Lesbók Morgunblaðsins - 25.07.1965, Blaðsíða 6

Dómkirkjan í Flórens, sem byrjað var að reisa árið 1296. Hvolfþakið og turninn
voru ekki byggð fyrr en á 15. öld.
BÖKMENNTIR
Framhald af bls. 5.
Frakklands“. Áhugi á krossferðum er
dvínandi um þetta leyti og Dante minn-
ist þessa í Komedíunni og átelur páfana
fyrir áhugaleysi um að frelsa Landið
helga úr höndum villutrúarmanna. Þrátt
fyrir þetta var áhugi manna á trúmál-
um sívaxandi og sá áhugi kom fram í
siðbótakröfum ýmissa sértrúarflokka,
sem kirkjan afneitaði og bannfærði.
Albígensar og Valdensar koma mest við
sögu. En þessi áhugi á siðbót vaknar
einnig innan kirkjunnar og fær útrás
í stofnun og starfi tveggja munkareglna
sem stofnaðar eru snemma á öldinni,
Fransiskana og Dóminikana. Um daga
Dantes er eldmóður reglubræðra tekinn
að dvína og Dante minnist þess í XI og
XII söng „Himnaríkis". Boðskapur hei'l-
ags Frans hafði mikil áhrif á mótun Dant-
es og samtíðarmanna hans. Hl. Frans boð
aði einfalda trú og bræðralag með mönn-
um og er einn af höfuðstoðum kirkjunn-
ar. Einnig ber nokkuð á „flagellöntum“,
sem hlupu um berjandi sig svipum og
hrís. Þessir ofsatrúarmenn voru illa séð-
ir bæði af páfa og furstum; sjálfspynd-
ingar þeirra og art öll minnir á veinandi
trúbrjálæðinga nú á dögum.
rettánda öldin er öld hl. Frans,
hl. Thomasar Aqvinasar og baráttu páfa
og veraldlega valdsins. Einnig er þetta
öld vaknandi borgarastéttar og aukinnar
verzlunar og auðmagns ítölsku borg-
anna. í þessum borgum geisaði stöðug
barátta milli furstanna og borgaranna
og svo borgaranna innbyrðis. Sumir telja
þessa öld boða siðskiptatímana. Fram-
farir í vísindum eru litlar, en þó vottar
fyrir nýstárlegum hugmyndum í kenn-
ingum Rogers Bacons, sem sumar birtast
í „Komedíunni". Þetta er öld Thomasar
Aqvinasar; hann leggur grundvöllinn að
alhliða heimsmynd kirkjunnar. Evrópu-
menn kynnast um þetta leyti arabískri
stærðfræði og Dante virðist hafa haft
mikinn áhuga á því efni. Aukin land-
fræðiþekking berst mönnum með MarcO
Póló og Vivaldi og fréttir af fjarlægum
ríkjum og þjóðum berast til Evrópu.
Dante talar um „Tyrki og Tartara" í
„Helvíti" XVIII söng, og þekking manna
á menningu Arabíu hafði aukizt allan
krossferðatímann. Á þessum tímum var
mikil gerjun í Evrópu og ekki sízt á
ítalíu, en þangað lágu leiðir flestra.
Evrópuverzlunin var í höndum ítölsku
borganna og þar voru augljósar minjar
um forna frægð og heimsveldisdýrð
Rómverja.
