Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.1963, Page 14

tæknflegra nýjunga. Nauðungin kemur
íram í taeknilegu kapphlaupi milli landa
og þjóða. Gullöld tækninnar er einnig
öld hinna miklu heimsstyrjalda. Eldri
kynslóðin hefir lifað tvær þeirra og
menn búi sig nú undir hina þriðju.
Hugsjónin er hin sama, en tæknin er
önnur í grjótkasts-bardaga en í kjarn-
orkustyrjöld.
Menn deila yfirleitt ekki um hvort
menning vor sé sjúk eða ekki, heldur
hvort hún verði læknuð eða ekki. En
hvað er þá heilbrigð menning? Heil-
brigð er aðeins sú menning, sem held-
ur jafnvægi milli frelsis og ábyrgðar,
heldur uppi alhliða virkni í öllum
greinum sínum og afrækir enga og
kemst þannig bæði hjá ofvexti og
nauðung. Að slíkri siðmenningu ber að
stefna í þjóðaruppeldinu, en það er
Ijóst að svo er ekki gert.
Vér höfum áður minnzt á Bakka-
bræður. Margt mistókst hjá þeim, eins
og kunnugt er. Þeir keyptu einu sinni
kerald, slógu það sundur og fluttu í
stöfum norður. En keraldið lak hjá
þeim er þeir settu það saman. Loks
mundi einn eftir því, að botninn var
eftir suður í Borgarfirði. Og þar með
lauk öllum ágreiningi.
Almennt erum vér ekki komnir eins
langt og þessi Bakkabróðir þegar um-
ræðurnar eru færðar yfir á svið sið-
menningarinnar. Ker hennar lekur og
menn ausa og ausa. Toynbee segir ekki
mikið annað en að það sé tóm í menn-
ingunni og Schweitzer segir að botninn
vanti og segir einnig hvar hann er nið-
ur kominn. Menn ausa í botnlausar hít-
ar sjónvarps, útvarps, blaða, bóka,
kvikmynda og skemmtana. Og prímitivi-
atar flýja burt í kofa úti við sjó eða á
fjöllum uppi — og perversistar skrifa
sínar svívirðingabækur; þeir afsaka
flestar svívirðingar einstaklinga, en
deila á þjóðfélögin.
Kultúristar vorir lifa fyrir líðandi
stund og láta allar hugsjónir um þjóð-
aruppeldi eiga sig. Og sumir spyrja ein-
ungis um hvernig hægast sé að tæma
vasa náungans án þess að verða talinn
þjófur eða sakamaður meðal almenn-
ings. Af þessu láta margir blekkjast og
halda að botninn skipti engu máli.
Vér íslendingar stælum nú í flestum
greinum aðrar þjóðir og eltum þær,
en því miður erum vér jafnan á eftir
þeim í sumum greinum, ekki sizt í upp-
eldismálum. T. d. eru hér á landi varla
til einkaskólar, en meðal nágrannaþjóð-
anna eru þeir margii-. Ýmsar lífsvenjur,
sem aðrar þjóðir meta mikils, höfum
vér að engu — og finnst svo furðulegt,
þegar það kemur í Ijós að vér erum
slappari og úthaldslausari en menn frá
nágrannalöndunum. Vér höldum einnig
uppi menningarnauðung gagnvart heim-
ilunum, sem sumir nárgannanna eru
lausir við og í aðgreiningu hins heil-
brigða og óheilbrigða, hins góða og illa,
erum vér einnig slappari en grann-
þjóðir vorar. Velferðarmál hinna tauga-
veikluðu og afvegaleiddu eru hjá oss
áratugum á eftir tímanum.
Sæmdarhugsjónin var stundum of
sterk með fornmönnum, svo einhliða
að böl og tjón hlauzt af. Nú er sæmd-
arhugsjónini orðin of veik með þjóð
vorri. Gunnar vildi ekki eta stolinn
ost, Kolskeggur ekki níðast á því, sem
honum var tiltrúað. En hver fæst um
slíkt nú á dögum, ef annað borgar sig
betur?
