Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.1963, Blaðsíða 16

verið fengsæll, fór svo að sverfa að náms
sveinum, að elcki var við unandi. Var
seinast svo komið, að þeir áttu erfitt
með að fá ofan í sig. Sáu þeir ekki ann-
að vænna en taka sig upp þaðan. Páll,
Tómas og 6 aðrir með þeim héldu svo
áleiðis til Dresden. Á leiðinni komust
þeir í mesta basl og sultu heilu hungr-
inu. Skammt frá Neumark bjuggu þeir
sér náttból við brunn nálægt borgar-
veggjunum og kyntu þar bál til að
hlýja sér við. Varðmenn sáu bálið og
skutu þangað, en hittu þá ekki. Þrátt
fyrir skothríðina höfðu þeir góða mat-
arlyst. Þeir höfðu hnuplað tveimur gæs-
um og töluverðu af rófum, sníkt sér út
salt og fleira smávegis, og með ein-
hverju móti hafði tekizt að ná í pott.
Meðan á skothríðinni stóð færðu þeir
sig á bak við runna, matbjuggu þar og
héldu síðan „herlega" veizlu. Síðan
lögðust þeir til svefns undir trjánum og
sváfu rótt um nóttina. Um morguninn
veittu þeir athygli árnið, gengu á hljóð-
ið, fundu ána og meira að segja net
í henni, fullt af silungi. Þeir hirtu veið-
ina og héldu síðan leiðar sinnar. Og
þetta varð mesti hátíðisdagur fyrir þá.
Síðla dagsins hittu þeir bónda, sem
átti móður á lífi. Gömlu konuna hafði
alltaf, á síðari árum sínum þó aðallega,
langað til þess að sjá Svisslending áður
en hún dæi. Og nú nutu þeir enn einu
sinni Tómasar. Þeir fengu hinar beztu
góðgerðir hjá bóndanum og það ókeyp-
is, og það, sem óvenjulegra var: á heið-
arlegan hátt!
8.
E ftir fimm ára flakk hurfu þeir
félagarnir, Páll og Tómas, heim aftur
til St. Gallen. Á öllu þessu ferðalagi
hafði Tómas lært flestallar mállýzkur,
sem þá voru talaðar í Þýzkalandi. Var
hann óspar að sýna þessa kunnáttu sína.
— Guð hjálpi okkur, sögðu sumir ætt-
ingjar hans og vandamenn, hann Tómas
okkar er orðinn svo lærður, að við
skiljum ekki helminginn af því, sem
hann segir. En svo bætir hann við: —
Og þó var ég ekki einu sinni orðinn
almennilega læs.
Að fáum dögum liðnum lögðu þeir
frændurnir og félagarnir aftur af stað.
Nú var ferðinni heitið til Úlm. Þeir
höfðu með sér ungan dreng, sem hét
Hildibrand Klabbermather. Vandamenn
drengs þessa gáfu honum að skilnaði
með sér efni í kufl. Vonuðu þeir, að
bráðlega hefði honum tekizt að sníkja
sér út nægilega mikið fyrir saumum á
kuflinum.
„Okkur heppnaðist það líka“, segir
Platter. „Af vananum var ég orðinn
allra manna færastur að sníkja. Ég sá
á augabragði hvernig húsfreyja eða
húsbóndi myndu vera skapi farin, þar
sem ég kom. Ég vissi hvenær ég átti
að skæla, og hvenær ég átti að hlæja.
Ég vissi líka hvar ég átti að syngja, og
hvar ég átti að vera frekur. Ég sá undir
eins á því, hvernig þau opnuðu munn-
inn, hvað ég myndi fá — hvort heldur
barsmíðar, peninga eða matarleifar“.
Þeir fóru sér hægt í því að láta sauma
kuflinn. Það hefði verið líkt og að
leggja að velli einn bezta bjargargrip
heimilisins. Og svo grunnhyggnir voru
þeir auðvitað ekki, þó að fátækir væru
þeir að fjármunum.
