vöntun á raunverulegri skipu-
lagningu? — sem tæmdi Aðalvík og nú
Grunnaví'k?
Bílarnir eiga að taka við í Sætisdal,
stjórn og þing hét dalbúum stórbætt-
um vegum um leið og ákvörðun var
tekin um að leggja niður járnbrautina,
heldur hefir þótt verða vöntun á efnd-
unum. —
K liggur leiðin fram dalinn,
austan við hið 42 km. langa stöðuvatn
Byglandsfjord, lengi vel. Um sveitina
Bygland, sem er hin blómlegasta, þar
er bændaskóli dalbúa. Allt í einu þrerng-
ist leiðin, fjöllin ganga þverhnípt að
vatninu svo að vegurinn er höggvinn
inn í bergið. Half-göng — halvtunnel —
kalla Norðmenn slíkt, en bergið er svo
heil'legt og traust að ekki stafar hætta
af, þótt það hangi út yfir veginn, en
heldur er rakasamt á veginum hér og
ærnir „ufsadropar" af berginu. Gæti ég
trúað að hér væri ekki hættulaus veg-
ur á vetrum, enda er nú unnið að því
að gera fúllikomin göng beint í gegnum
kletta-múla þennan. Það mjakast að
bæta veginn, þótt mikið vanti enn á
að vel sé.
Vatnið þrengist, slitnar eiginlega í
tvennt, heitir þar Straumur — Straum-
en — og við ökum á brú vestur yfir
vatn og inn dalinn áfram meðfram því.
Hér eru bæir strjáiari heldur en var í
Bygland, en þó eru hér mörg vin-
gjarnleg býli og lífvænleg á að líta.
Hflíðar dalsins eru háar og brattar, en
víðaist hvar hefir skógurinn megnað að
sigra brattann og festa rætur, falleg-
ur greniskógur, en þar sem láglendi
verður með vatninu ber meir á furunni,
enda enu það mest malborin nes og
hjallar sem hér bjóða skóginum heim,
og ófrjórri vist heldur en hlíðarnar,
þar sem þær hafa á annað borð ein-
hvern jarðveg upp á að bjóða.
Ég les bæjarnöfnin um leið og fram
um er farið, þau eru ósvikin sum, og
norræn, Freysnes (Fröysnes) og fossinn
Reyðarfoss, Við Ós endar vatnið, og nú
víkur vegurinn austuryfir á ný, innan
skamms eru við í Valle, og það gerist
björgulegt um að litast. Miðstöð sveitar-
innar er samnefnd, hér er kirkjustaður,
verzlanir, pósthúis og skrifstofur sveitar
innar, barnaskóli, bilastöð og afgreiðsla
og allt það er fylgir með fjölbýlinu,
hótel og matsala, ekki aS gleyma. Hér
erum við um 300 metra yfir sjó. Enn
rísa fjöllin brött báðum megin dals-
ins, skógi vaxin og ekki óvingjarnleg
austan ár, og ganga þar inn rninni þver-
dalir, en vestan ár gefur á að lita: Þar
rís 'hlíðin mör.g hundruð metra há, ekki
alveg þverhnípt en því sem næst, einn
fei'knamiki'll bergflái, eggsléttur að
heita má, svo hvergi festir gróður á og
engum fær nema fuglinum fljúgandi.
Undirlendi er hér töluvert, austan ár-
innar, og hið mesta í Sætisdal öllum,
fleiri jarðir flatlendar nokkuð, en skóg-
urinn góði, og fengsælt fjalllendi að
baki, til selfara og annara nytja. Það
er því allt með eðlilegum hætti og
að vonum er hér hefir verið miðstöð
Dalsins frá fornu fari, og þingstaður
í eina tíð, þótt enn sé þetta sveit, og
geti hvorki talizt bær né þorp, bænda-
sveit og ferðamannasveit.
'V ið erum á leiðarenda, að þesstí
sinni, og nemum staðar við Bergtun
Turistheim. Rétt á móti gistihúsinu hin
um megin götunnar sé ég að eru skrifstof
ur hreppsins. Mér kemur til hugar
að þar sé ef til vill fróðleiks að leita
um erindi mitt til Valle. En um leið
og ég kveð þar dyra er ef til vill
ráðlegt að rifja upp hvað fer fyrir
búskapnum o. fl. í sveitinm — hreppn-
um — Valle. Við búnaðarfcalningu 1949
voru þar 202 sérmetnar jarðir, en flest-
ar litlar að ræktuðu landi, engin með
yfir 20 ha. af ræktuðu landi og 28 jarð-
ir náðu ekki því að hafa 10 ha. rækt-
aðs lands. En gæta verður þess að
skógur og önnur hlunnindi valda miklu
um framtfærslugetu jarðanna. Af bú-
fé var þá í hreppnum: 120 hestar, 1043
nautgripir, en sauðfé 4086, en þess er
að geta að sauðfé er talið 20. júní og
koma því öll lömb með í talninguna.
Geiturnar voru 176, svín 196 og ali-
fuglar 4058. í heimild frá 1957 eru íbú-
ar hreppsins taldir 971, en flatarmál
hreppsins er 758 ferkm. og má því
segja að rúmt sé um mannskapinn.
Kominn inn í ráðhús hreppsins leita
ég eftir að finna þar að máli einhvern
aldraðan mann, er eitthvað viti og
muni aftur í tímann, um menn og mál-
efni. Ég er ekki í búnaðarsnuðri, þótt
mér hafi þótt viðeigandi að gera nokkra
grein fyrir búskapnum í Valle, áður en
1-engra er farið. Ég er heppinn og næ í
mann á sjöfcugs-aldri. Hann er við sjúkra
samlagið og þekkir alla hreppsbúa eða
þar um bil. Það hriktir nokkuð í sam-
ræðum okkar fyrsta sprettinn, mér er
ekki fullljást hvort hann skilur mig
fyllilega — hið norska málfar mitt —
sem er allfjarri hinu góða og gamla
Sætisdalsm,áli hans, sem um margt er
líkara íslenzku en norsku borgarmáli,
eins og nú gerist. Ef til vill er gamli
maðurinn ekki alveg laus við tortryggni
gagnvart mér og erindi mínu, en það
rætist úr honum er ég geng beint að
erindinu og tala léttilega um hlutina.
— Manst þú nokkuð eftir ungum ís-
lenzkum málara er hét Guðmundur
Thorsteinsson, og sem dvaldist hér í
Valle sumarið 1916?
— Jú, ég mian eftir honum, en óg
kynntist honum ekki neitt að ráði, og
er ekki fróður um dvöl hans hér. En
auðvitað veit ég hvar hann bjó og ég
get vísað þór á mann sem var allmikið
0 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1. tölublað 1963