Nauðungin í menningunni veldur
reifikasjon, segja existensíalistar. Og
það er með því bezta, sem þeir hafa
til málanna að leggja. Við hvað eiga
þeir? Res er hlutur; sögnin að reificera
þýðir að fara svo með mann sem hlut-
ur væri, taka menn sömu tökum og
dauða hluti eða dauð dýr, svo sem síld
eða þorsk í frystihúsi. Hinn kunni upp-
reisnarandi ungra listamanna vaknar
þegar þeir taka að skilja stafrófið í þessu
lögmáli og finna til þunga nauffungar-
innar. Þeir vilja ekki vera þrælar —
og sumir jafnvel ekki gera aðra að
þrælum. „Heldur vildi ég vera götu-
sópari en leika jazzmúsik", sagði ný-
lega frægur tónlistamaður. Og ég fyrir
mitt leyti vildi heldur sópa götur með
honum en selja mönnum brennivín.
Hvorugur okkar vill eiga hlut að því
að gera menn að þrælum, reificera þá.
Öðrum er alveg sama hvort þeir snú-
ast með eða móti hinu nýja þræla-
haldi, sem nauðung menningarinnar
ieggur á náungann. Það er frumatriði
í líkamlegu uppeldi að greina milli
þess, sem er hollt og óhollt, gagnlegt
og skaðlegt fyrir líkamann. Þannig 'er
þetta einnig í þjóðaruppeldinu í heild;
greina verður milli góðs og ills. Ef það
er ekki gert, þá vantar allan botn í
menninguna.
Uppalandinn, sem gerir sitt bezta á
heimili sínu og í skóla og í þjóðlífinu,
en sér lítinn árangur, verður að nema
staðar og spyrja: Hver rífur niður það,
sem ég byggi upp? Þá fyrst er von á
svari, ef menn kunna að spyrja. Þá
verður auðveldaro að skilja lögmál of-
vaxtar og nauðungar í menningunni.
— Sama á við um stjórnmálamenn, sem
ekki hugsa um völd, heldur velferð
þjóðar sinnar, borgar sinnar, sýslu eða
sveitar.
Jóhann Hannesson.
1 BÖKMENNTIR \
Framhald af bls. 5
stríðum straumi tákna og hugmynda; hin
gagnorða samþjöppun sem gerir lesand-
ann að másandi fylgdarmanni hins
óþreytandi hlaupara; þar á ofan hin tíða
endurtekning lykilorða sem hafa svipuð
áhrif og galdraþulur; snjallar setningar
sem lýsa upp samhengið eins og vitar
um nótt; tilvísanir sem skjalla lesand-
ann gegndarlaust með því að ganga út
frá að þekking hans sé nær takmarka-
laus; spakmæli sem dramatísera vísdóm-
inn með ótrúlegri dirfsku — allt eru
þetta einkenni á rithætti Malraux, sem
gera hann svo smitandi, að ófáir þeirra
höfunda, sem samið hafa bækur um
hann, hafa fallið fyrir freistingunni að
stæla hann.
Malraux talar nákvæmlega eins og
hann skrifar, með sama flaumósa hrað-
anum, með sömu nákvæmninni í spak-
legum skilgreiningum, á sama gagn-
orða símskeytamáli. Þetta eitt ætti að
sanna að stíll hans er upprunalegur og
ósvikinn. Aldrei hefur það fremur átt
við en hér, að stíllinn sé maðurinn.
H ver eru vifffangsefnin sem altaka
Malraux í bókum hans? I fyrsta lagi
það sem Pascal nefndi mannleg eða
mennsk kjör eða aðstæður: „Hópur
manna í hlekkjum, og allir dæmdir til
lífláts; á hverjum degi er nokkrum
þeirra slátrað í augsýn hinna. Þeir sem
eftir eru þekkja sitt eigið hlutskipti í
örlögum félaga sinna . . .“
Nokkrir þeirra mörgu frönsku rithöf-
unda, sem Malraux hafði djúptæk áhrif
á eftir 1930 og fram yfir seinni heims-
styrjöld, hafa aldrei getað komizt lengra
en að lýsa yfir óþolandi fjarstæðu
mannlífsins. En „La condition humaine"
er ekki verk í anda existensjalismans,
þó bókin sýni með meistarabragði töfra-
mannsins alla þá margháttuðu innri
reynslu, sem allt frá dögum Prédikarans
hefur verið tjáð bæði í trúarlegum og
guðlausum existensjalisma. 1 þessari
sögu, sem er ásamt „Les conquerants”
(Sigurvegararnir, 1928) og „L’Espoir"
nokkurs konar þríverk, að mörgu leyti
einstætt í bókmenntunum, sameinar
Malraux háspekilegar vangaveltur og
rannsókn á raunverulegu hlutverki sam-
vizkunnar og_mannlegs tilgangs í sögu
mikilla viðburða, byltinga og gagnbylt-
inga.
