Lesbók Morgunblaðsins - 27.11.1966, Side 9

samlþykkt og einnig að byrja þegar á
iuppfyllin,gunni. Bæjarstjórn brást vel
ivið þessari málaleitan. Fyrir nær tveim-
iur árum hafði hún leyft Hirti Hjartar-
evni að gera uppfyllingu fram í tjörn-
ina vestan lækjaróssins, svo að hann
cfengi þar 30x30 álna lóð. Nú leyfði hún
Iðnaðarmannafélaginu að gera uppfyll-
ingu vestan við þessa lóð, 30 álna
langa frá austri til vesturs og 25 álna
ibreiða. Jafnframt var leyft að reisa á
hinni nýju lóð hús, sem væri 12x14
álnir.
Margir létu sér þetta vel lynda, en
iMagnús Benjamínsson úrsmiður var
ekki ánægður. Hann vildi að félagið
iværi ekki að hugsa um að reisa smá-
kofa fyrir sig, heldur ætti það að reisa
stórhýsi fyrir bæinn — samkomuhús og
leikhús, sem orðið gæti menningarmið-
etöð. Og með lagni og fortölum hafði
ihann sitt mál fram, iþótt það tœki lang-
ar tíma. En 7. marz 1896 samþykkti bæj-
larstjórn, að félagið mætti reisa stór-
hýsi það er enn stendur. Hafði Einar J.
Pálsson byggingameistari gert teikningu
af húsinu.
Þess er oft getið í fornsögum, að ís-
lenzkir höfðingjar fóru utan til þess að
ikaupa sér húsavið. Nú tóku iðnaðar-
anenn upp þenna gamla sið og sendu ut-
an Svein Jónsson snikkara að kaupa
allan efnivið í húsið. Tókst sú för vel
og greiðlega og er sagt að hún hafi
borgað sig vel, því að Sveinn komst að
góðum kaupum á efniviðnum. Munu
jþau ekki mörg húsin hér í borg er eiga
sér slíka sögu.
Þótt allt virtist nú ganga að óskum,
var þó einn þrándur í götu — féleysi.
Eins og allir vita verður stórhýsi ekki
reist án peninga, en peninga átti félagið
ekki. Það byx-jaði á því að fá að láni
tvo smásjóði, Leiktjaldasjóðinn og
Thalíusjóðinn. Leiktjaldasjóðurinn var
í umsjá bæjarstjórnar. Höfðu nokkrir
menn stofnað hann árið 1866 með 100
ríkisdölum og gefið honum auk þess
nokkuð af leiktjöldum og öðrum áhöld-
um til leiksýninga. Peningarnir áttu að
ávaxtast, en leikáhöldin skyldu léð til
afnota fyrir borgun. Sjóðurinn var
stofnaður í því augnamiði, að komið
yrði upp fyrir hann: annað hvort leik-
sviði í samkomuhúsi, eða þá fullkomnu
leikhúsi, þegar honum væri vaxinn
fiskur um hrygg. Thalíusjóðurinn hafði
einnig verið stofnaður til framdráttar
leiklist í Reykjavík, en var í vörslu ein-
stakra manna. — Þessa sjóði fékk fé-
lagið að láni gegn því, að söngfélög
bæjarins fengi til afnota leigulaust eitt
herbergi í húsinu til æfinga.
S íðan fékk félagið 12.500 kr. lán
í Söinunarsjóði gegn fyrsta veðrétti í
húsinu og 5000 króna lán í Landsbank-
anum gegn sjálfskuldarábyrgð 25 fé-
lagsmanna. Og aftur fékk það lán í
Landsbankanum gegn sjálfskuldar-
ábyrgð allra félagsmanna, og sýndi þetta
mikla fórnfýsi þeirra. Þarf svo ekki að
rekja þá sögu nánar. En þegar húsið
var fullsmíðað kostaði það 36.000 kr. og
þótti það óhemju fé í þá daga. Hús þetta
hét Iðnaðarmannahúsið, en almenn-
ingur stytti það sér í munni fljótlega
og nefndi Iðnó, og það nafn festist við
það.
Húsið var svo veglegt, að það varð
bæði félaginu og félagsmönnum til stór-
sóma. Um það fórust „ísafold“ svo orð:
„Það er mikils háttar fyrirtæki, sem
Iðnaðarmannafélagið hér í bænum hefir
ráðist 1 og leyst af hendi öllum vonum
framar: að reisa samkomuhús handa
sér, er gengur næst að fyrirferð Al-
þingishúsinu og Latínuskólahúsinu, 43
alna langt og 20 alnir á breidd, af timbri
og járnvarið, á lóð, sem til hefir verið
búin af mannahöndum úti í tjörninni
norðanverðri, við hið fyrirhugaða
Yonarstræti. í húsinu er m. a. leiksvið,
stærra miklu og haganlegra, en hér
hefir til verið áður, IIV2 x 15 alna vítt
og 9 álna hátt af palli, en áhorfenda-
salur 14 x 21 alin og HV2 alin undir loft.