F lórens liggur í Toskana og sögur
herma að borgin hafí verið stofnuð árið
70 fyrir Kristsburð. Borgin liggur í alfara
leið, en hennar er sjaldan minnzt til
forna. Á fyrri hluta miðalda er borgin
hluti hertogadæmisins Toskana. Sagt er
að Attila hafi látið rífa borgina og Karl
mikli látið endurreisa hana, en þetta
mun líklega vera þjóðsaga, þótt Dante
virðist trúa þessum sögum. Á 11. öld
og fram á þá 12. ríkir hertogaynjan
Matilda í borginni; af henni fóru miklar
sögur. Flórens lá vel við samgöngum
og í gegnum borgina streymdu hópar
pílagríma á leið til Rómar. Borgarastétí-
in tekur að eflast á 12. og 13. öld og
þar hefjast deilur milli aðals og borg-
ara, hin nýja stétt auðgast stórlega á
vefnaðariðju og bankastarfsemi og borg-
in eflist mjög á 13. öldinni. Á þessum
árum gætir tveggja flokka í Flórens
eins og víðar á Ítalíu, Welfa og Ghibell-
ína. Welfar voru stuðningsmenn páfa, en
Ghibellínar studdu keisarann, en oft voru
þessi mörk óljós og kom þar til marg-
vísleg og flókin hagsmunabarátta. Bar-
áttan milli þessara flokka innan borgar-
innar leiddi til þess að Welfar voru gerð-
ir útlægir 1249. Við fráfall Friðriks keis-
ara II koma Welfar aftur til valda í
borginni, en missa völdin um tíma, og
þessari baráttu lyktar að lokum með
sigri Welfa. Þetta var öðrum þræði bar-
átta aðals og borgara, en oft voru mörk-
in óljós, og oft kom til afskipta páfa eða
keisara af þessum deilum. Seint á öld-
inni koma fram tveir flokkar í Flórens,
þeir „svörtu" og „hvítu“. Þeir „svörtu“
voru að nokkru arftakar Welfa og stuðn-
ingsmenn páfa, en hinir „hvítu“, þótt
Welfar væru, nálguðust Ghibellína nauð-
ugir viljugir; baráttan leiddi til þess að
lokum, að þeir gengu í flokk með sínum
fornu fjendum. Eina von hinna „hvítu“
var Hinrik af Lúxemburg, sem kemur
til ítalíu og var krýndur í Róm, en deyr
skömmu síðar. Þar með var von
Ghibellína öll.
Ibúatala Flórens hefur verið áætluð
um 90 þúsund á þessum tímum. Þetta
var stór borg á þeirrar tíðar mælikvarða
og auk þess ein auðugasta borg Evrópu.
Flórens efldist mjög á 13. öldinni og
var um margt í skipulagi langt á undan
öðrum borgum. Stræti voru steinlögð og
borgin hafði þanizt út fyrir hina gömlu
múra, svo að þrengslin voru ekki eins
ofboðsleg og víðast hvar annarsstaðar,
þrifnaður var einnig meiri en tíðkaðist.
Borgarlífið var litauðugt, flækingar, betl-
arar og hórur héldu sig venjulega í
nánd við kirkjurnar, og farandsalar fóru
um götur og torg og falbuðu vöru sína
hástöfum. Lífshættir manna voru mjög
misjafnir, æðri stéttirnar höfðu nóg að
bíta og brenna samkvæmt þeirra tíma
kröfum. Þeir snauðari lifðu á brauð-
mat, ávöxtum og ólífuolíu, eins og enn
tíðkast. Ýmiskonar lúxusvara var nú
auðfengnari en áður og sundurgerð jókst
í klæðaburði bæði karla og kvenna. Það
sem setti sérstakan svip á borgina um
daga Dantes, voru turnarnir, sem ein-
kenndu flestar borgir á Norður-ítalíu
á þessum tímum. I Flórens hurfu þeir
smátt og smátt, eftir því sem vald borg-
aranna óx á kostnað aðalsins, en turn-
arnir voru vígi og heimkynni aðalsætt-
anna. Mikið af þeim byggingum sem nú
prýða Flórená var til um daga Dantes
eða var þá í byggingu. Ágætir lista-
menn störfuðu í borginni um þetta leyti,
meðal þeirra Cimabue og Giotto, sem
Dante þekkti.
Flórens var auðugasta borgin á Ítalíu
og uppspretta auðsins var ullariðnaður,
verzlun og bankastarfsemi, sem náði um
alla Evrópu. Frægustu bankamannaætt-
irnar voru Berdi- og Peruzzi-ættin og
ítalir höfðu þegar hér var komið tekið
að sér starfa Gyðinga, en fjárokur var
einkum í þeirra höndum á fyrri hluta
miðalda. Flórínan var traustasti gjald-
miðill. Evrópu. Flórens var miðstöð
bankastarfseminnar í Evrópu, auk þess
ein mesta iðnaðarborgin.