Eins og vant var, varð Tómas litli að
láta allt af höndum við Pál, sem honum
áskotnaðist. Hann þorði varla að fá sér
minnsta bita án hans leyfis. Aftur á
móti át Hildibrand litli nærri allt
jafnóðum sem hann náði í eitthvað æti-
legt. Hann var alveg einstök hít. Það
vakti þó fljótlega grun brautingjans,
hversu lítið það var, sem Hildibrand
skilaði eða viðaði að. Þeir sátu því um
hann og gátu einu sinni staðið hann
að verki. Það kvöld áttu þeir fund með
sér, brautingjar og skotsveinar. Var
brot Hildibrands rætt þar af mikilli al-
vöru. Loks var kveðinn upp dómur og
honum fullnægt samstundis. Brautryðj-
endur lögðu sökudólginn upp f rúm,
tróðu tusku upp í munn hans, til þess
að ekki heyrðust hljóðin í honum, með-
an refsing þessi var framkvæmd. Upp
frá því þorði enginn af skotsveinunum
í hópi þeim, sem Tómas var í, fyrir
sitt litla líf að neyta nokkurs af afla-
feng sínum í laumi.
P latter segir: „Þeir vildu heldur
taka bein frá hundum á strætum úti“.
Hann lýsti átakanlega þeim gífurlegu
þrautum, sem hann varð að líða í úlm.
Hungraður, hrelldur og kalinn í huga,
varð hann að syngja úti fyrir gluggum
langt fram á nótt, af því að hann var
bókstaflega hræddur við að koma heim
með tvær hendur tómar. Hann var jafn-
vel smeykur við að verða barinn, hvað
heppinn sem hann kynni að verða í að-
dráttum.
Hann minntist með miklu þakklæti
þess, sem honum var gott gert, og nefn-
ir þar einkum til gamla konu og guð-
hrædda, sem vön var að núa á honum
hendurnar til hita, vefja gæruskinni
um fæturna á honum, þegar hann ætl-
aði að sálast úr kulda, og hjúkra hon-
um eftir því sem hún bezt gat. — Þar
komst hann að raun um hið sama og
skáldið íslenzka, sem segir:
„Guð á margan gimstein þann,
sem glóir í mannsorpinu“.
í1 rá Úlm fóru þeir til Múnchen.
Þar varð þeim talsvert vel til fanga,
þar eð þeir notuðu sama bragðið og svo
vel hafði gefizt þeim áður: að sýna
kuflsefnið og biðja um að hjálpa sér
um eitthvað, til þess að geta borgað
saumalaunin og þurfa ekki að ganga
klæðlausir þess vegna.
En þegar þeir komu til Úlm ári síðar
og höfðu enn til sýnis sama dúkinn og
létu fylgja sömu söguna og áður, þá
fór suma að gruna margt og efinn varð
opinskár.
— Hvað er þetta? Er ekki búið að
sauma kuflinn þann arna ennþá, eða
hvað? sagði einn.
— Burt með ykkur. Þið eruð að
gabba, sagði annar.
— Ég held að þið verðið búnir að
slíta út þessari yfirhöfn áður en farið
er að taka í hana eitt einasta spor,
sagði sá þriðji. Og hann gat nærri því
sem raunverulega var. Með því að
flækja dúknum með sér, hvernig sem
veður var og í ryskingum við aðra
flakkara, var öll ló slitin af honum og
jafnvel voru komnar í hann rifur, sem
þeir þó reyndu að fela, þegar þeir voru
að sýna hann.
„Hvað um hann varð á endanum, veit
ég ekki“, segir Platter, „en það veit ég,
að það varð aldrei kápa úr því klæð-
inu“.
10.
eir fóru aftur snögga ferð heim
til St. Gallen, en héldu síðan aftur til
Múnchen. Þegar þangað kom settust
brautingjar að í veitingahúsi, en létu
skotsveina eiga sig. Þeir fengu hvergi
húsaskjól og lögðust á kornpoka, sem
þeir sáu á torginu. Konur nokkrar,
sem fram hjá gengu, aumkuðust yfir
þá, gáfu þeim kvöldverð og næturgist-
ingu, svo að þarna fór ekki síður um
þá en brautingjana.
Ein kvennanna, sem var ekkja, vildi
halda Tómasi eftir hjá sér, og hann
hafðist við hjá henni nokkrar vikur.
En brautingi hans mátti ekki án hans
vera og leitaði hann uppi. Var hann
mjög reiður skotsveini sínum. Tómas
varð lafhræddur. En þá kenndi ekkjan
honum ráð, sem bjargaði honum í það
sinn. Þetta ráð var það, að gera sér upp
veiki. En þegar hann hvarf aftur til
skólans, hét Páll honum afarkostum, ef
hann tæki upp á þess háttar aftur.