Fyrir smiði þessari hefir formaður Iðn-
aðarmannafélagsins staðið, Matthías
Matthíasson verzlunarmaður, við annan
mann úr stjórn þess, Andrés Bjarnason
söðlasmið, ásamt þremur kjörnum
öðrum mönnum: Einari J. Pálssyni
snikkara sem var yfirsmiður að húsinu,
Magnúsi Benjaminssyni úrsmið og Ólafi
Ólafssyni prentara. Verður eigi annað
sagt, en verk þetta sé þeim og félaginu
til mikils sóma, og bænum veruleg
framför og prýði“. —
Benedikt Gröndal skáld hrósaði ekki
öllu, en í lýsingu Reykjavíkur um alda-
mótin segir hann þó um þetta hús:
„Úti við tjörnina er hið mikla og fagra
hús Iðnaðarmannafélagsins, Iðnaðar-
mannahúsið, með skrautlegum sal og
stórum herbergjum. Þar eru haldnir
dansleikir og þar er nú hið helzta sjón-
leikahús Reykjavíkur“.
F élagið hélt fyrsta fund sinn í
liúsinu 29. des. 1896 og vígði það þar
með sem félagsheimili sitt. En segja
má, að vígsla samkomuhússins hafi
íarið fram 30. og 31. janúar 1897, því
að þá voru haldnir þar samsöngvar
undir stjórn þriggja helztu söngstjóra
bæjarins, Steingríms Johnsens, Bjöi-ns
Kristjánssonar og Jónasar Helgasonar,
og með „úrvalsliði“. Ágóðinn skyldi
allur hafður til þess að kaupa hljóð-
færi handa húsinu. Áheyrendur voru
hvort kvöldið um 400, eða um 10. hver
maður úr Reykjavík í hvort skipti, því
að þá voru bæjarbúar um 4000. Aldrei
höfðu svo fjölmennar skemmtanir verið
hér á landi innan fjögurra veggja, enda
hafði slíkt samkomuhús sem þetta
aldrei verið til á landi hér. Þetta sam-
svarar því, að nú væri hér í borginni
samkomusalur, sem tæki 8000 manns.
Þetta gefur bendingu um hvílíkur stór-
hugur og trú á vöxt og viðgang Reykja-
víkur hefir þá ríkt hjá forustumönn-
um Iðnaðarmannafélagsins.
Þegar Góðtemplarar reistu hús sitt
hjá tjörninni 1887, var dálítið leiksvið
í því, og þar hófust þegar leiksýningar.
Og árið 1894 var stofnað reglulegt leik-
félag til þess að halda þar uppi leik-
sýningum undir forustu þeirra Árna
Eiríkssonar kaupmanns, Kristjáns Þor-
grímssonar konsúls og Sigurðar Magn-
ússonar cand. theol. Og þar hóf Stefanía
Guðmundsdóttir glæsilegan leikferil
sinn, þá kornung stúlka. En þegar leik-
húsið kom í „Iðnó“ og var mörgum
sinnum betra, langaði þessa leikendur
til að fá að reyna krafta sína og hæfi-
leika þar. Stofnuðu þeir þá „Leikfélag
Reykjavíkur" og segir Indriði Einars-
son svo um það:
„Leikfélagið var stofnað 11. janúar
1897 og gengu í það þessir leikarar:
Árni Eiríksson verzlunarmaður, Borg-
þór Jósefsson verzlunarmaður, Friðfinn-
ur Guðjónsson prentari, Gunnþórunn
Halldórsdóttir ungfrú, Hjálmar Sigurðs-
son ritari, Jónas Jónsson alþingisvörð-
ur, Kristján Ó. Þorgrímsson kaupmað-
ur, Sigríður Jónsdóttir húsfrú, Sigurð-
ur Magnússon cand. theol., Stefanía Guð-
mundsdóttir ungfrú, Steinunn Runólfs-
dóttir ungfrú og Þorvarður Þorvarðarson
prentari. — Þess utan gengu sjö hand-
iðnamenn í félagið, sem ekki ætluðu að
leika, en vildu halda félaginu til þess
að leigja Iðnaðarmannahúsið“. — Á
þessu má sjá, að stjórn hússins hefur
lagt kapp á að fá æfða leikara þangað,
í stað þess að hefja þar sýningar með
eintómum nýliðum.
Þarna hefst saga Leikfélags Reykja-
víkur, en hún verður ekki sögð hér.
Nægir að benda á, að þarna starfar
leikfélagið enn. Um hálfrar aldar skeið
sat það að eina leikhúsinu í bænum, og
það hefur ekki látið sinn hlut þrátt
fyrir breytta tima. Reykjavíkurborg
stendur í mjög stórri þakkarskuld við
Leikfélagið fyrir 70 ára menningarstarf
þess. En borgin stendur ekki siður f
þakkarskuld við þá menn, sem af fram-
sýni og ósérplægni réðust í að reisa
þetta leikhús fyrir Reykjavík. Og þar
má óhætt nefna nafn Magnúsar Benja-
mínssonar, sem hugsaði þá öðrum hærra
og stærra fyrir hönd bæjarfélags síns.