B occaccio hefur sett saman ævi-
sögu Dantes. Hann segir frá fyrirburð-
um, sem urðu áður en skáldið fæddist.
Móður hans dreymdi undarlega drauma,
meðan hún gekk með hann, og „honum
var gefið nafnið Dante, sem þýðir gjaf-
arinn, sem má vissulega segja að hann
væri. Hér var í heiminn borinn sá gjaf-
ari, sem lauk upp hliðunum fyrir gyðj-
um lista og skáldskapar, sem höfðu alltof
lengi verið útlægar af Ítalíu. Hann hóf
hina fögru tungu til vegs. Hann endur-
lífgaði ljóðlistina. Hann gat ekki heitið
annað en Dante“, svo segir Boccaccio
í sinni bók.
Dante fæddist undir tvíburamerkinu
(á tímabilinu 21. maí.til 21. júní) árið
:: ■■ : ■ .
• í
l'-% Ú
UŒSé —
' ^
/
li
Dante eftir Giotto (hluti af veggmálverki
í Flórens).
1265. Þetta ár ráða Ghibellínar borginni.
Dante segir sjálfur frá ætt sinni í „Hel-
víti“, XV söng, segir að ætt hans sé af-
sprengi Rómverjanna, sem fyrstir tóku
sér bólfestu í borginni. í „Himnaríki“
segir einn forfeðra hans honum frá
tengslum ættarinnar við Elisei og Frangi
pani-ættirnar, sem frægar voru á íta-
liu á miðöldum. Þetta er um föðurætt
hans, hann getur ekki móðurættar sinn-
ar. Dante var mjög stoltur af ætt sinni, en
svo virðist sem Alighieri, faðir skálds-
ins, hafi ekki talizt til fyrirmanna í borg
inni, hann taldist til flokks Welfa og var
ekki gerður útlægur sem helztu Ghibel-
línar um þetta leyti. Hann virðist hafa
átt einhverjar eignir og ef til vill hefur
hann stundað útlánastarfsemi; hann þarf
þó ekki þar með að hafa talizt til okr-
ara. Dante missir móður sína ungur og
faðir hans deyr áður en Dante nær átján
ára aldri. Hann átti þrjá hálfbræður og
minnist systur sinnar í „Vita Nuova“. Áð
ur en faðir hans lézt hafði hann gengið
frá trúlofun sonar sins og Gemmu Don-
ati, en frændur hennar birtast bæði í
„Hreinsunareldinum“ og „Himnaríki“.
Dante minnist á marga ættingja sína í
„Komedíunni', en getur þar hvorki föð-
ur síns né móður, einnig minnist hann
aldrei á konu sína, Gemmu.
Boccaccio segir að Dante hafi stundað
ljóðagerð, málaralist og hljómlist og það
má draga þær ályktanir af ritum hans
að hann hafi lesið og kynnt sér skáld-
skap, bæði suður-franska ljóðlist, ítalska
og klassíska. Ekkert er nánar vitað um
skólagöngu hans og margir fræðimenn
álíta að hann hafi ekki numið undir
handarjaðri neins meistara eða í skólum.
Unglingaskólar voru starfræktir í Flór-
ens, en frekari menntunar var helzt að
afla innan kirkjunnar eða í háskólum.
Frægustu háskólarnir um þetta leyti
voru í París og Bologna. Það er vitað
að Dante dvaldi um tíma í Bologna, en
hvort hann sótti fyrirlestra þar, eru eng
ar heimildir til um. Hann áleit sig full-
numa 18 ára gamlan. Hann var
þá tekinn að yrkja og heimsótti
Guido Cavalcanti og sýndi honum
sonnettu eftir sig (hann var fræg-
asta skáld ítala um þetta leyti; deyr
1300). Eftir þetta minnist Dante Caval-
cantis sem síns bezta vinar. Dante tók
mikinn þátt í félagslífi æskumanna í
Flórens á þessum árum, sem sjá má i
ljóðum hans. Hann tók þátt í orrust-
unni við Campaldino 1289, «g þegar
hann eldist hefur hann töluverð afskipti
af opinberum málum í ættborg sinni.