Tómas vissi það ofur vel, að brautingj-
ar voru vanir að efna þess konar loforð
sín. Þegar Tómas hafði gert sér þetta
ljóst, hugsaði hann sér að strjúka. Hann
fór aftur heim til ekkjunnar og dvald-
ist þar nokkra daga. Næsta sunnudag
var hann snemma á fótum og lézt ætla
að bregða sér í skólann til að þvo skyrt-
una sína. En sú var þó ekki ætlun hans,
heldur flýtti hann sér af stað burtu úr
bænum. Og burtu hélt hann, lengra og
lengra komst hann.
Hann þorði ekki að snúa heim til
Sviss aftur, þar sem hann þóttist vita,
að Páll myndi leita sín í þá átt. Hann
hljóp því í gagnstæða átt og yfir ána
Isar. Þegar hann var kominn þetta
langt, settist hann niður og grét beisk-
lega. Þarna brauzt út sú innibyrgða
ólga, sem þurfti að fá útrás.
11.
M
1»J eðan Tómas sat þarna grátandi,
og vissi ekki hvað hann átti af sér að
gera, bar þar að bónda í vagni og fékk
hann að aka með honum góðan spöl, en
það sem eftir var til Salzbcrgar, varð
hann að ganga. Héla var á jörðu, en
litli strokumaðurinn var bæði skólaus
og höfuðfatslaus, treyjan hans var allt-
of stutt og gatslitin, og þess vegna var
lítið skjól í henni. Þess konar þrautir
var hann þó vanur við og hann hélt ör-
uggur leiðar sinnar. Hann ætlaði að
sníkja sér far niður eftir ánni frá Salz-
borg til Vínarborgar. En það tókst ekki.
En ekki þorði hann að snúa aftur rak-
leiðis til Múnchen og hélt því til Preiss-
ing. Þar var skóli. Eftir að Tómas hafði
dvalizt hér stuttan tíma, var honum
sagt, að stóri brautinginn frá Múnchen
væri að leita hans, og væri nú með at-
geir í hendi. Tómas beið ekki boðanna,
en flýði í dauðans ofboði og hélt til
Úlm. Þar fór hann beinustu leið til
ekkjunnar, sem hafði miskunnað sig
yfir hann áður og var þar vel tekið.
Hún skaut skjólshúsi yfir hann heilt
skólaár. Þá komst frændi hans og
brautingi á snoðir um, hvar hann
myndi vera niður kominn og fór þeg-
ar í stað að leita hann uppi.
Það var kvöld nokkurt, að Tómas
frétti, að frændi hans Páll myndi kom-
inn til borgarinnar. Beið hann þá ekki
boðanna og flýði sem fætur toguðu,
áleiðis til Konstanz.
„Honum var töluverður tekjumissir
að mér“, segir Platter. „Ég hafði haft
ofan af fyrir honum að miklu leyti í
mörg ár og því var honum ekki láandi,
þó að hann sækti fast eftirróðurinn“.
En þeir hittust ekki eftir þetta og
vita menn ekki, hvað varð um Pál á
endanum.
12.
egar Tómas kom yfir brúna hjá
Konstanz og sá þar hina svissnesku
drengi í hvítu treyjunum, segist hann
hafa verið eins sæll og hann hefði him-
■in höndum tekið. Hann hafði þó ekki
löngun til þess að vera þar til lengdar,
af því að þar var svo mikil umferð.
Han-n hélt því þaðan til Zúrich og hitti
þar nokkra brautingja frá St. Gallen.
Þeim bauð hann þjónustu sína sem
skotsveinn. Margir myndu nú ætla, að
hann hefði verið búinn að fá nóg af
þess konar starfi um ævina. En hann
langaði alltaf til þess að verða stúdent,
og þá var honum nauðugur einn kostur
að hafa ofan af fyrir sér með þessu
móti.
Meðan hann var í Zúrich, fékk hann
orðsendingu frá Páli frænda sínum,
sem hafði gefizt upp við að elta hann.
Fáll lét nú fyrirberast í Múnchen. Hann
hét Tómasi fyrirgefningu, ef hann vildi
hverfa heim til hans aftur. Tómas gaf
þessu boði engan gaum, sem nærri má
geta. Hinir nýju húsbændur reyndust
að sönnu ekki hóti betri og strauk hann
þess vegna frá þeim. í för með honum
slóst drengur á hans reki, sem Antony
Benetz hét. Þeir fóru til Strassborgar,
hittu þar mesta sæg af blósnauðum
skólasveinum, en engan almennilegan
skóla. Þeir héldu þess vegna þaðan til
Schlettstadt. Á leiðinni þangað var
þeim sagt, að þar væri fullt af fátæk-
um skólasveinum. Það þóttu þeim slæm
tíðindi, og Benetz fór að gráta.