„Magnús Benjamínsson var aldrei leik-
ari, en ekki má nafn hans þó gleymast,
þá er saga leiklistar Reykjavíkur verður
skráð, því að án hans atbeina hefði Iðnó
ekki verið reist í þann munJ, sem það
var gert“, segir Knud Zimsen.
í Iðnó fór fleira fram en leiksýning-
ar, því að það var um langt skeið aðal-
samkomustaður bæjarbúa. Þar voru
dansleikir og veizlur, þar voru fluttir
fyrirlestrar, þar voru haldnir fjöldafund-
ir, þar voru tombólur og bazar o.m.fL
Skyldi það vera um of að ætla að fyrstu
áratugina hafi hver einasti fullorðinn
Reykvíkingur lagt þangað leið sína einu
sinni á ári og margir oft? Slíkt yrði ekki
sagt um neitt annað hús í bænum á þeim
tíma. Iðnó var nokkurs konar miðdepill
bæjarlífsins, og á þeim árum hefði eng-
inn getað hugsað sér Reykjavik án Iðnó.
Ef húsið hefði brunnið, mundi almenn
sorg og söknuður hafa ríkt í bænum og
mörgum fundizt að hann væri þá ekki
nema svipur hjá sjón. Svo miklu hluí-
verki hefir þetta hús haft að gegna.
A fleira má minnast. Fyrir for-
göngu Elínar Briem tók Hússtjórnar-
skólinn til starfa sama árið og Iðnó var
reist, og fékk hann inni þar á loftinu.
Skólastýra var sómakonan Hólmfríður
Gísladóttir, systir séra Eiríks á Stað I
Hrútafirði, og stjórnaði hún skólanum
alla tíð, fyrst 1897—1918 í Iðnó og
síðan í Þingholtssti'æti 35 til 1933. Mat-
sala var í sambandi við skólann og veit-
ingar þau kvöld, sem leikið var. Þarna
voru að jafnaði 10—15 ungar og glæsi-
legar stúlkur, sem voru að búa sig undir
húsmóðurstörf. Þessi fríði kvennahópur
hafði það seiðmagn, að allir einhleyp-
ingar í bænum vildu fá fæði „á Hús-
stjórn". Vegna þessa var Iðnó líka ofar-
lega í hugum manna, og margir hafa
eflaust sótt þangað hjúskapargæfu sína.
En þrátt fyrir það þótt húsið hefði
miklu hlutverki að gegna í bæjarlífinu,
var fjárhagur þess jafnan þröngur, og
lánin lágu eins og mara á félagsmönn-
um. Þeir urðu þreyttir á því að vera
alltaf í ábyrgð gagnvart lánveitöndum,
og þurfa að útvega ný og ný lán vegna
breytinga og viðhalds á húsinu. Þess
vegna vildu margir selja húsið. Svo barst
félaginu kauptilboð frá Fr. Hákanson
veitingamanni. Leikfélaginu var boðinn
forkaupsréttur, en það treysti sér ekki
að ráðast í kaupin. Og svo var á félags-
fundi 6. maí 1918 samþykkt þessi tillaga:
„Fundurinn samþykkir að selja Fr.
HSkanson Iðnaðarmannahúsið fyrir 75
þús. kr.“ Útborgun var 10.000 kr.
HSkanson rak síðan húsið í tiu ár, en
seldi það síðan Alþýðuflokknum og heit-
ir húsið síðan „Alþýðuhúsið Iðnó“.
Ýmsar breytingar hafa verið gerðar á
húsinu, en þó ekki svo miklar, að þær
hafi breytt upphaflegum svip þess. Til
fróðleiks má geta þess, að það fékk vatns
veitu löngu á undan öðrum húsum. Um
það segir Knud Zimsen svo: „Sumarið
1902 sóttu allir Þinghyltingar vatn i
Skálholtslindina og margir fleiri. Vatns-
leiðsla mátti þá heita óþekkt hugtak í
Reykjavík. Þótt margir kvörtuðu undan
vatnsburðinum, fannst flestum að byrð-
in sú 'hlyti að fylgja kynslóðunum, það
hafði hún gert siðan Ingólfur kom fyrst-
ur manna til Reykjavíkur. Ég var á
armari skoðun, og því var það eitt af
fyrstu verkum mínum, eftir að ég kom
heim, að leiða vatn úr Skálholtslindinni
í Iðnaðarmannahúsið. Vissi ég ekki til
að áður væri komin vatnsveita í nokkurt
hús í bænum, nema spítalann í Landa-
koti, en hún var í senn frumstæð og
lítilfjörleg".
Skálholtslindin kom upp þar sem nú
stendur höggmyndin „Móðurást“ í al-
Framhald á bls. 12
27. nóvember 1966
•LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9