Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.1964, Page 8

Hér er inngangurinn í húsakynni þau, sem rannsóknaskipu leggjendur General Motors vinna í. Hringstiginn er úr
norsku graníti og er honum haldið uppi af stélstöngum, sem koma saman bæði í lofti og á gólfi.
BYGGINGARLIST
Framhald af bls. 1.
flokkar Suður-Ameríku höfðu skilað, og
lagt til mennirLgar Vesturálfu.
Hinir evrópsku innflytjendur til Norð-
ur-Ameríku fluttu þannig allt fram á
19. öld með sér byggingarvenjur sinna
héimahaga, en á mjög frumstæðan hátt
þó, eins og gefur að skilja. Byggingar-
hættir Norðurálfu náðu þó að festa ræt-
ur, allt frá austurströnd Bandaríkjanna
til stranda Kyrrahafs í vestri, og sam-
löguðust brátt hinum mjög ólíku staðhátt
um hinnar víðfeðmu Vesturálfu. Ný-
lendustíllinn svonefndi (Colonial Style)
mun hafa borizt með hinu/m fyrstu holl
enzku innflytjendum, en sú stílgerð ger
ir enn í dág mjög vart við sig í öllum
helztu byggðarlögum austanverðra
Bandaríkjanna. Hefir þessari sérstöku
stílgerð, sem setur svip á heil héruð,
óg einnig í ýmsuim borgum, að sjálf-
sögðu verið breytt all- verulega frá því
er var á 17. öld, — einkum eftir að fag-
menn komu til sögunnar, og er nú vel
mótaður og sérstæður byggingarstíll, í
miklu dálæti hjá þjóðinni.
Danir, Svíar, Englendingar og Frakk-
ar hafa og sett svip sinn á þá staði, er
þeir fluttu til, og þá einkum í Mið- og
Suðurríkjum. Fluttu þessi þjóðarbrot
einnig með sér venjur sinna heima-
stranda, sem einnig, er árin liðu, tóku
á sig sjálfstæðari mynd, er aðstæður
sköpuðu. En allt fram til okkar tíma
hefir gætt mikillar íhaldssemi víðast
hvar í gerð híbýla manna og húsakosts,
og heildarmyndin þannig furðu lítið
breytzt frá því byggðarlög innflytjend-
anna tóku að mótast fyrir alvöru, —
nema auðvitað þar sem iðnbylting 18.
aldar skóp hinar stærri verzlunar- og
iðnaðarborgir við miklar auðlindir. En
sú þróun er aftur gjörólík, og ekki allt
farizt þar jafn vel úr hendi og hið ytra
kann að benda til við fyrstu sýn.
Skipulag nær allra borga og stærri
bæja er byggt á forn-grískum fyrirmynd
um, hvort sem það er af tilviljun eða
eigi. Nýlenduborgir Grikkja og síðar
Rómverja voru homréttir byggingarreit-
ir, skýrt gatnakerfi, vel markaðar að-
albrautir og vel séð fyrir opnum svæð-
nm og torgum. Þannig em einnig meg-
inlínur í skipulagi þéttbýlisins í Banda-
ríkjunum.
En þó gætir áhrifa fornaldar þar í
fleiru. Áberandi er, hversu byggingar
stjórnarvalda — kirkjur, listasöfn og
minnismerki — sækja fyrirmyndir enn
þann dag í dag til súlna- og musteris-
bygginga, með tilheyrandi marmara og
skreytingum frá blómaöld og hámenn-
ingu forn-grískrar byggingarlistar, en
á litlar rætur í byggingarháttum nútím-
ans. Ennfremur gætir mjög áhrifa þar
frá Renaissance tímabilinu. Þessi þróun
hefir mjög verið gagnrýnd af ýmsum
fremstu arkitektum Bandaríkjanna á
þessari öld, svo sem þeim Louis Sulli-
van, John Root og Frank Lloyd Wright.
Hafa 'þeir haldið því fram, að hér sé
um algjöra uppgjöf að ræða á sjálf-
stæðri listsköpun, er fjötri alla eðlilega
þróun hennar, — en þeir hafa allir ver-
ið í flokki þeirra, er skapað hafa nýtt
viðhorf þjóðar sinnar, byggt úr jarð-
vegi þeirrar þróunar, sem gjörbreyttir
byggingarhættir 19. og 20. aldar hafa
skapað.
r V fyrri hluta 17. aldar varð enn
vart gotneskra áhrifa á byggingarlist
Ncrðurálfu, og leifarnar í byrjun 18.
aldar höfðu tekið á sig mót í ýmsum
verkum hinna ensku arkitekta Jones
cg Christophers Wrens. Áhrifa þessara
etisku arkitekta gætti mjög fljótt í
Bandaríkjunum. Voru þá helzt kirkju-
hús, — hús betri borgara og ýmsar op-
inberar byggingar mótaðar í hálf-klass-
ískum stíl með tilheyrandi ytra og
innra skrautbúnaði.
Svo varð það eftir amerísku bylting-
una, að brátt vatrð þörf mikilla stjórn-
arbygginga, en þjóðin vildi þá jafnframt
losa sig við allt það, er benti til brezkra
áhrifa, einnig í byggingarlist. Frakkar
urðu nú helztu lærimeistararnir, en
höfðu þá um líkt leyti gerzt fráhverfari
hir um rígbundnu hálf-klassísku bygg-
ingarháttum, er einkenndu svo mjög
byggingarlíf meginlandsins.
Þó hurfu Frakkar ekki að öllu leyti
frá hinum klassíska stíl í höfuð-bygg-
ingum sínum, þótt þeir gerðu hann
nokkru einfaldari, en það var nóg til
þess, að Bandaríkjamenn sáu sér færi
á að losna úr viðjurn brezkra áhrifa,
og sækja fyrirmyndir sínar — þótt í
■ meginatriðum væru svipaðar og áður
— til Frakka.