Eins og Dostójevskí er skáldsagnahöf-
undurinn Malraux mjög séður sálfræð-
ingur, og þó hann sé gagngert andvig-
ur sálfræðikenningum í fagurfræði sinni,
þé er hugmyndin um samvizkuna veiga-
mikill þáttur í verkum hans.
í einni af skáldsögum sínum lætur
Malraux söguhetjuna deyja með þessi
orð á vörum: „Það er ekki til neinn
dauði . , . Það er bara ég . . . ég sem er
að deyja.“ Þetta má segja að sé grunn-
tónn hjá Malraux.
Dauðinn er alls staðar nálægur í verk-
um Malraux, en ofannefnd orð söguhetj-
unnar eru samt ekki lokaorð höfundar-
ins. í hinum miklu listfræðilegu verk-
um „Raddir þagnarinnar" og „Mynd-
breyting guðanna“ og í þrem bindum
ritverksins „Musée imaginaire de la
sculpture mondiale“ og ýmsum ritgerð
um koma fram ný svör við hinni nær-
göngulu spurningu sem ævinlega hefur
hrjáð Malraux: Dauðinn er til . . . en
dauðinn er sigurvegari sem dag hvern
er sigraður af sköpunargáfu mannsins
— og þannig hefur það verið frá örófi
alda.
1 skáldsögum sínum hugðist Mal-
raux sýna fram á að athöfnin, sameigin-
legar aðgerðir einhuga hóps, byltingin
væri svar mannsins við örlögunum; í
„Raddir þagnarinnar" verður listin svar-
ið. í sköpuninni og margvíslegum mynd-
breytingum hennar fá mannleg verð-
mæti æðra líf, sem er svo ótímabundið
að mikil listaverk eru „vakin upp af
dauðum“ og verða ung á ný með hverri
kynslóð sem kann að meta þau, en
deyja ekki með henni.
Bæði í hinum heimspekilegu skáld-
sögum sínum og listfræðilegum verk-
um túlkar André Malraux sama tragíska
húmanismann.
„Valhnotutrén í Altenburg“ er fyrsta
bindið af skáldverki sem Malraux kall-
aði „Glíman við engilinn“. Handritið að
öðru bindi var eyðilagt af Gestapó-
mönnum sem komu til að taka Malraux
fastan, en gripu í tómt.
Vincent Berger, söguhetjan í fyrsta
bindinu, er að deyja af völdum eitur-
gass á vígvellinum og er altekinn af
þeirri sannfæringu að „lífstilfinningin er
hamingja og hann hefur í heimsku
sinni verið önnum kafinn við aðra hluti
en að njóta hamingjunnar." í honum
bærist bara ein tilfinning, „tryllt hatur
til þeirra afla sem höfðu komið í veg
fyrir að hann nyti hamingju."
Þegar skáldsagan kom út eftir seinni
heimsstyrjöldina nefndi Malraux í stutt-
um inngangi þessa „skírskotun til ham-
ingjunnar" sem ýmsir gagnrýnendur
kynnu að álíta svar við áleitnum spurn-
ingum hennar. Malraux sagði stuttara-
lega: „Skírskotunin til hamingjunnar er
hér ekki annað en einföld sálræn við-
brögð.“ Eins og allir heimspekilegir
skáldsagnahöfundar samtímans hefur
Malraux, sem er þeirra fremstur í öllu
tilliti, fyrir löngu sagt skilið við hug-
myndina um hamingjuna — algengustu
og útbreiddustu hugmynd sem mann-
kynið hefur komið fram með.
Eg held að Malraux muni aftur taka
til við skáldsagnagerð og hefja nýja
„Glímu við engilinn". Þá kynni hann
að geta leitt undrandi lesendum sínum
fyrir sjónir, að hugmyndin um hamingj-
una er eins ung og hún virtist vera
fyrir 170 árum, þegar St. Just, annar
eilíflega ungur maður, gekk með hana.
Hann kynni einnig að geta sýnt fram á,
að hún er jafndjörf nú eins og hún var
í augum Goethes, þegar hann varð loks
að ljúka við „Faust“.