Þýðingarmesti atburður í lífi Dante3
gerðist í æsku hans og sá atburður mark
aði allt líf hans og því meir sem árin
færðust yfir hann. Boccaccio lýsir þessu
með miklu orðskrúði og flúri: „Á þeirri
árstíð, þegar sætleiki himinsins klæðir
jörðina unun sinni og lætur hana brosa
fegurstu blómstrum innan um græn
laufin, þá var það siður að unglingar
borgar vorrar og einnig hinir fullorðnu
komu saman hver í sínu hverfi til gleði-
fundar...... þá gerðist það að Folco
Portinari, vel kynntur gæðamaður, hafði
inni boð fyrir nágranna sína í eigin húsi;
meðal gesta var Dante, þá aðeins tæp>-
lega níu ára gamall, ásamt föður sínum
Alighieri. Eftir borðhaldið tók hann
ásamt öðrum börnum að iðka leiki og
meðal þessara barna var dóttir hins áð-
urnefnda Folco, Bice að nafni (Dante
nefndi hana alltaf fullu nafni, Beatrice),
sem þá var átta ára gömul. Hún bar af
öðrum börnum bæði að útliti og sálar-
göfgi og var í tali langt á undan sínum
jafnöldrum. Fegurð hennar og hreinleiki
var slíkur, að margir voru þeir, sem
álitu hana lítinn engil. Hún var slík sem
ég lýsi þegar Dante leit hana fyrst aug-
um og þessi fagra mynd varð honum æ
síðan hugstæð, svo mjög að hún vakti
stöðugt með honum æ og ævinlega".
Ý
msir vilja vefengja slíka reynslu
barna, eins og Dante lýsir henni í „Nýju
lífi“. En þetta er algengara en margir
ætla, og T.S. Eliot álítur að níu ára
börn séu fullgömul fyrir slíka uppljóm-
un, hann styður þessa kenningu með um-
sögn frægs sálfræðings. Dante sér ekki
Beatrice aftur fyrr en að níu árum liðn-
um. Hann lýsir síðan sambandi þeirra 1
„Nýju lífi“ og dauða Beatrice 1290.
Flestir hlíta frásögn Boccaccios um
Beatrice og að hún hafi verið gefin
Simoni de Bardi um 1288. Gifting henn-
ar þurfti enganveginn að útiloka ást
og aðdáun Dantes, þetta var allt í stíl
suðurfranskrar riddaramennsku og við
dauða hennar lifir ástin til hennar með
honum, hún verður honum tákn hin3
fullkomna hreinleika.
sæi og vizku. Það má vera að þessi at-
burður hafi orðið honum tilefni til und-
Dauði Beatrice olli þáttaskilum í lífi
Dantes. Þetta kemur greinilega í ljós i
„Nýju lífi“; sorgin fágar hann og þrosk-
ar, agar hann og eykur með honum inn-
sæi og vizku. Það má vera að þessi at-
burður hafi orðið honum tilefni til und-
irbúnings stórvirkis hans, „Komedíunn-
ar“, en útlegðin varð það örugglega, þótt
þetta megi einnig hafa stuðlað að því.
Boccaccio telur að vinir Dantes hafi hvatt
hann mjög til þess að kvænast Gemmu,
ef það mætti verða til þess að hann
gleymdi sorgum sínum; hvað um það,
hann er kvæntur henní fyrir 1294 og þau
eiga saman þrjá syni og dótturina Antó-
níu, sem kölluð var Bice og deildi útlegð-
Framhald á bls. 15
G LESBÓK MORGUNBLAÐSINS'
25. tbl. 1965