Um þetta leyti sóttu Bandaríkin til
dæmis hinn fræga franska arkitekt og
Ekipulagsfræðing, Le Enfant, til lands
síns, og gáfu honum það verkefni að
skipuleggja Washingtonborg, aðsetur
stjórnarvalda landsins, en hún var þá
fyrsta höfuðborgin, er skiplögð var svo
til frá fyrsta húsi, Capitol-byggingunni,
og út frá því. Le Enfdnt var einnig sá,
er gerði hina miklu búlevarða Parísar,
í geislastefnu út frá sigurboganum, en
meéi líkum hætti er skipulag og gatna-
kcrfi Washingtonborgar. I sjálfri upp-
byggingu borgarinnar er hinn hálf-klass
ískí stíll algjörlega ráðandi í öllum
helztu opinberum byggingum, og enn
í dag lítið vikið frá þeirri stílgerð.
Jr róunin hélt áfram. Ný bygging-
arefni voru takin í notkun. Stálið olli
miklum byltingum, og skapaði alveg
nýtt viðhorf í byggingu borganna. Skýja
kljúfarnir eru afkvæmi þeirrar bylt-
ingar. Fyrsta háhýsi, þar sem stálgrind-
in er uppistaðan, var reist í Chicago-
borg árið 1883, eftir uppdráttum Will-
iams LeBarons Jennys — og er þeim
byggingarhætti síðan haldið áfram,
mest fyrir tilstilli Louis S.ullivans, þess
er að framan gat, og var í fremstu röð
arkitekta sinnar samtíðar, og einn þeirra
er var frumherji í sköpun sjálfstæðrar
byggingarlistar í heimalandi sínu, —
að þó ógleymdum Buckminster Fuller,
er var meistari í meðferð hins nýja efn-
is, stáls, í byggingum og hinu nýja bygg
ingarformi, er með því hófst. Frank
Lloyd Wright, var einnig sá, er strax
í byrjun ferils síns barðist hörkulega
fyrir nýrri stefnu og sjálfstæðri sköp-
un í byggingarlist, enda hefir hann með
verkum sínum heima og erlendis skapað
sér sess, sem einn merkilegasti og frjó-
asti listamaður samtíðar sinnar á þessu
sviði. •
Öll iðnvæðing aldarinnar hefir máske
mótað byggingarlist Bandaríkjanna hvað
mest. Bandaríkin eru vafalaust öðrum
þjóðum fremri í tæknilegum framför-
um á hverju sviði. Húsakostur þjóðar-
innar, eins og búið ér í haginn í dag,
ber þess ljósan vott. Allt, sem til þæg-
indaauka er gert, í algjörri vélvæðingu
og tæknilegum búnaði heimilanna, hef-
ir áhrif á þá umgerð og vistarverur
mannfólksins, sem híbýlin eru, og skap-
ar sjálÆstæð^in byggingarstíl, byggðan
á kröfum tímans og framfara. Rótgrón-
ar og ólíku eldri menningarþjóðir hins
gamla heims hafa þar oftast verið eft-
irbátar og sækja í þeim efnum fyrir-
myndir til hins nýja heims.
Á árunum frá 1939 til 1960 breytist
viðhorfið mjög. Þá er byrjað að líta
raunsæjum augum á hlutverk, tilgang
og eðli hverrar byggingar, og fjölbreytt
ir möguleikar sköpuðust með tilkomu
nýs byggingarefnis á margvíslegan hátt.
Bandaríkin voru þá enn í deiglunni, og
fikruðu sig áfram mestmegnis með evr-
ópskum fyrirmyndum í byggingarhátt-
um. En á þessum árum verða mikil
straumhvörf. í gerð meiriháttar iðn-
bygginga skapar hinn þekkti arkitekt
stríðsáranna, Bandaríkjamaðurinn Kahn
nýtízkulegan húsakost, sem síðan er
hafður til fyrirmyndar. Má þar til dæm-
is nefna hipar miklu bifreiðaverksmiðj-
ur Dodge í Detroit. Byggingar hans bera
vott næmum skilningi á ætlunarverki,
efnismeðferð og umhverfi, — raunsæ
listsköpun, um leið og tæknilegum og
hagrænum lögmálum er hlýtt.
Síðan korna byggingar. landa hans
Belluschis í Portland, — byggingar Ed-
v/ards D. Stones, er m.a. teiknaði Muse-
um of Modern Art í New York — bygg-
ingar hins austurríska meistara Richards
Neutra í Lös Angeles og víðar. Enn-
fremur margvíslegar byggingar hins
finnska snillings Eero Saarinens er
valda miklum' straumhvörfum, og vak-
ið hafa athygli langt út fyrir mörk
Bandaríkjanna. Og auðvitað má hér
ekki heldur gleyma áhrifum aldursfor-
seta bandarískra arkitekta á þessu tíma-
bili, meistaranum Frank Lloyd Wright.
og byggingum hans heima og erlendis.
Á
árunum upp úr seinni heims-
styrjöld kemur svo hver byggingin
annarri athyglisverðari, þar sem byggt
er á grundvallaratriðum efnismeðferð-
ar og kröfum hins nýja tíma í bygging-
arlisl, og auðvitað gætir þar áhrifa fleiri
en þeirra, er að framan eru nefndir.
Mikið var stöðugt ritað og rætt um nýj-
ar stefnur í byggingarlist, er mótaði
störf hinna yngri húsameistara í Banda-
ríkjunum. Af Evrópumönnum var Le
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
6. tölublað 1964.