P
«■ latter segir: „Ég bað hann að
vera hughraustan og sagði honum, að
svo framarlega sem einn einasti fátæk-
ur skólapiltur í Schlettstadt gæti kom-
izt þar af, þá treysti ég mér til þess að
sjá fyrir okkur báðum“.
Þar byrjaði Tómas fyrst á reglulegu
námi af fullri alvöru. Hann var þá orð-
inn 18 ára. En ekki leið á löngu þangað
til aðsóknin að skólanum og betlistöðv-
um borgarinnar var orðin svo mikil af
fátækum skólasveinum, að þeir félagar
höfðu ekki nægilegt viðurværi og urðu
þess vegna að taka sér staf í hönd og
halda þaðan. Þeir fóru til Solothurn og
hittu þar fyrir góðan skóla og nægilegt
til lífsviðurværis sér.
13.
Nú þótti Tómasi helzt útlit fyrir,
að hann myndi aldrei endast til þess að
ljúka við nám sitt. Þess vegna afréð
hann að snúa heimleiðis og hætta við
allt nám.
„Hver fjandinn sjálfur hefir rekið
þig hingað?" spurði móðir hans hrana-
lega, þegar hann kom heim til hennar,
„Ertu orðinn prestur?“
„Nei, það lán hefir ekki átt fyrir mér
að liggja“, svaraði hann móður sinni.
„Þú eyðir tímanum í flakk, í stað
þess að læra eitthvað. Mér ætlar víst
ekki að hlotnast það lán að verða
prestsmóðir".
Þetta voru miður skemmtilegar mót-
tökur, enda hafði Tómas ekki langa
viðdvöl hjá móður sinni. Hann lærði til
fullnustu að skrifa hjá presti í ná-
grenninu.
Nokkru síðar fór hann til Zúrich, og
þar hitti hann loks kennara, sem hann
naut fullkominnar kennslu hjá. Þar
með var flakk hans á enda. Þessi mikli
kennari hans hét Friedrich Myconius
(f. 26. des. 1490, d. 7. apríl 1546) og hjá
honum lærði hann t.d. latínu vel. Síðar
varð hann einnig vel fær í grísku, sem
hann lærði með sjálfsnámi. Þá varð
hann allvel að sér í Austurlandamálurm
Ekki leið á löngu, unz hann var sjálfur
orðinn kennari. Kenndi hann bæði
grísku og hebresku í Zúrich. Síðar flutt-
ist hann til Basel. Hróður hans steig
jafnt og þétt, þar til hann var orðinn
frægur maður. Hinn fátæki farand-
sveinn komst loks eftir mikla erfiðleika
til virðingar.
Tómas Platter lézt árið 1582 á níræðis
aldri.
14.
g
^vo fór að lokum, að löggjöfin
varð að skerast í málið og skakka leik-
inn milli brautingjanna og skotsvein-
anna. Jóhann Georg af Sachsen bannar
t.d. í tilskipun 1661 hinum eldri náms-
mönnum að féfletta og misþyrma hin-
um yngri og leggur þunga refsingu við,
ef út af þeim tilskipunum er brugðið.
Það voru þó engan veginn allir fá-
tækir námsmenn, sem eingöngu urðu
að lifa á bónbjörgum eins og Tómas
Platter. Margir unnu fyrir sér með ein-
hverri list, sem þeim var lagin eða þeir
höfðu numið. Aðrir fátækir stúdentar
gerðu sér að féþúfu hjátrú fólks og trú-
girni, sem var á afar háu stigi á þeim
tímum. Það var t.d. algengt að stúdent
fékk vel í pyngju sína og mal fyrir það
eitt að tauta einhver óskiljanleg töfra-
mæli yfir nýsánum akri. Með því var
hann að efla gróðurmöguleika akurs*
ins! Eða þá að stúdent hjálpaði trú-
gjörnum pilti til þess að ná ástum ungr-
ar stúlku með töfrabrögðum eða galdra-
rúnum! — Já, það var margt, sem gerð-
ist á miðöldum, ekki hvað sízt meðal
námsmannanna.
En hér skal látið staðar numið.
Jón Kr. Isfeld.
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1. tölublað 1963