„Hann var meira en maður, hann
var heil öld“ sagði Victor Hugo um
Voltaire með mælsku þeirra tíma. Eftir
nokkra áralugi mun e.t.v. einhver ung-
ur mælskumaður nota þessa sömu setn-
ingu um Malraux, hinn mikla höfund,
sem skrifaði ekki, heldur barðist, þegar
orustur aldarinnar geisuðu, barðist „fyr-
ir þeirri gáfu og þeim heiðri að vera
maður“.
| TÆKNI OG VISINDI |
Framhald af bls. 11
stjörnur. Einn þessara spegla er tæpir
80 metrar í þvermál. Og unnt er að
láta hann snúast og breyta stjörnumiði
sínu með mikilli nákvæmni. Er tæki
þetta á JODRELL BANK nálægt Man-
chester í Englandi. Annar spegill er 64
metrar í þvermál og mjög fullkominn.
Hann er í Ástralíu. Stærsti spegillinn
er hjá Green Bank í Virginiu. Er hann
rúmlega 90 metrar í þvermál.
Ýmsar aðrar gerðir af radíóbylgju-
nemum eru notaðar. Þannig eru t.d.
grafin göng í fjöll og firnindi og klædd
málmþynnum. Eða notaðir eru tveir
fjarlægir speglar og bylgjum þeirra
varpað saman með flóknum rafeinda-
útbúnaði. Sum þessi viðtæki geta num-
ið radíóbylgjur sem verið hafa þúsund-
ir milljóna ára á leiðinni frá upphafi
sínu. Þó fara þær með ljóshraðanum,
300 þúsund kílómetra vegalengd á
sekúndu hverri!
F itt merkilegasta upphaf radíó-
bylgja er í Krabba-stjörnuveröldinni,
þar sem stjarna nokkur varð að SÚPER
NOVU, sprengistjörnu, og brann til
agna í geypilegri varma- og ljósorku
árið 1054 eftir Krists burð. Nú 909 ár-
um seinna, þeytist rafhlaðinn gosmökk-
urinn enn frá þessari sprengingu og
elektrónurnar, sem æða um segulsvið
geimsins svo órafjarri, senda radíó-
bylgjur sínar, eða boðaföll, alla leið
hingað til jarðar.
Slíkar ofursólir eru yfirleitt 100
milljón sinnum ljóssterkari en sólin í
hinu jarðneska sólkerfi.
Fjarlægðir milli stjarna eru oft mæld-
ar með einingu sem nefnist „parsec“, og
er einn parsec 30 milljón kílómetrar
eða nær 3% ljósár.
í 10 parseca fjarlægð — eða 300.000.000
km fjarlægð — myndi sól vor tæpast
sjáanleg með berum augum. En sprengi-
sólin eða Súper-nóvan, myndi þar eins
björt og fullt tungl!
Hér er því miður aðeins rúm til að
segja frá svo fáu af svo miklu og
mörgu. Þó' má nefna að margt bendir
til að stjörnuveraldir, sem í kunna að
vera hundruð þúsunda milljónir sól-
kerfa, rekist stundum á. Þetta virðist
eiga sér stað í stjörnu-veröldinni
CYGNUS í 500 milljón ljósára fjarlægð
(150.000 parsecar). Berast þaðan mjög
sterkar radíóbylgjur, aðallega frá
tveim stöðum, sem kunna að vera út»
brunnin sólkerfi.
S ú uppgötvun hefur verið gerð, að
kalt vetni, sem streymir milli stjarn-
anna, gefur frá sér radíóbylgjur, sem
eru 21 cm á lengd þegar þær yfirgefa
vetnisskýið, þar sem þær mynduðust.
Ef það kemur nú í ljós, að bylgjurn-
ar mælast hér á jörðu örlítið styttri,
bendir þetta til, að vetnið sé á hraðri
hreyfingu í áttina til jarðar. Ef þær
mælast lengri, þá eru þær að fjarlægj-
ast jörðu.
Með þessu móti má afla upplýsinga
um vetrarbrautina eða stjörnuveröld-
ina, þar sem sólkerfd vort er agnar
smát. og liggur úti við jaðar.
Þessi stjörnuveröld er talin hafa í sér
eitt hundrað þúsund milljón sólkerfi,
Hvert sólkerfi kann svo að vera sam-
sett af mörgum ósýnilegum köldum
hnöttum, byggiiegum eða óbyggilegum.
Fjarlægðin inn að miðju þessarar
stjörnuveraldar er um 240.000.000.000.-
000.000 km. Þessi stjörnuveröld er þó
aðeins ein af 19 slíkum, sem mynda
„lítinn“ stjörnuveralda hnapp í alver*
öldinni. Er hnappurinn um ein milljón
„parsecs" í þvermál.
Framhald á bls. 17
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1. tölublað 1963